محسن طاهری دمنه

امر خیر یا فعالیت های خیرخواهانه تداعی کننده کمک های داوطلبانه به نیازمندان است؛ صرف وقت برای انجام امور داوطلبانه، مانند رسیدگی به سالمندان در آسایشگاه ها، یا صرف پول برای بهبود وضعیت انسانها در حوزه های مختلف با تمرکز بر نیاز اقشار آسیب پذیر و کم درآمد. این ها شناخته شده ترین صورت های امور خیر هستند. اما آیا، در نگاهی جدید، امر خیر می تواند در خدمت توسعه علم و فناوری باشد؟ در این مقاله، با محور قراردادن مهفوم وقف، امکان پذیری و ضرورت و مزایای ترویج فرهنگ امر خیر در کمک به نهاد علم و فناوری بررسی می شود. درنهایت، با بررسی سیر تاریخی زمینه های وقف در ایران و نمونه خوانی الگوهای موفق در دنیا، این نتیجه نهایی به دست می آید که سوق دادن امور خیر به سمت توسعه علم و فناوری، به خصوص در حوزه رشد شرکت های دانش بنیان و کسب و کارهای نوپا (استارت آپ ها)، به ارزش افزوده چندین برابری برای کل جامعه منجر می شود. خیری که مهمترین پیشران آن فرهنگ سازی در بین خیّرین و آحاد جامعه است.

این نوشتار، براساس تفسیری نظرورزانه مترصد پاسخ به این سؤال است که آیا تصاویر آینده می توانند هویت ساز باشند؟ به لحاظ استعاری، جان مایه کلام، اشاره به مقصد مشترک مسافران یک وسیله نقلیه، به جای تأکید بر همسانی مسافران آن است، جامعه ای که بسان یک کشتی در مسیری قرار دارد و هویتش را نه از یکسانی نژاد، زبان، مشترکات فرهنگی و تاریخی مسافرانش، بلکه از مقصد مشترک آنها می گیرد. هم چنین بحث خواهد شد که این خوانش جدید از هویت که آن را هویت مقصد نام نهاده ایم، در روزگار کنونی که تغییر، شاخصه ثابت آن است و دگرگونی های نسلی، نو به نو بر جامعه تحمیل می شوند، چه به لحاظ سازش با اقلیم جوامعِ در حال گذار، مانند جامعه ایرانی و چه به لحاظ مشارکت دادن جوانان در ساخت آن، از قابلیت انسجام بخشی و هویت آفرینی بالایی برخوردار است.

به رغم آن که ساحت میان رشته ای چه از نظر مفهوم پردازی و چه از نظر کاربرد هنوز در میانهٔ راه است، بیشتر مطالعات در این زمینه بر سوژهٔ دانشگاه متمرکز بوده و بر لزوم ایجاد جریان میان رشته ای در دانشگاه توجه نشان داده اند. با وجود این، تجربهٔ زیست دانشگاهی نشان می دهد انسان دانشگاهی که مهارت میان رشته ای را پیش از دانشگاه نیاموخته است، در فهم و کاربری میان رشتگی در دانشگاه نیز ضعیف عمل می کند. از این منظر فارغ از مفهوم «رشته» که یادآور فعالیت تخصصی در دانشگاه است، واژهٔ «میان رشته ای» بیان کننده مجموعه ای از مهارت های زیست در آینده است که باید از نخستین مراحل آموزش پذیری انسان در سبد آموزش او قرار گیرد. این مقاله، کوششی نظرورزانه و تحلیلی استنباطی برای بسط جایگاه میان رشته ای در آموزش های پیشادانشگاهی است که در آن ابتدا امکان پذیری و ضرورت این جایگاه بررسی می شود و سپس برخی از راه کارهای عملی برای نیل به این مقصود تشریح می شود تا تصویری از آیندهٔ مدرسه شکل گیرد. این تکه چسبانی تصویری از مدارس آینده است که در آن انسان میان رشت ه ای برای زیست در محیطی پیچیده، مهارت هایی چون سازگاری، کار گروهی، خلاقیت، تفکر انتقادی و حل مسئله را به دست می آورد.

