درخت حوزه‌های تخصصی

انجمن آرای ناصری از جمله فرهنگهایی است که در قرن 13 هجری قمری تدوین شده است. لغتنامه نویسی و فرهنگ نویسی از قرنها پیش در ایران با تدوین کتابهایی چون لغتنامه ابوحفص سغدی و لغت فرس اسدی توسی شروع شده و تاکنون ادامه یافته است. شیوه و شگرد فرهنگ نویسی در طی سالهای اخیر، تحت تاثیر روش کار فرهنگهای غربی، حرکتی روبه تکامل داشته است. در این مقاله ضمن بیان برخی از معیارهای فرهنگ نویسی به نقد و بررسی اصول فرهنگ نویسی در این فرهنگ پرداخته می شود. از این رو ضمن توصیف ساختار این فرهنگ در بخشهای مقدمه، مدخل،تلفظ،ریشه، دستور،معانی، شاهد مثال و منبع و بیان محاسن آن در بخشی جدا تحت عنوان «معایب ساختار فرهنگ انجمن آرای ناصری»، معایب این فرهنگ بررسی می شود. در بررسی و توصیف معایب و محاسن این فرهنگ به کل فرهنگ، نظر شده است، اما برای بررسی و تحلیل آماری در مجموع، سیصد مدخل از بابهای ب، س و ش انتخاب شده است. بررسیها نشان می دهد مولف تنها به بیست و چهار حرف از سی و دو حرف فارسی پرداخته است و اشکالاتی نظیر عدم ذکر تمام معانی مدخل ،ریشه شناسی نادرست، ذکر واژه های دساتیری و نظایر آن در این فرهنگ مشاهده می شود که این مساله ضرورت اصلاح این فرهنگ را گوشزد می کند

«فرهنگ فارسی سخن» را می توان تحولی در عرصه فرهنگ نویسی زبان فارسی برشمرد که برجسته ترین ویژگی آن توجه به جنبه ها و اصول فرهنگ نگاری علمی در دوره ای است که زبان فارسی با خلئی جدی در این حوزه روبه روست. اهمیت دادن به مقوله ریشه شناسی واژه ها در کنار توجه به مقوله هایی چون بهره گیری از پیکره زبانی در روند گزینش واژه ها، توجه به جنبه های گرایش زبانی و حوزه کاربرد واژه ها، ارایه مثالها و شواهد مناسب و مواردی از این دست از جمله ویژگیهایی است که این اثر را از دیگر آثار موجود، متفاوت ساخته است. به رغم دقت نظر و اهمیتی که در این اثر به مقوله ریشه شناسی واژه ها داده شده است، شاهد کاستیهایی در این بخش هستیم که در این نوشتار، این گونه کاستیها در سه بخش بررسی و تحلیل شده است

فرهنگ نگاری ریشه در تمدن بشری دارد . ایرانیان ، آشوریان و چینیها دارای سنت فرهنگ نویسی بوده اند . خاستگاه این سنت به حفظ زبان از بیم زوال باز می گردد . اما در میان ملت عرب علاوه بر این ، رویکردی دینی یافته است . پیشینه فرهنگ نگاری در میان این ملت به نگارش رساله های کوچکی باز می گردد که بیشتر از باب آفرینش انسان ، گیاهان و درختان بوده است . روش بنیانگذاران این سنت بیشتر شفاهی و به بادیه رفتن بود و به تدریج روشمند و به جهتی دو مکتب معناگرا و لفظ گرا و حتی بنا به شیوه و شخصیت صاحبان آن به مکتب خلیل ، مکتب ابوعبید ، مکتب جوهری و مکتب برمکی تقسیم شد .

