سید روح الله حاج زرگرباشی

قدرت هوشمند ترکیب هدفمند و هوشمندانه قدرت سخت (زور و اجبار) و نرم (اقناع و جذابیت) اس ت که بهره گیری از آن منجر به ارتقای توانایی های یک کشور در سیاست خارجی و کسب منافع ملی با هزینه و زمان کمتر است. این مسئله موجب شده است تا دولت ها تلاش کنند تا از ترکیب منابع نرم و سخت خود با توجه به شرایط مختلف به گونه های مختلفی استفاده کنند. با در نظر گرفتن تحولات پیرامونی کشور ایران در غرب آسیا و پیوند خوردن منافع ملی ایران با این تحولات این سؤال مطرح می شود که در راستای تحقق اهداف و منافع ملی جمهوری اسلامی نقش قدرت هوشمند در بهره گیری ایران در تحقق سیاست خارجی خود چیست؟ و سؤال فرعی این است که نقاط قوت و ضعف قدرت هوشمند ایران در محیط پیرامونی خود و با تأکید بر منطقه غرب آسیا چیست؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که می توان با در نظر گرفتن اقدامات سخت و نرم ایران در محیط پیرامونی خود ازجمله در کشورهای عراق، بحرین، سوریه، لبنان بیان داشت که ایران در جهت دست یابی به نفوذ و مقابله با تهدیدات روزافزون از قدرت هوشمند (قدرت نرم و قدرت سخت) استفاده کرده است به طوری که اقدامات ایران در حوزه قدرت نرم توجه به ظرفیت فرهنگی، ظرفیت های گفتمانی، ظرفیت علمی، ارتباطات رسانه ای، ارتباطات گردشگری، جلوگیری از جنگ روانی بوده و در رفع سه چالش و تهدید عمده که شامل تهدید آمریکا و اسرائیل، جنگ های نیابتی و سلفی گری و تجزیه طلبی است از قدرت سخت خود به صورت هوشمند با اقداماتی چون تقویت قدرت نظامی، اعزام نیروهای مستشاری، تقویت گروه های نیابتی، مانورهای نظامی بهره برده است. همچنین تحریم ها و فشار اقتصادی به عنوان یکی از ابزارهای فشار سخت بر ایران از طریق اقتصاد مقاومتی و گسترش همکاری های اقتصادی موردتوجه قرارگرفته است.

با شروع خیزش های عربی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، تنش، رقابت و منازعه میان قدرت های منطقه ای در این منطقه نیز روند صعودی به خود گرفت. ایران و عربستان از مهم ترین قدرت های منطقه ای در خاورمیانه هستند که تنش و رقابت میان آنها در سال های بعد از 2011 به اوج خود رسید. درحقیقت، در طول سال های 2011-2023، این دو قدرت منطقه ای با استفاده از ابزارهای اقتصادی، سیاسی و نظامی در عرصه های مختلف منطقه ای به رقابت با یکدیگر پرداختند. نکته مهم این است که رقابت میان تهران و ریاض منحصر و محدود به مرزهای جغرافیایی خاورمیانه نشد، بلکه رقابت و تنش میان آنها فراتر از منطقه و به مناطق مجاور ازجمله منطقه شاخ آفریقا نیز سرایت کرد. باتوجه به مسئله فوق، سؤال پژوهش حاضر این است که چه انگیزه ها، علل و عواملی موجب کنشگری ایران و عربستان در شاخ آفریقا شده و متعاقباً زمینه سرایت انتقال رقابت آنها به این منطقه راهبردی را فراهم آورده است؟ نگارندگان با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی این فرضیه را مورد بررسی و مداقه قرار دادند که «ایران و عربستان باتوجه به راهبردی بودن منطقه شاخ آفریقا، اقتصاد درحال توسعه و وجود ناامنی و خلأ قدرت در آن به جهت کسب نوعی «منزلت» و «اعتبار» اقدام به کنشگری در صحنه قدرت در شاخ آفریقا کرده اند». فلذا، به نظر می آید که سرایت رقابت های تهران و ریاض به شاخ آفریقا محصول بستر موجود در شاخ آفریقا و انگیزه ها و مشوق های روانی آنها به جهت کسب اعتبار و منزلت در سطح منطقه ای و بینامنطقه ای بوده است.

