درخت حوزه‌های تخصصی

علاوه بر متون تفسیری که اختصاص به تفسیر آیات قرآن دارند، متن های غیرتفسیری هم در لابه لای مطالب خود دارای تفسیرهایی پراکنده از آیات قرآن اند که از این منظر تاکنون بدان ها توجه نشده است. بررسی و استخراج و تحلیل این تفاسیر علاوه بر آگاهی یافتن از میزان و مآخذ اطلاعات قرآنی نویسندگان، گامی است در جهت توسعه منابع تفسیر به خصوص متون متقدم نثر پارسی که به دلیل نزدیکی بیشتر نویسندگان آن ها با عصر نزول قرآن اطلاعات تفسیری نسبتاً دقیق تر و صحیح تری را عرضه می کنند. از جمله این متون، آثار عرفانی پارسی است که به آیات قرآن و تفاسیر لطیف و عمیق آن به شیوه های گوناگون آراسته اند، و مانند کتاب های تفسیر ارزش کنکاش و بررسی دارند. از آن جا که قدیم ترین این آثار که به دست ما رسیده، متعلّق به قرن پنجم هجری است، در این مقاله کمّیت تفاسیر موجود در آثار متصوّفه و عرفای ایرانی غیر مفسّر (به معنای مصطلح) از این زمان تا نیمه قرن 6 به روش استقراء تامّ بررسی، و سپس تجزیه و تحلیل شده است. شایان ذکر است که طی بررسی انجام گرفته در متون عرفانی نثر پارسی در این دو قرن (حدود سی اثر) با احتساب آیات تکراری مجموعاً 925 آیه تفسیر شده است که این رقم تقریباً معادل یک هفتم آیه های قرآن است. این آیات به نه روش یا گرایش تفسیر شده اند که بیشتر تفسیرها عرفانی و کمترین تفسیر، به شیوه کلامی و قرآن با قرآن است. شیوه استنباطی نوعی خاص در تفسیر قرآن است که در بعضی از این آثار دیده می شود. وجود شیوه ها و گرایش های گوناگون تفسیری نشان از آگاهی و استفاده عرفا و صوفیه از این شیوه ها دارد. کمّیت و کیفیت تفسیرهای موجود در آثار و نسبت آن ها با متون به وسیله نمودارهای گوناگون نشان داده شده و با تحلیل همراه گردیده است.

مسئله رؤیت خداوند در کلام، حکمت و عرفان اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در حالی که به نظر نمی رسد در علم کلام، دغدغه ای برای جمع میان موافقان و مخالفان رؤیت خداوند با بصر وجود داشته باشد، عارفان برای جمع میان رؤیت بصری و بصیرت شهودی تلاش فراوانی کرده اند. نمونه کامل این تلاش ها را می توان در تأویل دو آیه «مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی» و «مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَ مَا طَغَی» در سوره نجم ملاحظه کرد که ویژگی های دیدار پیامبر با جبرئیل را در سفر روحانی یا معراج خود حکایت می کنند. از میان عارفان مسلمان، فرغانی در مشارق الدراری با تصریح به اتحاد دیده و دل، آیه دوم را نمونه ای از رؤیت خدا با چشم سر که با دیده دل یگانه شده می بیند. سید حیدر آملی نیز با تأویل آیه دوم به سفر چهارم از اسفار اربعه، دیدن بصر را به مقام بازگشت و از وحدت به کثرت خلق مربوط می داند. در این سیر، سالک با چشم، گوش و زبان الهی می بیند، می شنود و سخن می گوید؛ بنابراین در قرآن و عرفان، میان ادراک حسی و شهود عرفانی، نوعی رابطه عمیق و پیوند هم افزایی وجود دارد.