در دهه اخیر در شهرها چالش های متعددی در حوزه های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی به وجود آمده اند که با رشد روزافزون شهرها و جمعیت شهری این چالش ها بیشتر شده اند. اما امروزه در سراسر جهان، با توجه به نقش های اجتماعی و اقتصادی شهرها بر جوامع، باید با کمک مسئولین توسعه شهری و راه حل های پایدار بر این چالش های شهرنشینی غلبه کرد. در ادبیات حوزه شهر، مفاهیم و رویکردهای زیادی برای ارائه تصویری از آینده شهرها وجود دارد که یکی از مهم ترین این مفاهیم، مفهوم شهر هوشمند است. پژوهش حاضر که در حوزه ی آینده نگاری شهری است به دنبال ارائه راهکارهایی برای آینده نگری مؤثرتر پیرامون شهر هوشمند اصفهان در افق 1420 با توجه به این مفهوم است. رویکرد این پژوهش کیفی، از نظر هدف کاربردی است و به منظور انجام این پژوهش و در مرحله پیش آینده نگاری، ابتدا با کمک پویش محیطی و مطالعات کتابخانه ای به جمع آوری تعاریف گوناگون شهر هوشمند از مقالات متعدد پرداخته شد. به عنوان مرحله آینده نگاری نیز در غالب یافته های پژوهش با انجام پس نگری برای شهر هوشمند، راهکارهایی برای تبدیل اصفهان به یک شهر هوشمند در قالب یک نقشه راه ارائه شد. بسترسازی لازم برای تولیصرف کنندگی انرژی های تجدیدپذیر، افزایش تاب آوری اکولوژیک اصفهان و زمینه سازی برای اقتصاد استارت آپی از مهم ترین مؤلفه های نقشه راه هوشمندسازی شهر اصفهان هستند.

یکی از چالش های عمده پیشروی سازمان ها، گستردگی عوامل مؤثر در طراحی چشم اندازی مطلوب است. کاوش در روندهای محیطی برای درک روند آینده نیازمند رویکردی فراتر از روش های معمول پیش بینی و برنامه ریزی است . آینده نگاری این امکان را فراهم می نماید تا از بینش های حاصل، روایت ها و تصاویر باورپذیر از چشم انداز در حال ظهور داشته باشیم. هدف این پژوهش ارائه تصویری از آینده سازمان گمرک در قالب سناریوهای محتمل و سازگار است. در این پژوهش آمیخته به منظور دست یابی به اهداف، گردآوری داده از طریق مطالعه کلان روندها با روش پویش محیطی و بر مبنای تجزیه و تحلیل PESTEL صورت گرفت. اولویت بندی متغیرهای اولیه، برای یافتن مؤثرترین عوامل بر سازمان گمرک با نظرخواهی تلفنی و رایانامه ای از خبرگان صورت گرفت که منجر به طراحی پرسشنامه ای با 30 عامل گردید. ضمن تعیین میزان اثرگذاری و اثرپذیری ماتریس در یک پنل خبرگان، تجزیه و تحلیل داده ها در نرم افزار میک مک منجر به شناسایی چهار پیشران اصلی گردید. پیشران ها در پرسشنامه تحلیل اثرات متقابل با 9 حالت در طیفی از شرایط مطلوب تا نامطلوب و برحسب درجه اهمیت و احتمال وقوع، توسط خبرگان نظرسنجی شده و با نرم افزار سناریو ویزارد تجزیه وتحلیل گردید. یافته ها نشان می دهد دو سناریوی وضعیت موجود و تغییر انطباقی، محتمل ترین سناریوهای آینده گمرک خواهند بود. آشنایی با روایت هر سناریو و مقایسه مطلوبیت آن ها، می تواند مبنایی برای طراحی اقدامات آینده باشد تا گمرک ایران بتواند در جهت صیانت از جامعه، سلامت ورود کالا و تأمین رضایت ذی نفعان، یک سازمان انعطاف پذیر، شفاف و پاسخگو باشد.