چند دهه پس از فروپاشی شوروی، پویش های جدیدی در نظم منطقه ای آسیای مرکزی و قفقاز در حال شکل گیری است که می توان آن را در ذیل بازی قدرت جدید تحلیل کرد. در این بازی قدرت برخلاف بازی بزرگ سنتی، نه قدرت های جهانی بلکه ترکیبی از قدرت های جهانی و منطقه ای حضور دارند. حضور فزاینده ترکیه و شکل گیری اتحادهای پنهان منطقه ای، سرمایه گذاری عظیم برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس و رژیم صهیونیستی در حوزه های مختلف سیاسی، امنیتی و فرهنگی و نیز ابهام در مورد آینده شکل گیری محور ایران-روسیه – چین پیکربندی جدیدی از بازی قدرت میان کشورهای منطقه و فرا منطقه ای بوجود آورده است. این مقاله که با روش تحلیل روند انجام شده است، تلاش دارد ضمن شناسایی کلان روندهای حاکم بر ژئوپلیتیک منطقه آسیای مرکزی و قفقاز، پیامدهای آن را برای جمهوری اسلامی تحلیل کند. از این رو پرسش پژوهش این است که با توجه به شکل گیری پویش های قدرت در سال های اخیر، جمهوری اسلامی ایران چه جایگاهی در آینده معادلات ژئوپلیتیک منطقه آسیای مرکزی و قفقاز خواهد داشت؟ فرضیه این است که چنانچه پویش های نظم امنیتی منطقه کنونی تداوم یابد، موقعیت منطقه ای ایران تنزل خواهد یافت. یافته های مقاله نشان می دهد، مهمترین چالش جمهوری اسلامی ایران در آینده نظم منطقه ای آسیای مرکزی و قفقاز به احتمال زیاد نه حضور قدرت های غربی بلکه نفوذ گسترده ژئوپلیتیکی ترکیه، آذربایجان، عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی خواهد بود.

امروزه رسانه های نوین عاملی مهم و مؤثر در رویدادهای مختلف سیاسی و اجتماعی هستند. بحران دیپلماتیک قطر در سال 2017 میلادی که منجر به حصر چهارساله قطر شد از بحران های سیاسی مهم منطقه غرب آسیا در دهه اخیر بوده و آثار وپیامدهای متعددی را در بر داشته است. پژوهش حاضر تلاش دارد تا نقش رسانه های نوین در این بحران را شناسایی کند. نگارندگان در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تبیینی به این نتیجه رسیده اند که با توجه به نقش تعیین کننده رسانه های نوین در جهان امروز، بحران دیپلماتیک قطر نیز از تأثیر این متغیر مهم مستثنا نبوده و رسانه های نوین اعم از خبرگزاری های مختلف، شبکه های خبری ماهواره ای و شبکه های مجازی به عنوان محرکی مهم در مراحل مختلف این بحران دیپلماتیک، از شروع، تشدید تا کاهش بحران و آغاز مصالحه میان طرفین تأثیرگذار بوده اند. درواقع، رسانه های نوین ازجمله عوامل مؤثر بر کلید خوردن بحران بوده است، به طوری که با شروع بحران و افزایش تقابل و جنگ رسانه ای میان عربستان سعودی و قطر؛ روابط طرف ها حاد و تشدید شده و از سوی دیگر همین عامل در کاهش منازعه میان طرفین و آغاز مصالحه نیز عاملی مؤثر بوده است، به گونه ای که با شروع فرایند مصالحه، کشمکش رسانه ای میان طرفین کاهش یافت و در شرایط مدیریت بحران، خبرگزاری های مختلف با تلطیف افکار عمومی منطقه و جهان زمینه را برای ازسرگیری مجدد روابط سیاسی و اقتصادی میان عربستان سعودی و قطر را فراهم آوردند.

