رضا ذبیحی

انقلاب اسلامی ایران و گفتمان عدالت خواهانه، سلطه ستیزانه و استکبارستیزانه آن، نظم لیبرال موجود بین المللی را برنتابیده و در ابعاد فرانظری، ساختاری، هنجاری و نهادی، آن را به چالش کشیده است. به گونه ای که جمهوری اسلامی در گام اول در بعد تبیینی و تخریبی به واسازی نظم بین المللی موجود میپردازد. در بعد تبیینی، از طریق توصیف و تبیین سرشت ناعادلانه وضع موجود و نظام مستقر سعی میکند آن را غیرطبیعی ساخته و از آن مشروعیت زدایی کند. در گام بعدی، جمهوری اسلامی با توجه به اصول انقلاب اسلامی، درصدد پیاده سازی الگوی عملی در عرصه جهانی با توجه به ظرفیت های خود و کشورهای خواهان تغییر وضع موجود است.

گسترش وسیع اطلاعات و ارتباطات در عصر حاضر زمینه را برای طرح و بررسی بیش تر رسانه ها در حکم اصلی ترین وسایل ارتباطی فراهم می کند. در این میان، رسانه های جدید نقش کانونی و محوری دارند؛ به صورتی که هر روز بر دامنة تأثیرگذاری آن ها در تحولات و بحران های گوناگون منطقه ای و جهانی افزوده می شود. مقالة حاضر در پی نقد و بررسی مقالة «دگرگونی سیاست یا ضد سیاست؟» از بری اکسفورد است که در رسانه های جدید و سیاست (2001) به چاپ رسیده است. این مقاله نیز همراه مجموعه مقالات کتاب در سال 1387 به فارسی برگردانده شده است. بر اساس این، نگارندگان هر دو نسخة زبان اصلی و ترجمه شدة آن را نقد و بررسی کرده اند. مقالة حاضر در دو بخش با عنوان های نقد درون ساختاری و نقد برون ساختاری به بررسی و نقد مقالة مذکور می پردازد. باید اذعان کرد که حوزة تأثیرگذاری رسانه در سیاست دست خوش تحولات چشم گیری شده است و امروزه رسانه های جدید و مجازی در پیش برد دموکراسی و ایجاد محدودیت برای دولت ها و نهادهای مختلف در زمینه های گوناگون نقش مهمی دارند. تحولات سال های اخیر نشان می دهد که سیاست ها تا حدود زیادی تحت تأثیر محیط های رسانه ای مجازی قرار گرفته اند و رسانه های جدید هر روز شامل تعریف جدیدی می شوند.

مطالعه و تحلیل سیاست خارجی با وجود این که مسیرهای مشابه و بعضاً یکسانی را همراه با نظریات روابط بین الملل طی کرده، مرزبندی و فاصله مشخصی را نیز با این نظریات حفظ کرده است. در مقاله حاضر، به بررسی توفیق یا عدم توفیق در مدل جامعه شناسی تاریخیِ تحلیل سیاست خارجی پرداخته شده است. بدین منظور، این پرسش اصلی را دنبال کرده ایم که امکان پذیری مدل جامعه شناسی تاریخیِ سیاست خارجی به چه ترتیب بوده و چه تأثیری بر تحلیل سیاست خارجی دارد؟ نگاه جامعه شناسی تاریخی تحلیل سیاست خارجی، این قدرت افزون را می دهد تا علاوه بر این که تأثیر متقابل گذشته و حال را تبیین کند، نگاهی به آینده داشته باشد و بذرهای تغییر در آینده را درک کرده و نسبت به تبیین آن اقدام کند؛ یعنی این مطالعات قدرت پیش بینی را مشروع دانسته و آن را بر اساس آنچه گذشته، ممکن و گاه وظیفه و خصوصیت اصلی خود می داند. مدل جامعه شناسی تاریخی برخلاف ادعاهای پیشین که وظیفه نظریه را تنها به تبیین فرومی کاهد، تأکید دارد که پیش بینی و متعاقب آن، مطالعات آینده پژوهشی مشروعیت و اهمیت ویژه خود را دارد.