ایران، از سرزمین هایی است که از دیرباز، زبان ها و گویش های بسیاری در آن رواج داشته است؛ ولی با وجود این تنوع زبانی در کشورمان، عمر پژوهش درباره زبان های ایرانی، چندان طولانی نیست و به صورت اساسی و تخصصی، از یک سده تجاوز نمی کند. در مواردی نیز هنوز مطالعه علمی درباره زبان ها یا گویش ها شروع نشده و آگاهی ما از برخی زبان ها و گویش های ایرانی، اندک است. یکی از روش های مورد استفاده برای معرفی زبان یا گویشی خاص، تدوین فرهنگ لغت برای آن است. به طور کلی، هر مجموعه ای از واژه های گرد آمده را می توان فرهنگ نامید؛ اما برای معرفی زبان ، چنین فرهنگ هایی مورد نظر نیستند؛ بلکه آن هایی هستند که به روشی علمی و دقیق نوشته شده باشند. سابقه فرهنگ نویسی برای زبان فارسی در کشور ما نشان می دهد که فاصله ما با فرهنگی درست و علمی، بسیار زیاد و این مسئله درباره گویش های ایرانی، بسیار متفاوت است؛ زیرا برای بسیاری از گویش ها، فرهنگ لغتی تدوین نشده و یا اگر تدوین شده باشد، برای متخصصان حوزه زبان شناسی، قابل استفاده نیست و تنها تعدادی از گویشوران، از آن ها لذت می برند. نوشتن فرهنگ لغت هایی که واژه های یک گویش را به طور دقیق معرفی کند و برای اهل زبان و متخصصان، قابل استفاده باشد، به اصولی نیازمند است که با پیروی از آن می توان فرهنگ لغاتی کم عیب تر نوشت. در این مقاله کوشیده ایم برخی اصول ضروری در حوزه فرهنگ نگاری گویشی را ذکر و بررسی کنیم و برای نشان دادن اهمیت این کار، مطالعه موردی و آسیب شناسی در حوزه فرهنگ نگاری برای زبان گیلکی صورت گرفته است. از بخش های این مقاله می توان اصول فرهنگ نگاری گویشی، فرهنگ نگاری برای زبان گیلکی و آسیب شناسی فرهنگ های گیلکی را نام برد.

در این مقاله به نحوه نگرش دستور زایشی و همچنین برخی دستورهای منشعب از دستور زایشی به واژه و مدخلهای واژگانی، از آغاز شکل گیری تا دهه نود میلادی، پرداخته شده است. دستور زایشی بیشتر به یک نظریه نحو- محور معروف است و ممکن است سایر جنبه های زبانی که در این نظریه مورد توجه قرار گرفته اند از دیده ها مخفی مانده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد. این مقاله نشان می دهد که اهمیت واژه و مدخلهای واژگانی در نظریه زایشی همپای دیگر نظریه ها از دهه پنجاه میلادی تا اواخر دهه نود به مرور رو به ازدیاد بوده است. شاید بتوان ادعا کرد که در حال حاضر اطلاعاتی که در صورتهای متاخرتر نظریه زایشی و برخی رویکردهای منشعب از آن در مدخلهای واژگانی ارائه می شود کاملترین اطلاعاتی است که می توان در مدخلهای واژگانی لحاظ کرد. در ادامه مقاله با بررسی یک مدخل واژگانی در سه فرهنگ لغت دو زبانه انگلیسی - فارسی نشان داده شده که در این فرهنگها اطلاعات متفاوتی، چه به لحاظ کمیت و چه کیفیت، در مدخلهای واژگانی ارائه شده که در عین حال حتی در کاملترین فرهنگ نیز این میزان اطلاعات کمتر از اطلاعاتی است که در صورتهای متاخرتر دستور زایشی و برخی رویکردهای منشعب از آن برای مدخلهای واژگانی در نظر گرفته شده است. نتیجه آنکه: باوجودآن که به دلیل محدودیت فضای فرهنگهای غیر الکترونیکی و فراوانی و حجم زیاد مدخلهای واژگانی در نظریه های یاد شده، ممکن است امکان ارائه مدخلهای واژگانی به صورتی که در این نظریه ها آمده وجود نداشته باشد اما این بدان معنا نیست که با الهام از این نظریه ها نمی توان به غنای مدخلهای واژگانی در فرهنگهای لغت افزود. بنابراین راه گرچه دشوار اما پیمودنی است.

