درخت حوزه‌های تخصصی

رودخانه ها از اشکال پویای چشم اندازهای طبیعی هستند که در رابطه با تغییر در کنترل کننده های محیطی و دستکاری های انسانی در سیستم های طبیعی، در طی مقاطع زمانی و مکانی مختلف، تغییرات متفاوتی از خود نشان می دهند. ابعاد و گستره طولی این تغییرات در طول مسیر رودخانه ها، نحوه عکس العمل شاخاب ها به رخدادها، نوع تغییرات در مقطع عرضی بستر اصلی و همچنین نحوه تغییرات در سطوح شیب های حوضه های نیمه خشک، از دیدگاه هیدرولوژیکی و ژئومورفولوژیکی، بسیار مهم است. احداث سدها در مسیر رودخانه ها در بروز این تغییرات، نقش اولیه ایفا می کند. این ساختارهای دست ساز انسان، علی رغم مزایایی که در تنظیم جریان رودخانه ها و کاهش در بزرگی و فرکانس وقوع سیلاب ها و ... دارند، سبب ایجاد رژیم های مصنوعی از جریان آب در پایآب های رودخانه ها شده و در مسیر انتقال رسوبات از سرآب ها، آشفتگی هایی ایجاد می کنند. این آشفتگی ها و تغییرات رخ داده، در واقع تلاش رودخانه ها برای رسیدن به تعادل مجدد در مسیر جریان آب ها است. برای بررسی تاثیر احداث سدها در ایجاد تغییرات در پایآب ها و سرآب های رودخانه های جاری در نواحی نیمه خشک، حوضه قرنقو، واقع در دامنه های شرقی سهند انتخاب شده و در این حوضه، شدت فرسایش، میزان رسوب دهی بخش های مختلف آن، با استفاده از روش های آماری ارزیابی و با بهره گیری از امکانات سیستم اطلاعات جغرافیایی، محدوده های حساس تعیین و پهنه بندی گردیده و در نهایت نقشه های مربوطه ترسیم شده است. این نقشه ها نشان می دهند که بخش های بالادست حوضه از نظر شدت فرسایش، در وضعیت نسبتا بحرانی قرار دارند و فعالیت فرآیندهای مختلف فرسایشی و وقوع لغزش های نسبتا بزرگ در کناره دره ها و درنزدیکی سد سهند، رسوبات زیادی را وارد آبراهه ها می کنند که بعد از آبگیری سد، این رسوبات در پشت سد نهشته خواهند شد. با عنایت به وضع موجود از نظر فعالیت فرآیندهای فرسایشی، پیش بینی های صورت گرفته، حاکی از بروز تغییرات عمده در مقطع عرضی، طولی بستر جریان و همچنین در میزان و مکان رسوب گذاری و کندوکاری، بعد از احداث سد سهند است.

چشمه گرو، یکی از پدیده های جالب و استثنایی «هیدروژئومورفیک» و «هیدرومورفوتکتونیک» است که در محدوده 33 کیلومتری جنوب شهر مشهد قرار دارد. بر اثر فعالیت این چشمه در طی کواترنر، توده های حجیم و وسیع تراورتنی رسوب کرده اند که از نظر مورفولوژی، لندفرم های بسیار جالبی را به نمایش گذاشته اند. از جمله می توان به مخروط های به وجود آمده شبیه مخروط های آتشفشانی (با دهانه های کراتری)، اشکال مینیاتوری، ریزآبشارها و امثال آن اشاره نمود. هرچند این پدیده های ژئومورفیک در طول دوره های بارانی کواترنر شکل گرفته اند، اما هم اکنون برخی از آنها فعال بوده و تحولات ژئومورفولوژیک را تجربه می کنند. در مورد منشا پیدایش این چشمه و لندفرم های حاصل از آن، نظریات متفاوتی ارایه شده است، از جمله این که برخی از صاحب نظران آنها را به عملکرد آتشفشان ها نسبت می دهند، گروهی نیز این پدیده را به برخورد شهاب سنگ ها نسبت می دهند، ... و برخی نیز آن را جزو چشمه های گسلی به شمار می آورند. نوشتار حاضر به دنبال آن است که پاسخ مناسبی را در خصوص چگونگی پیدایش این چشمه و لندفرم های حاصل از آن ارایه نماید.

