توسعه روش تحقیق علم طراحی بر مبنای رویکرد معرفت شناختی مبناگرایی (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
مقدمه و اهداف: مبناگرایی معرفت شناختی با تأکید بر باورهای پایه و استنتاج منطقی، چهارچوبی برای تولید دانش منسجم در علوم انسانی و اجتماعی ارائه می دهد. این رویکرد در مواجهه با تعارض های معرفتی و ارزشی در پژوهش های میان رشته ای، به ویژه در حوزه هایی که ارزش های هنجاری نقش کلیدی دارند، اهمیت بسزایی دارد. باوجوداین، کمبود روش های پژوهشی نظام مند که بتوانند اصول مبناگرایانه را به صورت عملیاتی پیاده کنند، چالشی اساسی است. علم طراحی، به عنوان رویکردی مسئله محور و راه حل محور، ظرفیت بالایی برای عملیاتی سازی مبناگرایی دارد؛ اما نیازمند بازطراحی بر مبنای اصول معرفت شناختی است. هدف این پژوهش، توسعه روش تحقیق علم طراحی بر مبنای رویکرد معرفت شناختی مبناگرایی است که با تلفیق مبناگرایی معرفت شناختی و علم طراحی، چهارچوبی منسجم برای پژوهش های علوم انسانی اسلامی، به ویژه مدیریت اسلامی، فراهم کند. این روش با تمرکز بر ارزش محوری و مسئله محوری، به دنبال کاهش تعارض های معرفتی و تقویت انسجام نظری و عملی در طراحی مدل ها و چهارچوب های میان رشته ای است. این رویکرد برای پژوهش های تأسیسی در مدیریت اسلامی، که ارزش های اسلامی و اصول معرفتی در آنها محوری اند، طراحی شده است. تحقیق حاضر با معرفی و تشریح این روش و ارائه نمونه های کاربردی، قابلیت آن را در حل مسائل پیچیده میان رشته ای نشان می دهد و مسیر جدیدی برای تولید دانش نظام مند در علوم انسانی اسلامی باز می کند. روش: پژوهش حاضر با رویکردی انتقادی به روش های علم طراحی، به توسعه روش مبناگرایی طراحی محور اهتمام ورزیده است. ابتدا، پژوهش های پیشین با رویکرد مبناگرایی معرفت شناختی در حوزه مدیریت اسلامی بررسی و سازوکارهای عمومی آنها استخراج شد. سپس، روش های علم طراحی نقد شد و عناصری که با مبناگرایی همخوانی داشتند، برای توسعه روش جدید به کار گرفته شدند. این فرایند نیازمند تحلیل انتقادی مبانی پیدا و پنهان روش های علم طراحی بود تا چهارچوبی منسجم شکل گیرد. برای اعتبارسنجی، سه گروه کانونی تشکیل شد: یک گروه برای ارزیابی فرایند پژوهش و دو گروه برای بررسی خروجی نهایی. برای افزایش دقت، فرایند خویش بازخوری آگاهانه اجرا شد، که در آن تمام تصمیمات طراحانه با دلایل ثبت و در اختیار گروه های کانونی قرار گرفت. این فرایند شفافیت تصمیم گیری را تضمین کرد و امکان بازنگری دقیق را فراهم آورد. داده ها از طریق روش های کیفی مانند مرور نظام مند ادبیات، مصاحبه، و تحلیل های کیفی گردآوری و تحلیل شدند. تکنیک هایی مانند تحلیل ذینفعان و شناسایی مفروضات استراتژیک برای هم راستایی با ارزش های اسلامی و تقویت انسجام روش استفاده شد. این رویکرد تلفیقی، چهارچوبی نظام مند ارائه داد که هم با اصول معرفت شناختی مبناگرایی سازگار است و هم پاسخگوی نیازهای پژوهش های میان رشته ای در مدیریت اسلامی است. نتایج: خروجی پژوهش، توسعه روش تحقیق علم طراحی بر مبنای رویکرد معرفت شناختی مبناگرایی به عنوان چهارچوبی نوین برای پژوهش های علوم انسانی اسلامی، به ویژه مدیریت اسلامی است. این روش شامل هفت مرحله به هم پیوسته است: ۱. احصای نشانه های مسئله از دیدگاه ذینفعان با تحلیل نشانه ها و مفروضات؛ ۲. شناسایی هندسه لایه ای مسئله از طریق همدلی با آشفتگی و بررسی بسترهای تخصصی؛ ۳. تعیین اصول موضوعه طراحی با اجماع بر ارزش های اصلی و دسته بندی لایه ای اهداف؛ ۴. گردآوری و تحلیل داده براساس اصول موضوعه با استفاده از روش های کیفی مانند مصاحبه و متن کاوی؛ ۵. ارائه مصنوع اولیه با تکیه بر خلاقیت و نوآوری؛ ۶. ارزیابی و توسعه مصنوع براساس اصول موضوعه با تکنیک های نرم و شبیه سازی؛ و ۷. ارائه مصنوع نهایی با بازخورد ذینفعان و اصلاحات هدفمند. این روش با تأکید بر مسئله محوری، پاسخگویی به نیازهای واقعی مدیریت اسلامی را تضمین می کند و با ارزش محوری، اجماع بر ارزش های اسلامی را تسهیل و از تکثرگرایی پرهیز می کند. این چهارچوب امکان طراحی مدل های مفهومی و سیستم های اجرایی را در حوزه هایی مانند تصمیم گیری حکومتی و تحول سازمانی فراهم می کند. روش پیشنهادی با تلفیق واقع گرایی انتقادی و مبناگرایی، انسجام نظری و عملی را تقویت کرده و برای پژوهش های تأسیسی در مدیریت اسلامی مناسب است. خروجی های این روش شامل چهارچوب های نظام مند و مدل های عملیاتی است که قابلیت کاربرد در زمینه های متنوع علوم انسانی اسلامی را دارند. بحث و نتیجه گیری: روش تحقیق علم طراحی بر مبنای رویکرد معرفت شناختی مبناگرایی، چهارچوبی تأسیسی برای پژوهش های علوم انسانی اسلامی، به ویژه مدیریت اسلامی، ارائه می دهد که در مقایسه با روش های دیگر مانند دلالت پژوهی و سامانه های توصیفی، متمایز است. دلالت پژوهی بیشتر برای مطالعات تطبیقی مناسب است؛ زیرا به استخراج آموزه ها از منابع دیگر برای مدیریت متداول می پردازد؛ اما ناخودآگاه تحت تأثیر پارادایم های موجود قرار می گیرد. در مقابل، روش پیشنهادی با تکیه بر اصول موضوعه و ساختار استنتاجی، مدل های بدیلی برای مدیریت اسلامی طراحی می کند که از پیش فرض های مدیریت