مرجعیت، اصلی ترین نهاد اجتماعی متولی امر دین و عهده دار نقش رهبری شیعیان در موضوعات مختلف سیاسی و اجتماعی است. این نهاد، بر اساس اندیشه نیابت فقیهان جامع الشرایط از امام معصوم شکل گرفته، از مبانی خاص عقلانیت و تصمیم گیری و منابع خاص قدرت برخوردار است و در سطوح مختلف سرزمینی و فرا سرزمینی، ایفای نقش می کند. اینک این سؤال مطرح است که چگونه می توان کنشگری بین المللی نهاد مرجعیت را با استفاده از مؤلفه های بازیگران روابط بین الملل تبیین کرد. بر این اساس، با هدف شناسایی الگوها و شاخص های رفتار فرا سرزمینی این نهاد سه معیار اساسیِ بهره گیری از منابع قدرت، تأثیرگذاری بر فرایندها و رویه ها و نظام انگاره ای به عنوان معیارهای اصلی کنشگری در نظریه های روابط بین الملل استخراج گردیده و بر اساس آن، میزان برخورداری نهاد مرجعیت از شاخصه های مذکور به آزمون گذارده می شود. بدین منظور، با استفاده از رویکرد وابستگی به مسیر، از روش های پژوهش تاریخی کیفی، ضمن مطالعه ادوار مرجعیت و تقسیم بندی آن بر مبنای معیار دانش روابط بین الملل، مفاصل حیاتی یا بزنگاه های تاریخی را شناسایی و الگوی این نقش آفرینی را تبیین می کند. درنهایت شواهد عینی کنشگری این نهاد را در عرصه فراملی، با ویژگی های بازیگران بین المللی مقایسه می کند. فرضیه اولیه نویسنده، انطباق مصادیق تاریخی با مشخصات بازیگران در روابط بین الملل است که در طول این مطالعه، مورد آزمون قرار خواهد گرفت. همچنین نویسنده بر این باور است که شرایط زمان و مکان و میزان تحقق منافع و اهداف، عناصر زمینه ای تأثیرگذاری و شکل دهنده الگوی رفتاری این نهاد اجتماعی است.

موضوع مقاله حاضر مطالعه سایبر دیپلماسی دولت آمریکا و تأثیر آن بر دیدگاه کاربران ایرانی فیس بوک فارسی وزارت امور خارجه این کشور است. با عنایت به جایگاه مهم ایران در سیاست خارجی آمریکا، وزارت امور خارجه ایالات متحده، صفحه فیس بوک فارسی را به منظور تأثیرگذاری بر کاربران ایرانی راه اندازی کرده است. مسئله اساسی مقاله، شناسایی میزان تأثیرگذاری استفاده از فیس بوک فارسی وزارت امور خارجه آمریکا به عنوان یک ابزار سایبر دیپلماسی دولت این کشور بر دیدگاه کاربران ایرانی فضای مجازی نسبت به جامعه ایران است. برای پاسخ به پرسش مقاله، از روش تحلیل محتوای کیفی سایت های رادیو فردا، صدای آمریکا و فیس بوک فارسی وزارت امور خارجه آمریکا برای استخراج گزاره های پرسشنامه، و سپس انجام پیمایش استفاده شده است. بر اساس فرضیه اصلی مقاله، کاربرانی که از فیس بوک فارسی وزارت امور خارجه آمریکا استفاده می کنند، در مقایسه با کاربرانی که از آن استفاده نمی کنند؛ بیشتر تحت تأثیر محتوا و پیام های سایبر دیپلماسی این کشور بوده و این امر باعث ایجاد نگرش منفی نسبت به جامعه ایران در بین آن ها می شود. بر همین اساس، میزان استفاده از صفحه فیس بوک فارسی بر نوع نگرش کاربران نسبت به جامعه ایران به مقدار 12 درصد تأثیر دارد که این تأثیر ازلحاظ آماری معنی دار است. همچنین هرچقدر مطالب صفحه فیس بوک فارسی وزارت امور خارجه آمریکا مورد تأیید کاربران باشد به میزان 30 درصد تغییر در نگرش (منفی) آن ها نسبت به جامعه ایران قابل برآورد است.

روابط بین الملل به عنوان حوزه ارتباطات جهانی، به محیط عملیاتی تعاملات بازیگران بین المللی اطلاق می شود. شناخت مبانی رفتاری این بازیگران، به درک درستِ کنش ها و بازی آن ها کمک می کند؛ به گونه ای که بدون این شناخت، تبیین و تحلیل صحیح رفتار آنان ممکن نخواهد بود. امروزه افزایش شمار بازیگران بین المللی و شمول کنشگران متکثر غیردولتی در این دامنه، اهمیت مطالعه آنها را دوچندان کرده است. فهم کنش های نهاد مرجعیت شیعه نیز به عنوان یکی از این کنشگران، از قاعده یادشده مستثنا نیست. این امر، مسئله محوری و مبنای شکل گیری پرسش این نوشتار بوده است که الگوی تصمیم گیری فراسرزمینی نهاد مرجعیت، از چه بنیادهای نظری و قواعد عملی بهره جسته و چگونه قادر است هم زمان با حفظ اهداف و وظایف دینی، نیازهای عینی را تأمین سازد؟ «نظام منطقی تکلیف» و «عقلانیت تکلیف مدار»، مبنای اصلی الگوی تصمیم گیری نهاد مرجعیت است که بر اساس الگویی چندوجهی و چندمرحله ایِ مبتنی بر بهره گیری از منابع اجتهاد، قواعد اساسی و رعایت مصالح عینی عمل می کند.