از منظر رهبر معظم انقلاب شرط لازم برای هدف گذاری و جهت دهی صحیح جوامع، وجود یک مبنا، تفکر و اندیشه منظم و مدون است. طی هدف گذاری تصریح شده توسط معظم له در بیانیه گام دوم انقلاب، آرمان بزرگ انقلاب اسلامی ایجاد تمدن نوین اسلامی و آمادگی برای طلوع خورشید ولایت عظمی (ارواحنافداه) است. مسأله پیش رو تعیین مؤلفه های تمدن نوین اسلامی و ترسیم نقشه راه تحقق آن در قالب یک مدل مشخص است. در این پژوهش با مطالعه عمیق و تحلیل محتوای اوامر حکیمانه رهبر معظم انقلاب در حوزه تمدن سازی، بیانیه گام دوم انقلاب و پژوهش های صورت گرفته در این حوزه، مؤلفه های ترسیم کننده نقشه راه تحقق تمدن نوین اسلامی از گذرگاه گام دوم انقلاب در چهل سال دوم از حیات طیبه اش بدین شرح تعیین گردید: ابتناء بر فلسفه اسلامی و دین پایگی، امید و اعتماد به وعده ی الهی، رشد معنوی و اخلاقی و خودسازی، اراده، مجاهدت و انقلابی گری، فرهنگ و سبک زندگی، علم و فناوری، اقتصاد مقاومتی پیشرفته، پیامدهای کلیدی، قدرت و عزت ملی و اعتبار بین المللی، الگوسازی جامعه اسلامی. در مرحله بعد با روش مدل سازی ساختاری- تفسیری (ISM)، مؤلفه های مذکور در شش سطح دسته بندی و با تعیین روابط علت و معلولی بین آن ها، نقشه راه تحقق تمدن نوین اسلامی از گذرگاه گام دوم انقلاب مدل سازی شده است.

ایران شناسی در دهه های اخیر به صورت دانشی مستقل در محافل دانشگاهی دنیا و ایران مطرح شده است. پس از انقلاب اسلامی، برای پیشبرد اهداف مربوط به ایران شناسی، نهادی با عنوان «بنیاد ایران شناسی» تأسیس شد. هم افزایی ایران شناسی با سایر علوم یکی از مهم ترین دغدغه های این دانش است. در این میان، سیاست خارجی که شاخه ای نسبتاً نوپا از دانش روابط بین الملل و یکی از جنبه های مهم علم سیاست است، در هم افزایی با ایران شناسی می تواند نتایج درخوری در پی داشته باشد. براین اساس، این پرسش اصلی مطرح می شود که ایران شناسی (به مثابه دانش یا بنیاد ایران شناسی) و سیاست خارجی چگونه می توانند به صورت متقابل باعث ارتقای سطح دیپلماسی رسمی و دیپلماسی عمومی کشور شوند. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده است و برای گردآوردی داده ها از منابع کتابخانه ای و اینترنتی استفاده شده است. براساس یافته های پژوهش، ایران شناسی و سیاست خارجی ازطریق سه مفهوم می توانند باعث ارتقای سطح دیپلماسی رسمی و عمومی کشور شوند که عبارت اند از: مفهوم «ایران شناسی در سیاست خارجی» با تلاشی که در جهت رفع معضلات شناختی انجام می دهد؛ مفهوم «ایران شناسی برای سیاست خارجی» ازطریق اقداماتی که شامل تسهیل، تعمیق و توسعه انواع دیپلماسی است؛ و مفهوم «سیاست خارجی برای ایران شناسی» که با شناساندن بنیاد ایران شناسی در عرصه بین المللی و پشتیبانی از آن می تواند مؤثر باشد.  

