بهنام لطفی خاچکی

افزایش نفوذ اینترنت در بین اقشار مختلف، در کنار گسترش شبکه های اجتماعی، انواع پلتفرم های مالی، پیام رسان ها، اپلیکیشن های خدماتی و ... به تدریج باعث فزونییافتن مقدار داده های تولید شده توسط مردم شده است. حجم فراتر از حد تصور این داده ها که در بسترهای گوناگون و با اهداف متفاوت تولید شده اند، به تدریج آنها را تبدیل به منبعی غنی برای تحقیقات اجتماعی کرده است. علی رغم مباحث زیادی که حول کلان داده ها و کاربرد هوش مصنوعی در شناسایی و استخراج ایده های پژوهشی از دل آنها در حداقل برخی محافل علمی علوم اجتماعی ایران در جریان است، استفاده کاربردی و عملیاتی از این داده ها در عمل با دشواری های روبرو است. این مقاله سعی دارد ضمن تشریح مسائل پیش روی تحلیل داده های بزرگ در فضای تحقیقات علوم اجتماعی ایران امروز، به معرفی چند نرم افزار و ابزار کاربردی در این حوزه بپردازد. از جمله موارد قابل ذکر می توان به نرم افزار Gephi (نرم افزاری متن باز و مبتنی بر شبکه برای تجسم و تحلیل داده های پیچیده شبکه ای) و نرم افزار Pajek (نرم افزاری شبکه محور و دارای ابزارهایی چون الگوریتم مرتب سازی، کاوش و خوشه بندی)، نرم افزار R Studio، ابزار Ngram، ابزار Looker Studio و فناوری Hadoop اشاره کرد که هریک کاربردهای خاص خود را دارد. در این مقاله سعیشده است با معرفی دقیق ترموارد قابل کاربرد در تحلیل کلان داده ها، مسیری برای خلق ایده های پژوهشی ترسیم گردد.

مقدمه: شیوع کرونا اعتماد مردم به نهادهای حاکمیتی به ویژه دولت را تحت تأثیر قرار داده و متقابلاً اعتماد به این نهاد، رفتار مردم در مواجهه با این بیماری را تغییر داده است. افراد مختلف برای مقابله با بیماری کرونا به اشکال و میزان مختلفی سعی در رعایت پروتکلهای بهداشتی و محدودسازی رفتارهای روزمره خود دارند. دراین بین اعتماد به عنوان عنصر تسهیلگر همکاری اجتماعی و ایجادکننده مسئولیت پذیری در بین مردم اهمیت به سزایی دارد. تحقیق حاضر با هدف بررسی رابطه بین اعتماد به دولت و پیروی مردم از توصیه های بهداشتی مقابله با کرونا انجام شده است. روش: در این تحقیق از روش پیمایش استفاده شده و برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه محقق ساخته کمک گرفته شده است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه افراد ساکن در شهر تهران در موج سوم شیوع پاندمی کووید -19 (پاییز 1399) بود که از این میان تعداد 300 نفر به عنوان نمونه به روش نمونه گیری خوشه ای متناسب با حجم انتخاب شد. یافته ها با روش تحلیل کمی و با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون و تکنیک رگرسیون چندگانه به دست آمده است. یافته ها: رابطه معناداری بین «پیروی از توصیه های بهداشتی» و «اعتماد به دولت» در بُعد دگرخواهی، صداقت و کارایی مشاهده شده است. مدل رگرسیونی نیز حاکی از آن است که بین مجموعه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته، همبستگی نسبتاً قوی وجود دارد. همچنین حدود 29 درصد از عوامل مؤثر بر میزان رعایت توصیه های بهداشتی در دوران شیوع بیماری کرونا، تحت تأثیر متغیر مستقل (اعتماد به دولت) است. بحث: در ایران همچنان نهاد سیاسی و به طور مشخص دولت، بر رفتار اجتماعی افراد تأثیرگذار است. به طوری که افزایش اعتماد به دولت تأثیر مثبتی بر کاهش شیوع بیماری به واسطه رعایت بیشتر پروتکلهای بهداشتی از سوی مردم دارد. ازاین رو نهادهای حاکمیتی به ویژه دولت باید روشهایی برای جلب اعتماد عمومی نسبت به عملکرد خود در دوران شیوع کرونا داشته باشند تا تلاشهایشان در راستای کنترل و مهار این بیماری همه گیر بی نتیجه نماند.