سخنرانی روسای جمهور یا نمایندگان رسمی دولت ها در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، جزو مواضع رسمی سیاست خارجی آن دولت ها محسوب می شود. نوشتار حاضر، به دنبال تحلیلِ محتوای متن چهار سخنرانی روسای جمهوری اسلامی ایران در مجمع عمومی سازمان ملل متحد است که می کوشد تا الگوی حاکم بر این سخنرانی ها را شناسایی کند. میزان تاکید هر کدام از این افراد، بر موضوعات خاصی که ذیل مقوله های اصلی قابل شناسایی هستند، نشان دهنده اهمیت یک الگوی خاص است. به عبارت دیگر، با نشان دادن تاثیر هر سخنرانی از مقوله های معرف، به وسیله شناسایی و شمارش شاخصه های این مقوله ها در متن هر سخنرانی، می توان الگوی آن سخنرانی را یافت. این شاخصه ها، در واقع شواهد موجود در متون مورد نظر هستند. لذا ضمن استخراج واژه ها و مفاهیمی که در این سخنرانی ها به عنوان شاخصه، قابل شناسایی هستند و دسته بندی آن ها ذیل مفاهیم و مقوله هایی کلی تر، با استفاده از قابلیت های دست کاری و سنجش داده های کمّی، میزان تاثیر آن ها را بر این سخنرانی ها ارزیابی می کنیم. به دنبال شناسایی میزان این تاثیر و ترسیمِ نموداریِ آن (نمودار توزیع فراوانی)، با مقایسه نمودار هر یک از سخنرانی ها، علاوه بر معلوم شدن مقوله های موثرتر، الگوی این تاثیرات و الگوی اصلی سخنرانی نیز مشخص می شود. همچنین مقایسه توزیع فراوانی شاخصه های این مقوله ها و دست کاری داده های عددی (تقلیل داده ها)، می تواند امکان تحلیل های دیگری را برای پژوهشگر فراهم آورد. به عبارت دیگر، داده های ما از متن این سخنرانی ها گردآوری شده و در قالب اعداد اندازه گیری می شوند. تقلیل و تحلیل کمّی این داده ها، ما را در پاسخ به سوالات مورد نظر کمک می کند. شناسایی و انتخاب این مقوله ها، با مطالعه متون سخنرانی روسای جمهور ایران در مجمع عمومی سازمان ملل و شاخصه سازی محورهای اصلی و مشترک این سخنرانی ها انجام شده است.

با اعلام فلسطین به عنوان سرزمین موعود و آغاز مهاجرت یهودیان به این منطقه، همواره یکی از مباحث مورد مناقشه، توسعه طلبی اسرائیل نسبت به اراضی فلسطینی بوده است. این کشور تا پیش از دهة هفتاد با سوء استفاده از فضای سنگین جنگ سرد، در سرزمین های عربی، وارد درگیری های نظامی شد و بخش هایی از آنها را به اشغال درآورد. با عبور از دهه هفتاد، توسعه طلبی اسرائیل از طریق زور و اجبار از نظر جامعة جهانی قابل پذیریش نبود. از این رو اسرائیل، توسعه طلبی را از طریق انتقال یهودیان به مناطق اشغالی 1967 و اسکان آنان در آن مناطق در قالب شهرک سازی ادامه داد تا بتواند بافت جمعیتی این سرزمین ها را به نفع یهودیان تغییر دهد. در این مقاله ضمن بیان این روند سعی شده است این مسئله در قالب «نظریه میدان متحد» استفان بار جونز تحلیل و بررسی شود و به این مسئله پرداخته می شود که اسرائیل در پسِ شهرک سازی به دنبال توسعه طلبی و الحاق سرزمین های اشغالی فلسطین است.