یکی از بارزترین وجوه آینده پژوهی به مثابه یک فناوری اجتماعی، تصویرپردازی از آینده مطلوب و طراحی اقداماتی برای تحقق این آینده است. شکل بخشیدن به واقعیت اجتماعی آینده در فضای بین الاذهانی جمعی نیاز به رویکردها و ابزارهایی دارد که عمدتاً از جنس عناصر فرهنگی هستند و ریشه در تاریخ و عناصر نمادین مشترک و ارزش های یک اجتماع دارند. یکی از مهم ترین این عناصر، اسطوره است. در این مقاله ابتدا در چارچوب سنت پژوهش کیفی با تکیه بر روش تأملی و نظرورزی به تشریح نقش اسطوره در ساخت تصاویر ذهنی آینده پرداخته شده است و سپس دو مجموعه تلویزیونی «آب پریا» و «محله گل وبلبل» با استفاده از روش نقد اسطوره ای، تحلیل شده اند تا ظرفیت های رسانه برای بازآفرینی اسطوره ها به دقت بررسی شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که رسانه های جمعی به مثابه یکی از آبشخورهای فرهنگی، ظرفیت بالایی برای استفاده از اسطوره ها به منظور تصویرپردازی از آینده مطلوب جمعی دارند؛ اما نکته مهم، فهم کهن الگوها و تلاش برای بازآفرینی مداوم اسطوره ها در قالب داستان هایی است که نسل های امروز و فردا، بتوانند با آن ها ارتباط برقرار کنند.

حرکت از فضای رشتگی به سمت گفتمان های میان رشته ای با تمرکز بر حل مسائل واقعی، به یک روند مهم در آموزش عالی تبدیل شده و نسل های آتی دانشگاه ها به سمت میان رشته ای شدن پیش خواهند رفت. در این میان مطالعات نظام مند آینده ها یا آینده پژوهی نیز مورد توجه دانشگاهیان در رشته های مختلف قرار گرفته است. در این مقاله به منظور بررسی جایگاه مطالعات آینده پژوهانه در حوزه های دانشی گوناگون و با استفاده از روش فراتحلیل کیفی، به بررسی اندازه و پراکندگی ورود حوزه های دانشگاهی مختلف به بحث آینده پژوهی پرداخته شده است. بدین جهت در مجموع 737 مقاله علمی، که توسط دانشگاهیان رشته های مختلف و با محوریت آینده پژوهی در ایران به چاپ رسیده اند، جمع آوری و در 19 حوزه کلی و 350 حوزه فرعی دسته بندی شدند. این دسته بندی ملاک فراتحلیل موضوعی مقالات در زمینه آینده پژوهی است که نشان می دهد در حوزه های برنامه ریزی جغرافیایی، «امنیت» و «آینده نگاری سازمانی» به ترتیب بیشترین میزان فعالیت و در حوزه های ورزش، «مطالعات زنان» و «آینده حرفه»، کمترین میزان فعالیت در زمینه آینده پژوهی را داشته اند. نتایج این مقاله تراز خوبی برای مشخص کردن خلأ های پژوهشی در زمینه آینده پژوهی است و همچنین نقاط ضعف فعالیت های میان رشته ای در این حوزه را آشکار می سازد.