  تحقیق حاضر باهدف شناخت و اولویت گذاری نیازهای نخبگان جوان و سنخ شناسی این گروه، در چارچوب روش کیو ضمن مصاحبه عمیق با نخبگان و بررسی منابع موجود، نیازهای نخبگان را شناسایی نمود. در بخش دوم 62 نفر از نخبگان جوان دانشگاهی پرسشنامه نیازها را تکمیل نمودند. سپس چهار عامل یا الگوی ذهنی به دست آمد. طبق یافته ها «نخبگان حمایت طلب» بیشتر به دنبال حمایت ها و تسهیلات معیشتی، پژوهشی، جذب و ... بوده و برای کسب حمایت ها و تسهیلات به خوبی خود را با ملاک های کمّی انطباق می دهند. «نخبگان مشارکت جو» عقیده دارند حمایت های موجود باید متناسب با شأن و منزلت و شرایط خاص هر یک از نخبگان باشد. این گروه نیاز دارند که زمینه اثرگذاری آن ها از طریق تعامل با سطوح مختلف حاکمیتی و با سایر نخبگان  فراهم شود. «نخبگان فردگرا» به دنبال حمایت های عمومی در زمینه های معیشتی، پژوهشی و تجهیزات بوده و حمایت های کوتاه مدت و مادی را به تسهیلات بلندمدت و هدف گذاری شده ترجیح می دهند. «نخبگان عملیاتی» نیز عمدتاً به دنبال حمایت های خاص و هدفمند مانند تجاری سازی محصولات، ایجاد کسب و کارهای دانش بنیان و کاربردی ساختن پژوهش ها هستند. درنهایت پیشنهادهای عملیاتی و سیاست گذارانه برای رفع این نیازها ارائه شد.

ورود افراد به رشته های سطح بالا در دانشگاه، آینده شغلی و به نوعی پایگاه اجتماعی- اقتصادی آینده آن ها را رقم زده و این امر باعث حفظ و بازتولید سطح طبقاتی آنان می گردد. این تحقیق به بررسی این موضوع می پردازد که آیا سطح طبقاتی خانواده افراد و درواقع پایگاه اجتماعی- اقتصادی آنان باعث می گردد که این افراد از امکانات آموزشی بیشتر و بهتری در دوران دانش آموزی استفاده نمایند و به واسطه استفاده از همین امکانات بتوانند در دانشگاه به رشته های تحصیلی سطح بالاتر و با امنیت اقتصادی بیشتر وارد شوند. سؤال اصلی این تحقیق این است که آیا پایگاه اجتماعی- اقتصادی افراد بر میزان استفاده آن ها از امکانات آموزشی -نظیر کتاب های کمک درسی، کلاس های تقویتی، دوره های آمادگی کنکور، ابزارهای یادگیری، معلم خصوصی- تأثیر می گذارد و این امر این امکان را به آن ها می دهد که در رشته های تحصیلی بهتری قبول شوند. این تحقیق با روش پیمایشی و به کمک ابزار پرسشنامه صورت گرفت. پرسشنامه های محقق ساخته با روش نمونه گیری خوشه ای و انتخاب 200 نمونه در چند دانشگاه مهم در استان تهران توزیع و تکمیل شد. این تحقیق نشان می دهد که رابطه مستقیمی بین سطح طبقاتی دانش آموزان و میزان بهره گیری آنان از امکانات آموزشی از یک سو و از سوی دیگر بین میزان استفاده از امکانات آموزشی و نوع و سطح رشته تحصیلی انتخاب شده در دانشگاه وجود دارد. نتایج تحقیق گویای این موضوع است که افراد متعلق به اقشار بالای جامعه از امکانات آموزشی بهتر و بیشتری استفاده نموده و وارد رشته های تحصیلی سطح بالاتری می شوند و در مقابل افراد سطح پایین ازنظر طبقاتی به رشته های سطح پایین روی می آورند.