حوضه آبریز چرمله در شمال شهرستان سنقر در استان کرمانشاه واقع شده است. این حوضه جزیی از حوضه رودخانه گاوه رود است که پس از عبور از استان کرمانشاه به رودخانه سیروان وارد می شود و پس از عبور از مرز ایران وارد کشور عراق می شود. حوضه مذکور از لحاظ زمین شناسی جزیی از زون سنندج- سیرجان می باشد. نفوذناپذیر بودن سنگ زیر بنا (سنگ های دگرگونی و آذرین)، بارش فراوان و شیب و ارتفاع زیاد این حوضه را از لحاظ وقوع زمین لغزش بسیار آسیب پذیر ساخته است. 9 نقشه شامل شیب، کاربری اراضی، ارتفاع، لیتولوژی، حساسیت سنگ به فرسایش، آب و هوا، هم باران، هم دما و پوشش گیاهی در سیستم اطلاعات جغرافیایی همپوشانی داده شده اند و از طریق چهار روش تراکم سطح، قضاوت کارشناسی (تحلیل سلسله مراتبی)، وزن متغیر ها و ارزش اطلاعاتی نقشه های خطر زمین لغزش این حوضه تهیه گردیده است. در نهایت از بین نقشه های تهیه شده به روش های مذکور نقشه حاصل از روش قضاوت کارشناسی بیشترین تناسب را با زمین لغزش های مشاهده شده در حوضه، داشته است. با استفاده از این روش و استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS پهنه های مستعد زمین لغزش در سطح محدوده مورد مطالعه شناسایی و به صورت دقیق ترین نقشه پهنه بندی ارایه گردیده است. بطوری که کمترین خطر لغزش در بخش های جنوبی حوضه و بیشترین خطر در بخش های شمالی حوضه به علت عمده ای جنس زمین شناسی و شیب زیاد واقع شده است که این امر می تواند در برنامه ریزی های مختلف مد نظر برنامه ریزان قرار گیرد.

مقاله مورد نظر در زمینه پهنه بندی خطر زمین لغزش در باغ های چای جنوب لاهیجان و لنگرود می باشد. با بررسی ویژگی های طبیعی و عملیات میدانی و استفاده از 9 متغیر( سنگ شناسی، فاصله از گسل، شیب، جهت شیب، بارش، فاصله از شبکه زهکشی، فاصله از جاده، فاصله از روستا و پوشش- کاربری زمین)، عوامل مؤثر در وقوع این پدیده ها شناسایی شدند و به ایجاد بانک اطلاعاتی اولیه و تهیه نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی، ژئومورفولوژی، اقلیم شناسی، پوشش _کاربری زمین اقدام شد. سپس ضمن تهیه نقشه پراکنش زمین لغزش ها، هر یک از نقشه های فوق به ترتیب به نقشه های معیار(شیب، جهت شیب، سنگ شناسی، فاصله از گسل، همباران، فاصله از جاده، فاصله از روستا، فاصله از شبکه زهکشی و پوشش _ کاربری زمین) تبدیل شدند. برای مدل سازی از روش احتمالی نسبت فراوانی شده است. اصلی ترین و مهمترین متغیر ها و عوامل مؤثر در وقوع و پیش بینی زمین لغزش ها، شناسایی و پهنه بندی خطر زمین لغزش در منطقه مورد مطالعه مدل سازی گردید. جهت تاثیر هر کدام از عوامل مربوطه و صحت نقشه نهایی از منحنی ROC استفاده شد. این نقشه می تواند کاربرد های مفیدی در برنامه ریزی های توسعه ای و عمرانی منطقه ای، ناحیه ای و محلی داشته باشد.

حوضه آبریز یدی بولوک چای در شرق توده آتشفشانی سبلان واقع شده است. رودخانه یدی بلوک چای یکی از سرشاخه های رودخانه قره سو می باشد که این حوضه را از غرب به شرق زهکشی می نماید. از نظر تقسیم بندی حوضه های آبریز اصلی کشور جزو حوضه آبریز دریای خزر محسوب می شود. در این مطالعه میزان فرسایش و تولید رسوب در این حوضه با استفاده از روش PSIAC و جانسون - گمبهارت مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور ویژگی های زمین شناسی، ژئومورفولوژی، خاک، آب و هوا، پستی و بلندی، رواناب، پوشش زمین، کاربری اراضی، وضعیت فرسایش و فرسایش آبراهه‌ای در چهار زیر حوضه با استفاده از عکس‌های هوایی، نقشه های توپوگرافی، نقشه های زمین شناسی و عملیات میدانی مورد مطالعه قرار گرفتند. بررسی عوامل متعدد نشان می‌دهد که تمام زیر حوضه‌ها در کلاس سوم فرسایش (با شدت رسوب دهی متوسط) در روش PSIAC قرار دارند؛ بر اساس این مدل رسوب ویژه در کل حوضه 319 متر مکعب در کیلومتر مربع در سال برآورد شده است. برای اطمینان از نتیجه کار از روش جانسون - گمبهارت نیز استفاده گردید. بر این اساس تمام زیر حوضه‌ها از نظر تولید رسوب در کلاس دوم فرسایش (با شدت رسوب دهی کم) قرار گرفتند و طبق این مدل رسوب ویژه در تمام حوضه 5/159 متر مکعب در کیلومترمربع در سال به دست آمده است. مقاومت زیاد سنگ‌ها (سنگ‌های آذرین)، پوشش گیاهی غنی، چسبندگی و نفوذپذیری خاک‌ها، عدم وجود کاربری‌های تشدید کننده فرسایش مثل کشتزارهای وسیع، ناچیز بودن انواع مختلف فرسایش در حوضه مثل فرسایش شیاری، خندقی، سطحی و رودخانه‌ای و ملایم بودن شیب توپوگرافی در بخش وسیعی از حوضه عوامل اصلی پایین بودن میزان فرسایش و تولید رسوب در حوضه یدی بولوک چای می ‌باشند. اما اگر روند کنونی (چرای مفرط و بدون برنامه‌ریزی) ادامه یابد، در آینده شاهد فرسایش بیشتری خواهیم بود.