در دنیایی که تغییرْ وجه مشخص و ثابت آن است، تغییرات نسلی سرعت بیشتری گرفته اند و نسل به مفهومی با عمر کوتاه تر از یک دهه تبدیل شده است. متولدانِ هر دهه سبک زندگی متفاوتی دارند، نیازهایشان متفاوت است و خواسته ها و آرزوهای دیگری دارند. از این منظر، مطالعه در ویژگی ها و نگرش های یک نسل و مطالعات میان نسلی برای فهم بهتر رفتارهای اجتماعی و نحوه ساخت واقعیت اجتماعی آینده ضروری است. پژوهش حاضر مطالعه ای آینده پژوهانه است که به کشف کلان روایت های شکل دهنده به تصاویر آینده در ذهن دختران دانشجویِ متولد دهه 1370 پرداخته است. داده های این پژوهش از مصاحبه های نیمه ساختاریافته به دست آمده و با روش های کیفیِ تحلیل مضمون و تحلیل روایت، تجزیه و تحلیل شده اند. نتایج تحقیق نشان دهنده 8 کلان روایت از آینده در ذهن مصاحبه شوندگان است. این کلان روایت ها به ترتیب: ۱. گام های کوچک و تغییرات تدریجی، ۲. گذر از زندگی سنتی به زندگی مدرن، ۳. اجتماعِ بی آینده، ۴. رنگِ من، ۵. بهشت وطن، ۶. سهم خواهی زنانه، ۷. آینده بی جنسیت و ۸. همیشه مادر نام گرفتند. در نهایت، یافته های این مقاله نشان می دهد که هر چند مصاحبه شوندگان مانند اکثر جوانان دنیا با دو مقوله ناامیدی اجتماعی و فردگرایی به عنوان تصاویر منفی از آینده مواجه اند، سه روایتِ آینده بی جنسیت، پذیرش نقش مادری و تصویر مثبت از آینده ایران نشان دهنده نقش سازنده زنان متولد دهه هفتاد در آینده کشور است.

هدف: در راستای استفاده از رویکردهای نوین برای بازتعریف مأموریت کتابخانه ها، این پژوهش قصد دارد با استفاده از دلالت های نظریه تاب آوری، چشم اندازی برای کتابخانه های عمومی ایران ارائه دهد. روش: این مطالعه در قالب فرایندی سه مرحله ای طراحی و اجرا شده است: 1. دلالت پژوهی ویژگی های یک سیستم تاب آور ، 2. پو یش محیطی از طریق مرور ادبیات با جست وجوی مقالات پژوهشی و مروری، کتاب ها و گزارش های انگلیسی زبان مرتبط با موضوع نمایه شده در پایگاه های اسکوپوس و گوگل اسکولار بدون اعمال محدودیت زمانی، و 3. چشم اندازنویسی. یافته ها: یک کتابخانه تاب آور دارای ویژگی های تنوع، تغییرپذیری، پیمانه ای بودن، پذیرش متغیرهای آرام، بازخوردهای فشرده، سرمایه اجتماعی، ابتکار، خدمات اکوسیستم، افزونگی و عمومی ها است . کتابخانه آینده بستری دیجیتال و یک «فضای ساختی» برای هم آفرینی اشتراکی است. کتابخانه تاب آور به عنوان یک تجربه سرا نقطه دسترسی شهروندان به فناوری های نوظهور و بستری برای مردمی سازی علم و تمرین معرفت شناسی مدنی است. کتابخانه آینده ساختار مدیریت پیمانه ای دارد و مکانی برای یادگیری، بازآموزی و مهم تر از آن عبور از آموخته های قبلی است. اصالت/ارزش: نظریه تاب آوری برای توصیف و پرداختن به عدم قطعیت و ناامنی ذاتی تغییرات عمده سیستم ها توسعه یافته است و تصدیق می کند که ما در یک وضعیت تغییر دائمی زندگی می کنیم و هیچ نقطه ای در آینده وجود ندارد که در آن بتوان انتظار داشت همه چیز در حالت ایستا و بهینه قرار گیرد. بنابراین، کتابخانه ها نباید انرژی خود را بر ایجاد راه هایی برای ادامه خدمات معمول و سنتی در آینده متمرکز کنند بلکه باید به دنبال جست وجوی راه هایی برای سازگاری و انطباق هوشمندانه با تغییرات باشند. پژوهش حاضر می تواند راهنمایی مناسب در این زمینه برای کتابخانه های عمومی باشد.