تحقیق حاضر به بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر نحوه مواجهه افراد با بیماری کرونا می پردازد. در این پژوهش با درنظرگرفتن دینداری و بی تفاوتی اجتماعی به عنوان مؤلفه های اجتماعی مؤثر بر مواجهه افراد با بیماری کرونا، روی ابعاد رفتاری، احساسی و نگرشی تمرکز شده است. از آنجا که افراد دیندار هنگام روبه روشدن با بحران های انسانی مواجهه عاقلانه تر و توأم با آرامش بیشتری دارند، چارچوب نظری مقاله، براساس نظریه انطباق مذهبی شکل گرفته است. همچنین مطابق رویکرد عقل گرایی دینی، گرایش های دین مدارانه نقش مؤثری بر شکل دهی به رفتار مسئولانه مردم در مواجهه با بیماری کرونا دارند. این مطالعه به روش پیمایشی و با ابزار جمع آوری داده پرسشنامه انجام شد. جامعه آماری پژوهش، کلیه افراد ساکن شهر تهران هستند و سیصد نفر به عنوان نمونه تحقیق، با روش خوشه ای، متناسب با حجم انتخاب شدند. نتایج آزمون رگرسیون چندمتغیره نشان داد شاخص «مواجهه با کرونا» و متغیرهای مستقل، رابطه معناداری در ابعاد مختلف دارد (427/0=R). یافته های این پژوهش نشان می دهد ارتباط غیرمستقیمی بین بی تفاوتی اجتماعی و مواجهه با کرونا وجود دارد (268/0-B=)؛ به این صورت که با افزایش بی تفاوتی اجتماعی در میان مردم، آن ها کمتر اصول بهداشتی را رعایت می کنند. همچنین دینداری افراد بر نحوه مواجهه آن ها با بیماری کرونا تأثیر مستقیم دارد (242/0B=)؛ به گونه ای که افراد دیندارتر بیش از بقیه سعی دارند در برخورد با این بیماری رفتار مسئولانه ای از خود نشان دهند.

نگرش های بوم شناختی ازجمله عوامل تأثیرگذار بر تعامل انسان و محیط زیست است که نقشی کلیدی در تغییر رفتارهای افراد نسبت به ابعاد محیط زیستی زندگی شان دارد. با توجه به افزایش مصرف انرژی در ایران، نیاز فزاینده به انرژی، محدودیت ذخایر و پایان پذیر بودن منابع انرژی و مشکلات محیط زیستی ناشی از آن، مطالعه تأثیر نگرش های بوم شناختی در تحقق رفتار مصرف بهینه انرژی از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین، سؤال اصلی مقاله این است که نگرش های بوم شناختی چه تأثیری در تحقق رفتار مصرف بهینه انرژی دارد؟ برای انجام این کار، در مقاله حاضر پارادایم نگرش بوم شناختی دانلپ و کاتون و ون لیر مبنا قرار گرفته است. داده های تحقیق با استفاده از پرسشنامه و با نمونه آماری شامل 440 نفر از ساکنین شهر سنندج گردآوردی شده است. اعتبار پرسشنامه آن با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی و با محاسبه KMO تأیید شده است. همچنین، پایایی آن هم با محاسبه آلفای کرونباخ بررسی شده است. نتایج به دست آمده فرضیه اصلی تحقیق را تأیید می کند، بدین معنی که بین نگرش های بوم شناختی و رفتار مصرف انرژی همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد (42/0 = r). به عبارت دیگر، در تحقق رفتار بهینه مصرف انرژی، نگرش های بوم شناختی یک متغیر مهم و اثرگذار است. تحلیل داده ها حاکی از آن است که نگرش بوم شناختی در شهر سنندج از مقبولیت زیادی برخوردار است. چنین مقبولیتی نشان می دهد که الگوی اجتماعی فرهنگی غالب شهروندان شهر سنندج زیست محور بوده و پارادایم معافیت بشر اینکه انسان از قوانین حاکم بر سایر موجودات مبراست چنان نافذ و فراگیر نیست.