گذار از نظم دو قطبی در جنگ سرد و طی شدن دوران گذار در نظام بین الملل که همراه با تلاش ایالات متحده آمریکا به منظور پی افکندن نظم تک قطبی بود، اکنون نوید دوران جدیدی را می دهد که در آینده ای نزدیک شرایط نظم جهانی نوینی را ترسیم خواهد کرد. در این شرایط ایران به عنوان یکی از بازیگران کلیدی در غرب آسیا، نیازمند یک طرح راهبردی و جامع در مواجهه با این نظم نوین است. بنابراین با توجه به مجموعه این تحولات و چالش ها و فرصت های پیش روی، این پرسش اساسی مطرح می گردد که راهکار مناسب برای ایران به منظور مواجهه با نظم نوین جهانی باید چه ویژگی هایی داشته و برخوردار از چه عناصری باشد؟ در پاسخ این فرضیه مطرح می شود که راهکار و طرح راهبردی مناسب برای ایران در مواجهه با نظم نوین جهانی باید یک طرح تعامل گرایِ تعادل گرایِ چندوجهی با امکان استفاده از فرصت ها و ظرفیت های مختلف در شرق و غرب و به ویژه در منطقه خود باشد. به عنوان نمونه در زمینه نظامی و امنیتی با شرق، در زمینه تکنولوژیک با غرب و در زمینه ایجاد بلوک اقتصادی و امنیتی با منطقه تمرکز نماید. اینکه نیاز است تمامی و یا بخشی از راهبردهای پیشنهادی در این مسیر پررنگ تر باشد، بستگی به شرایط وقوع و تحقق نظم مزبور دارد. با این وجود نیاز است تمامی ظرفیت های لازم بر اساس طرح راهبردی پیشنهادی فعال گردد. رویکرد این پژوهش توصیفی – تحلیلی، روش آن کیفی و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است.

ایران شناسی به عنوان یک علم مستقل از شرق شناسی، با توجه به ماهیت میان رشته ای خود نیازمند تعامل و هم افزایی با سایر رشته ها از جمله روابط بین الملل و دیپلماسی عمومی، فرهنگی و رسانه ای است. بنابراین می توان با بررسی اسنادبالادستی، اهداف مرتبط با دو حوزه دیپلماسی عمومی و ایران شناسی را شناسایی کرد و انطباق آن با وظایف و مسئولیت های سازمان های متولی هر کدام از این دو حوزه را سنجید. با این اقدام پژوهشی، اهداف مشترک مشخص می شود که عبارتند از: «اشاعه تصویر مطلوب از ایران، تقویت روحیه تعامل گرایی فرهنگی، مقابله با ایران هراسی، هم افزایی و در نهایت افزایش قدرت نرم ایران». در مرحله بعد و ناظر بر اهداف مستخرج، الزامات پیوند مطلوب میان ایران شناسی و دیپلماسی عمومی مشتمل بر مواردی نظیر ایجاد همگرایی با دیگر کشورها و کاستن از زمینه های واگرایی مشخص می شود. در نهایت سؤال اصلی پژوهش حاضر اینگونه مطرح می شود که «چه راهکارهایی برای پیوند میان ایران شناسی و دیپلماسی عمومی کشور وجود دارد به گونه ای که ظرفیت های ایران شناسی برای پیشبرد اهداف دیپلماسی عمومی فعال شود؟» روش انجام این پژوهش، توصیفی و تحلیلی است و به منظور کاربست آن، مطالعه اساسنامه سازمان های مرتبط از جمله صداوسیما و نیز مفاد اسنادبالادستی مبنا قرار گرفته است. به عنوان فرضیه، این امر مستلزم مجموعه راهکارهایی مرکب از اقدامات سخت افزاری و نرم افزاری است که به طور همپوشان و حمایت کننده، مکمل یکدیگر باشند. موارد نرم افزاری نظیر دیپلماسی رسانه ای مبتکر و خلاق با محوریت ایران شناسی و موارد سخت افزاری نظیر ایجاد ارتباط ساختاری میان ایران شناسی با حوزه بین الملل.