نگاهی به گذشته نشان می دهد که مسئولیت اجتماعی از یک مفهوم جنینی شروع شده و در طول زمان رشد کرده و هویت سازمان ها را تحت تأثیر قرار داده است، اما همچنان پیرامون برهم کنش بین سازمان و جامعه نظرات متناقضی در حوزه نظری و راهبردی سازمانی وجود دارد. در این مقاله برای درک بهتر تاریخچه مسئولیت اجتماعی، ابتدا یک مرور ادبیات نیمه سامان مند انجام شده است تا یک تصویر کلی از سیر تکامل این مفهوم در طول زمان داشته باشیم. سپس با توجه به تواتر مفاهیم در مقالات کلیدی، سه پیشران اصلی حوزه مسئولیت اجتماعی سازمان که می توانند سازمان هایِ آینده را دست خوش تغییر کنند شناسایی شدند که شامل «نابرابری»، «تغییرات اقلیمی» و «شکاف جنسیتی» هستند. در گام بعدی سعی کردیم با ترسیم نمودارهای علّی بین این پیشران ها و متغیرهای سازمانی و اجتماعی دیگر تصویری از برهم کنش بین سازمان و اجتماع در ادبیات این حوزه ارائه دهیم. در گام آخر با توجه به این سه پیشران، سناریوهایی استقرایی- هنجاری از آینده مسئولیت اجتماعی سازمان ارائه شد. این سناریوها شامل «سازمان های برابری جو»، «هم حسان با طبیعت» و «سازمان های بدون تبعیض جنسیتی» هستند.

هدف این پژوهش شناسایی متغیرهای کلیدی و پیشران های اثرگذار بر آینده مسئله آب در شهر اصفهان و تدوین سناریوهای پیش روی شهر اصفهان در مسئله آب می باشد. روش تحقیق حاضر به مثابه پژوهشی کاربردی و با بهره گیری از رویکرد عدم قطعیت های بحرانی به ارائه سناریوهای آینده آب در اصفهان پرداخته است. برای جمع آوری داده ها از روش مطالعات کتابخانه ای و پانل خبرگان استفاده شده است. با استفاده از نظر خبرگان 20 عامل کلیدی در قالب پنج پیشران یعنی ۱. قیمت آب، ۲. سرمایه گذاری در فناوری های نوین، ۳. سیاست های آب، ۴. جمعیت شهرنشین و ۵. زیرساخت های آب، دسته بندی شدند. در مرحله بعد، دو پیشرانِ سیاست های آب و سرمایه گذاری در فناوری های نوین به عنوان عدم قطعیت های بحرانی مبنای تدوین سناریوهای شهر اصفهان در حوزه آب قرار گرفتند و درنهایت چهار سناریو تدوین شد. سناریوی اول نبرد برای آخرین جرعه روایتگر وضعیتی است که اصفهان با خشک سالی شدید روبرو خواهد بود؛ سناریوی دوم آب هست ولی کم، وضعیتی را نشان می دهد که سیاست های آب آینده گرا هستند و چالش های بلندمدت را نادیده نمی گیرند، اما فناوری به مثابه راهکاری برای حل مشکلات این حوزه کنار گذاشته شده است؛ سناریوی سوم آب هست ولی برای ثروتمندان روایتگر یک دوقطبی بر سر دسترسی به آب است؛ و سناریوی چهارم اصفهانِ سبز وضعیتی را توصیف می کند که مدیران و مسئولین شهری با در نظر گرفتن پتانسیل فناوری های نوین در مدیریت بهینه مصرف آب و با اتخاذ سیاست های آینده نگاری، به شهری سبز که مطلوب اقشار مختلف جامعه باشد، تحقق می بخشند. نتایج نشان می دهد که پیشران ها و سناریوها نشان می دهند که مهم ترین عوامل تعیین کننده وضعیت آینده آب در شهر اصفهان نه عوامل محیطی، بلکه عوامل مربوط به تصمیمات انسانی هستند.