تحقیق حاضر با هدف شناخت موانع پیش روی سازمان های مردم نهاد حمایتی برای شناساندن مسائل اجتماعی به جامعه و به اصطلاح آشناسازی انجام شده است. این مطالعه با کمک رویکرد برساخت گرایی اجتماعی انجام گرفته که طبق آن، مسئله اجتماعی مشکلی نامطلوب و شایع است که در اعتقاد عمومی قابل حل است. روش مورد استفاده در این پژوهش نظریه مبنایی و تکنیک جمع آوری داده ها، مصاحبه عمیق نیمه ساخت یافته و مشاهده است. جامعه مورد مطالعه سمن های حمایتی استان تهران است و داده ها از طریق مصاحبه با 23 نفر از مؤسسان و همکاران اصلی سمن ها و مشاهده 34 سمن حمایتی به دست آمده است. مطابق یافته ها، محوری ترین چالش پیش روی سمن های حمایتی برای آشناسازی مسائل اجتماعی «اثرگذاری محدود» است. نداشتن پشتوانه حقوقی و قانونی و نبود شیوه های اقناع کننده برای ادعاسازی، از جمله دلایل شکل گیری این مانع است. اعتبار اجتماعی سمن ها نزد اذهان عمومی و نوع ارتباط و نسبت آن ها با نهادهای رسمی نیز در آشناسازی مسائل اجتماعی نقش دوگانه ای دارد؛ درواقع از جهاتی محدودکننده و از جهاتی تسهیل کننده است. در این فضا سمن ها عمدتاً مسائل را به صورت فردی تحلیل و به مخاطب ارائه می کنند. همچنین این مسائل را به خوبی ملموس و قابل لمس نمی سازند. از سوی دیگر سمن ها با برجسته ساختن ابعاد وخیم و زننده آسیب های اجتماعی، متهم به تحریف واقعیت ها و نوعی سیاه نمایی هستند. این چالش ها مانع عمومی شدن مسائل اجتماعی مورد توجه سمن ها و متقاعدشدن بخش محدودی از جامعه می شود. درنتیجه مشکلات اقشار آسیب پذیر از زندگی روزمره مردم جدا می ماند و موج اجتماعی برای مقابله با معضلات اجتماعی در سطح جامعه شکل نمی گیرد.

مقاله حاضر به بررسی چالش های بقا و پایداری سازمان های مردم نهادِ فعال در حوزه آسیب های اجتماعی؛ با تأکید بر رابطه آنها با دولت می پردازد. داده های این پژوهش با روش گراندد تیوری و از طریق مصاحبه عمیق نیمه ساخت یافته با 25 نفر از فعالان و مؤسسان سمن های فعال در حوزه آسیب های اجتماعی به شیوه نمونه گیری نظری و هدفمند جمع آوری شده است. یافته های پژوهش نشان داد فقدان روندهای پایدار برای تولید منابع مالی،چالش های جذب و مدیریت منابع انسانی، کمبود سرمایه اجتماعی و نبود انگیزه های مشترک واقعی، چالش های برنامه ریزی و نظارت، نگاه حداقلی و نبود دید کلان و جامع نسبت به مسایل اجتماعی از مهمترین چالش های درونی سمن ها بوده است. همچنین نتایج پژوهش نشان داد مقوله های رابطه با جامعه و شهروندان، رابطه با سایر سمن ها، و رابطه با دولت از چالش های برون سازمانی سمن ها بوده است. نتایج پژوهش نشان داد پیامد ضعف قوانین تأسیس سمن و ناهماهنگی دستگاه های دولتی متولی، وابستگی مالی و عدم استقلال از دولت، بی اعتمادی دوطرفه میان دولت و سمن ها، فقدان رویکرد منسجم و یکدست سمن ها به دولت، عدم گشودگی نهادهای دولتی و ضعف سیستم اداری و مشخص نبودن معیارها و سازوکار نظارتی دولت منجر به چالش در رابطه بین سمن ها با دولت شده است.