استقرار سکونتگاه های انسانی از گذشته های دور ناشی از دسترسی به دو عامل آب و زمین جهت بهره برداری بوده است. بنابراین در مناطق خشک و نیمه خشک و به ویژه کشور ایران شکل گیری سکونتگاه های انسانی به تبعیت از این دو عامل می باشد. و حتی پاره ای از اندیشمندان از تمدن های هیدرولیک در منطقه خاورمیانه یاد می کنند. گسل ها در مناطق خشک و نیمه خشک محل بالا آمدگی آب زیرزمینی و نقطه تلاقی توده سخت زیرین با سطح زمین است، بنابراین در حاشیه گسل ها منابع آب به فراوانی در دسترس می باشد. در نتیجه بسیاری از سکونتگاه های انسانی برای دسترسی به این منابع آب در حواشی و مناطق مجاور گسل ها استقرار یافته اند. گسل بزرگ درونه با طول حدود 700 کیلومتر از نایین شروع و پس از عبور از شرق ایران به خاک افغانستان وارد می شود این گسل در نواحی شرقی روند شرقی- غربی و در غرب روند شمالی- جنوبی به خود می گیرد. بر اساس بررسی های انجام شده با وجود این که گسل درونه از گسل های فعال ایران محسوب شده و زلزله های مخربی را در منطقه ایجاد کرده است. در منطقه کاشمر بیش از 80 درصد سکونتگاه ها در حواشی و یا مناطق مجاور این گسل استقرار یافته اند. بنابراین برای جلوگیری از پیامدهای حرکات زمین در مناطق گسلی که با زلزله و دیگر حرکات ژئومرفیک همراه است، راه کارهایی از قبیل جابجایی سکونتگاه های کم جمعیت، مقاوم سازی ساختمان ها، تعیین حریم برای گسل و مانند آن پیشنهاد می گردد.

مخروط افکنه حوضه آبریز درختنگان، یکی از مخروط افکنه های بزرگ ایران در ناحیه ای کاملا خشک، یعنی شمال شرق کرمان، است . این مخروط افکنه به واسطه فرسایش مواد در حوضه آبریز رودخانه درختنگان و نهشته شدن آنها در بخش انتهایی این حوضه، یعنی دشت لوت، شکل گرفته است. تکتونیک، به عنوان یکی از عوامل درونی، در شکل گیری وگسترش و جا به جایی کانون های ایجاد فرمت مخروط افکنه، نقش اساسی داشته است. فعالیت گسل ها با تاثیرگذاری درمحل استقرار کانون های واگرای مخروط افکنه رودخانه درختنگان، در تحـول و تکامل امروزی آن موثر بوده است. حوضه رودخانه درختنگان که از شرق به کویر لوت، از غرب به کوه های باغ بالا وکلیسکی و از طرف شمال به ارتفاعات دهران و از جنوب به کوه جفتان محدود است، به استناد ارزشیابی روش های متعدد تکتونیک جنبا جزو مناطق فعال تکتونیکی محسوب می شود. از مهمترین شواهد تکتونیکی در منطقه می توان به وجود گسل های متعدد اشاره نمود. مهمترین گسل منطقه، گسل بزرگ نایبند، گسل جنوبی شهداد و رشته گسل هایی با جهت شمال غرب ـ جنوب شرق و شمالی ـ جنوبی است. در این پژوهش با تحلیل زمانی و ترتیب نسبی ایجاد گسل ها سعی در بازشناسی نقش پدیده تکتونیک در نحوه تکوین و تغییر کانون های واگرای متواتر مخروطه افکنه درختنگان داشته و حاصل بررسی ها در این زمینه نشان می دهد که اگر چه گسل نای بند به عنوان قدیمی ترین پدیده تحرک پوسته ای کانون واگرای را به عنوان هسته اصلی واگرای برداری مخروط درختنگان به وجود آورده است، ولی تحرّکات بعدی آن سبب شکستگی راس مخروط افکنه در روستای چهار فرسخ شده و رخنمون مارن های قرمز رنگ در راس مخروطه افکنه پدیده گالی های عمیق را در این ناحیه به وجود آورده است