در جهان مملوء از پیچیدگی و عدم قطعیت آینده، کاوش درباره آینده های بدیل تعلیم و تربیت و برنامه های درسی در راستای تحقق مأموریت نظام های آموزشی ضرورت می یابد. از این رو، هدف مقاله حاضر، آینده نگاری برنامه درسی دوره ابتدایی در افق 1415 بود که با استفاده از رویکرد آینده نگاری و ابزار سناریونگاری انجام شد. در نهایت، چهار سناریوی بدیل برنامه درسی ابتدایی تدوین گردید. سناریوی اول با عنوان «اتوبوس جادویی مدرسه» بیانگر «برنامه درسی به منزله نقشه راه شخصی» است. سناریوی دوم با عنوان «در جستجوی خوشبختی» موقعیت «احیای برنامه درسی» را توصیف می کند. سناریوی سوم با عنوان «عصر یخبندان» بیانگر «فروپاشی برنامه درسی» است و سناریوی چهارم با عنوان «انجمن شاعران مرده» موقعیت «برزخ برنامه درسی» را روایت می کند. نتایج نشان داد نوآوری بیش از آنکه وابسته به ساختارها باشد، از عاملیت ها ناشی می شود و مستلزم تحول دیدگاه ها درباره اهداف تعلیم و تربیت در عصر دیجیتال و نیز افزایش اختیارات و توانمندسازی مدارس است.

آینده قابل پیش بینی نیست، اما مطالعه ذهنیت افراد نسبت به آینده امکان پذیر است. ذهنیت فرد نسبت به آینده خودش و آینده جامعه، مبنای تصمیم گیری اوست و از این جهت بررسی نظام مند تصاویر ذهنی از آینده به خصوص در میان جوانان که مالکان اصلی آینده هستند، موضوع مهمی است. در این راستا، پژوهش حاضر به عنوان یک پژوهش بنیادی که در سنت پژوهش های کیفی انجام شده است، به بررسی تصاویر آینده جامعهِ ایرانی در ذهن جوانان تحصیلکرده کشور پرداخته است. داده های تحقیق با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته جمع آوری و با استفاده از روش های تحلیل مضمون و تحلیل لایه ای علّی تحلیل شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که تصاویر آینده در بین مشارکت کنندگان، از هفت مضمون اصلی ساخته شده اند که به ترتیب عبارت اند از:  ۱. وزن زمان حال؛ ۲. حسرت ها، عجزها و نداشته ها؛ ۳. فهم آینده؛ ۴. سایه جامعه؛ ۵. در راهی که دیگران قدم گذاشته اند؛ ۶. آثار تاریخی به جای مانده از گذشته؛ ۷. حدس هایی درباره آینده. برای فهم عمیق تر ذهنیت مشارکت کنندگان با استفاده از روش تحلیل لایه ای علی، در هر لایه بنابر ماهیت همان لایه، مضامین اصلی و فرعی بازخوانی شدند و گزاره های اصلی آنها به دست آمد. نتایج پایانی نشان داد که ذهنیت جوانان از آینده، مقوله ای پیچیده و چند بعدی است و برای اثرگذاری بر روی آن نیاز به برنامه ریزی منسجم و کار فرهنگی عمیق است. 

انقلاب صنعتی چهارم با خصوصیات منحصربه فردش شیوه های آموزش، یادگیری و تفکر ما را متحول خواهد کرد. ازاین رو، هدف پژوهش حاضر، شناسایی نیروهای پیشران اثرگذار در برنامه درسی دوره ابتدایی و تحلیل دلالت های آن هاست. این پژوهش با رویکرد آینده پژوهی و با ترکیبی از روش های پویش محیطی، تحلیل محتوای کیفی و روش دلفی انجام شد. در این حوزه، شش پیشران شناسایی شد: 1. رشد فناوری های دیجیتال و زیستی؛ 2. گفتمان کودکی و یادگیرنده محوری؛ 3. ساختار نظام آموزشی؛ 4. تغییر مفهوم و رویکرد به دانش؛ 5. جهانی سازی 6. وضعیت اقتصادی کشور. بر پایه نتایج این تحقیق، عمده پیشران ها ناظر به روندهای جهانی اند که از فراگیری بیشتری برخوردارند. همچنین، تحلیل پیشران ها در به چالش کشیدن پیش فرض های برنامه ریزان و بازاندیشی درباره الگو های نوین آموزش و یادگیری در جهان پیش رو اثر مهمی دارند. درنهایت، برخی پیشنهادها و راهبردها برای نهادینه شدن گفتمان آینده پژوهی در نظام آموزشی و بهره گیری از نتایج پژوهش حاضر ارائه شد.