ترجمه به عنوان بازیابى و انتقال مطالب از زبانى به زبان دیگر مواجه با سطوح مختلف زبانى اعم از صرف، نحو، لغت سازى و معنا مى گردد. توجه به سبک متن و معناشناسى آن از جدیدترین مقوله هاى زبان شناسى است که ذهن اندیشمندان این رشته را به خود مشغول داشته است. در تنظیم لغتنامه هاى روسى مجموعه اى از بخش هاى گفتار که از نظر دستورى نقش هاى متفاوتى دارا مى باشند مورد توجه قرار مى گیرند. این اجزاء عبارتند از فعل- اسم- صفت- حروف اضافه- حروف ربط و قید. معمولا ضمایر و اعداد به ترتیب در مجموعه اسامى و صفات قرار داده مى شوند، صفت فعلى و قید فعلى نیز چون از مشتقات فعل هستند مدخل جداگانه اى در لغتنامه هاى روسى ندارند. از موارد خاص که فقط اختصاص به روسى دارد و در زبان فارسى جایگاهى ندارد ذکر اختصارات اسم بر اساس جنس دستورى و نوشتن گونه و یا نوع افعال است و صفت در شکل مذکر مفرد ثبت مى شود. در ارائه معانى مواردى یافت مى شود که به علل فرهنگى و یا سبک رایج در روسى مصداق برابر تک کلمه اى یافت نمى شود، در چنین مواردى چاره اى باقى نمى ماند که نزدیک ترین مفهوم انتخاب و ارائه شود در مورد ترکیبات نحوى غیر استاندارد و ضرب المثل ها کار مؤلف به مراتب مشکل تر خواهد شد و در صورت نداشتن اطلاعات نحوى دقیق و احاطه بر فرهنگ و ادب زبان مبدا و مقصد، خطاهاى متعددى روى خواهد داد که به برخى از آنها در این مقاله پرداخته مى شود.

لغتنامه‏های دوزبانه به رجوع کننده این‏طور وانمود می‏کنند که انگار برای هر واژه زبان مبدا یک یا چند واژه دیگر در زبان مقصد موجود می‏باشد که از نظر معنی با واژه زبان مبدا هیچ‏گونه تفاوتی ندارد. حال اگر با نگاه موشکافانه و دقیق واژه‏هایی را که هم در زبان مبدا و هم در زبان مقصد با یکدیگر از نظر معنی مترادف می‏باشند مورد بررسی و مقایسه قرار دهیم متوجه خواهیم شد که در حقیقت هریک از واژه‏های موردنظر حداقل در دو سیستم واژگانی قرار دارند که به هیچ‏وجه معادل همدیگر نمی‏باشند. در مقاله ذیل سعی بر این شده که این مسئله را به‏وسیله چند واژه برگزیده از آلمانی و فارسی که متعلق به حوزه واژه‏ای ـ معنایی ''نبرد'' می‏باشند مورد بحث و بررسی قرار داد. در این مقاله دعوت به تالیف نوعی لغتنامه تطبیقی شده است که به عنوان جایگزین و مکملی مطلوب واژه‏های زبان مبدا و مقصد را نه تنها به عنوان معادل یکدیگر بلکه به عنوان اجزای مختلف دو سیستم واژگانی مورد بررسی و مقایسه قرار دهد.

"با توجه به اهمیت فرهنگ نویسى، در یک فعالیت تحقیقى فشرده بر آن بوده ایم، وضعیت لغت نامه هاى روسى- فارسى را بررسى و رویهء استاندارد مناسبى براى تجدید نظر در جهت ارتقاء آن ها جستجو و معرفى کنیم، بررسى هاى ما نشان مى دهد که در لغت نامه هاى روسى- فارسى ، نواقص متعدإى وجودد ارد. اهمیت لغت نامه هاى تشریحى، دو زبانه، بسامدى، دستورى و متنى در آن است که این ها به عنوان منابع بنیادین، مصالح اولیهء فعالیت هاى زبانى را تشکیل مى دهند که فقدان آن ها و یا نامناسب بودن شان،د یگر فعالیت هاى زبانى را که شامل آموزش ، ترجمه، و یا ساخت پارسر ترجمهء ماشینى را شدیدا تحت الشعاع قرار مى د هند. بنابراین، به علت نیاز روزافزون ملى و با لحاظ آگاهى از منسوخ شدن واژگان و یا حتى روش هاى جمع آورى و تنظیم لغات،د ر این مقاله سعى بر آن نموده ایم ک با تبین اهمیت موضوع و کندوکاو در نقاط ضعف منابع موجود، با ارائهء پیشنها دهایى، چشم انداز مناسبى به منظور ایجاد انگیزه براى تدوین لغت نامه هاى مناسب در عرصه های ذکر شده ارائه کنیم و زمینه ساز ساماندهى فعالیت هاى بالندهء پژوهشى در این باره باشیم. "