در جوامع امروزی تبلیغات ابعاد مختلف زندگی انسان را تحت تأثیر قرار داده و جزو جداناشدنی آن تلقی می شود. تلویزیون به عنوان یکی از مؤثرترین رسانه ها در دوران کنونی برای تبلیغ کالاها، نقش مهم و اساسی در صنعت تبلیغات ایفا می کند. با این توضیح تحقیق حاضر آگهی های بازرگانی تلویزیون جمهوری اسلامی ایران را با تأکید بر آرای بارت و ویلیامسن و نیز مدل تحلیلی جان فیسک به منظور شناخت عناصر سبک زندگی تحلیل کرده است. این تحقیق یک پژوهش کیفی است که سعی دارد به روش نشانه شناسی با بررسی انواع نشانه ها و قواعد حاکم بر آنها، ساختارهای معنایی فرهنگ و نظام ارزش های پنهان در تبلیغات را کشف کند. در اینجا با نمونه گیری هدفمند، 50 نمونه از آگهی های بازرگانی پخش شده از شبکه های سراسری سیمای جمهوری اسلامی ایران در بهار 1394 انتخاب شده است. یافته ها نشان می دهد مهم ترین ارزش های فرهنگی و نشانه های معنایی نهفته در این تبلیغات شامل «تلقی کالا به مثابه یک آرزو»، «مصرف کالا به مثابه رخداد یک معجزه»، «منزلت بخشی به کالا»، «اثرگذاری غیرواقعی کالا» و «برساختن نقش های جنسیتی» هستند. با توجه به اینکه آگهی های تجاری ظرفیت فرهنگ سازی در زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی و فرهنگی را دارا هستند، لازم است سیاستگذاران فرهنگی و به ویژه مراکزی که به ساماندهی فرهنگ تبلیغات و شیوه های اجرا و ارائه آن در تلویزیون می پردازند، به ابعاد و کارکردهای مختلف تبلیغات تجاری نگاه ویژه ای داشته باشند.

سرمایه اجتماعی از جمله مفاهیم میانجی تعیین کننده در تبیین زمینه های اجتماعی مختلف همچون آسیب ها و انحرافات اجتماعی است که همزمان با پیچیده ترشدن و افزایش تغییرات در سطوح و ابعاد مختلف، کاربرد بیشتری نیز میان اندیشمندان اجتماعی یافته است. در پژوهش حاضر بر بعد خانوادگی این مفهوم تأکید شده است که منبعث از روابط اجتماعی افراد با خویشاوندان یا بستگان درجه اول است. هدف از مقاله نیز بررسی سازوکارهای اجتماعی مربوط به این بعد از «سرمایه اجتماعی» و تأثیر آن بر میزان انحرافات اجتماعی موجود در جامعه است. روش اصلی به منظور پاسخگویی به پرسش تحقیق، تحلیل ثانویه داده هایی است که در سطح ملّی و به تفکیک استان ها در دو دسته در دسترس بوده اند: دسته اول مربوط به پیمایش ملّی با شانزده هزار نمونه بوده است که در اواخر سال 1389 انجام شده و تا اوایل سال1390 به طول انجامیده است؛ دسته دوم مجموعه اطلاعات ثبتی مربوط به آمار وقوع جرائم، انحرافات و آسیب های اجتماعی مختلف در سال 1389 بوده است که از نهادهای رسمی مربوط (از جمله وزارت کشور، شواری عالی انقلاب فرهنگی، معاونت پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه، نیروی انتظامی و مرکز آمار ایران) اخذ شده اند. نتایج پژوهش حاکی از معناداری تأثیر سرمایه اجتماعی خانوادگی بر میزان کلی انحرافات اجتماعی در استان های کشور است.

این مقاله به تحلیل رابطه بین شغل، به عنوان یکی از اصلی ترین فعالیت های بشری و الگوی مصرف برخی کالاهای فرهنگی می پردازد. مطالعه مباحث نظری پیرامون ارتباط شغل با سبک زندگی و مصرف نشان می دهد که گروه بندی شغلی افراد به واسطه مؤلفه های ملموس و عینی سبک زندگی بر مصرف آن ها به ویژه مصرف فرهنگی تأثیرگذار است. یکی از متفکرانی که در این حوزه نظریاتی ارائه نمود، پی یر بوردیو است. همان طور که بوردیو تأکید داشت مصرف را باید مانند دسته ای اعمال اجتماعی و فرهنگی به عنوان راهی برای ایجاد تمایزات بین گروه های اجتماعی در نظر بگیریم. بر این اساس شغل افراد با توجه به اینکه یکی از مهم ترین عوامل نشان دهنده منزلت اجتماعی آن ها محسوب می گردد، به طور عامدانه یا غیرعامدانه عاملی برای در پیش گرفتن سبک متفاوتی از زندگی و نمایان ساختن آن به وسیله عینی نمودنش به صورت استفاده از کالاهای فرهنگی خاص دیده می شود. به تعبیر دیگر مدل نظری تحقیق حاضر نشان می دهد که چگونه گروه های شغلی مختلف با انتخاب الگوی های خاص مصرفی تلاش دارند تا روش زندگی مجزایی را انتخاب کرده و خود را از دیگران متمایز سازند. در واقع این تمایزطلبی از طریق اثرگذاری شغل افراد بر مؤلفه های عینیت یافته سبک زندگی امکان پذیر می گردد. روش تحقیق این پژوهش تحلیل ثانویه بوده که در آن از اطلاعات ثانوی پیمایشی ملی که در کل استان های کشور اجرا گردید استفاده شده است. نتایج نشان داده است که فرض های اصلی تحقیق مبنی بر وجود رابطه بین گروه بندی شغلی از جمله دانشجو، کارمند، معلم، مهندس، کارگر، بازاری و... و میزان مصرف کالاهای فرهنگی همچون تلویزیون، ماهواره، کتاب، سینما و... مورد تأیید قرار گرفته است.

مقاله حاضر به مطالعه رابطه بین مصرف به عنوان یکی از مهم ترین مؤلفه های دنیای مدرن و تحصیلات با اتکا بر آرای بوردیو پرداخته است. آنچه در این تحقیق با عنوان مصرف فرهنگی از آن یاد شده است شامل استفاده از تلویزیون، ماهواره، کتاب، نشریه، روزنامه، موسیقی، سینما، تئاتر، رادیو، اینترنت و مانند آن بوده است. یافته های این تحقیق، حاصل مطالعه یک پروژه ملی بوده که در سال 1388 در سطح استان های کشور اجرا گردید و با کمک روش تحلیل ثانویه به انجام رسیده است. نتیجه نهایی این پژوهش تأییدکننده وجود رابطه و تأثیرگذاری سطح تحصیلات بر نوع و میزان مصرف فرهنگی بوده است. سطح تحصیلات افراد قوی ترین همبستگی را به ترتیب با استفاده از اینترنت، امکانات بصری و سینما نشان داد. از نظر میزان استفاده از کالاهای فرهنگی مشاهده گردید که افراد با قرار گرفتن در رده های تحصیلی مختلف به میزان های متفاوتی به مصارف فرهنگی روی می آورند و سطح تمایزات گوناگونی را تجربه می نمایند که رده تحصیلی بیسواد و کمتر از ابتدایی بیشترین تمایز و تفاوت را به لحاظ میزان مصرف کالاهای فرهنگی مختلف نسبت سایر رده ها دارد. همچنین درصد تمایزیافتگی برای کتاب چاپی و روزنامه نشان می دهد که این دو کالای فرهنگی بالاترین میزان تمایزیافتگی را در افراد ایجاد می کنند؛ به بیان دیگر افراد طبق رده بندی تحصیلی شان در استفاده از این دو کالا بیش از سایر کالاها از یکدیگر متمایز گشته اند. همچنین بیشترین تفاوت بین رده های تحصیلی از نظر میزان مصرف کالاهای فرهنگی، بعد از مطالعه کتاب و روزنامه در میزان استفاده از نشریه غیر روزانه و اینترنت بوده است