متداول آزاد است. سامانه های توصیفی نیز به دلیل ماهیت غیرتجویزی، جزئیات روش شناختی کافی ارائه نمی دهند؛ در حالی که این روش مراحل مشخصی برای پژوهش های تأسیسی فراهم می کند. با تأکید بر ارزش محوری، این روش اجماع بر ارزش های اسلامی را تسهیل و از تکثرگرایی پرهیز می کند؛ در حالی که مسئله محوری آن پاسخگویی به نیازهای واقعی را تضمین می کند. کاربردهای این روش شامل طراحی چهارچوب های مفهومی و سیستم های اجرایی در حوزه هایی مانند تصمیم گیری حکومتی و مدیریت سازمانی است. محدودیت های این روش شامل نیاز به صلاحیت های معرفت شناختی پژوهشگر و پیچیدگی اجرا در پژوهش های چندجانبه است. پیشنهاد می شود پژوهش های آتی، کاربرد این روش را در زمینه هایی مانند سیاست گذاری عمومی یا سایر علوم انسانی بررسی کنند. این روش به عنوان پلی بین مدیریت متداول و اسلامی، به توسعه دانش میان رشته ای کمک کرده و چهارچوبی نظام مند برای تولید دانش عملی و نظری ارائه می دهد. تقدیر و تشکر: از استادان و پژوهشگران دانشگاه امام صادقj و دانشگاه تربیت مدرس که در تشکیل گروه های کانونی و ارائه بازخوردهای سازنده مشارکت داشتند، تشکر می کنیم. تعارض منافع: نویسندگان اعلام می کنند که هیچ تعارض منافعی در ارتباط با این پژوهش وجود ندارد.Developing the Design Science Research Method Based on the Epistemological Approach of Foundationalism
Extended
Introduction and Objectives: Epistemological foundationalism, by emphasizing basic beliefs and logical inference, provides a coherent framework for systematic knowledge production in the humanities and social sciences. This approach is particularly significant in addressing epistemic and value conflicts in interdisciplinary research, especially in domains where normative values play a central role. However, the lack of systematic research methods capable of operationalizing foundationalist principles poses a major challenge.
Design Science Research (DSR)—as a problem-driven and solution-oriented methodology—has strong potential to operationalize foundationalism, yet it requires epistemological reformulation. The present study aims to develop a Design Science Research method grounded in epistemological foundationalism, integrating these two paradigms to construct a coherent framework for Islamic human sciences, particularly Islamic management.
This method seeks to strengthen theoretical and practical coherence by combining value-centeredness with problem-centeredness, thereby reducing epistemic conflicts in the design of interdisciplinary models and frameworks. Specifically designed for foundational research in Islamic management, where Islamic values and epistemic principles are central, this study introduces and elaborates the proposed method, demonstrates its applicability through examples, and opens a new pathway for systematic knowledge production in Islamic human sciences.
Methodology: This research adopts a critical-analytical approach toward existing Design Science methodologies to develop a foundationalist design-based research method.
First, prior studies in Islamic management that adopted epistemological foundationalism were reviewed, and their general mechanisms were extracted. Next, conventional Design Science approaches were critically examined to identify compatible elements for the development of the new method. This process required an in-depth critique of the explicit and implicit assumptions underlying DSR to build an internally consistent framework.
To ensure validity, three focus groups were convened—one to evaluate the research process and two to assess the final outputs. To enhance methodological rigor, a reflexive feedback process was implemented, wherein all design decisions and their justifications were documented and shared with the focus groups for review. This ensured transparency and facilitated iterative refinement.
Data were collected and analyzed using qualitative methods such as systematic literature review, semi-structured interviews, and qualitative content analysis. Techniques like stakeholder analysis and strategic assumption surfacing were applied to ensure alignment with Islamic values and strengthen methodological coherence.
This integrative approach ultimately yielded a systematic framework consistent with foundationalist epistemology while responsive to the interdisciplinary needs of Islamic management research.
Findings: The study resulted in the development of a Design Science Research method grounded in epistemological foundationalism, offering a novel framework for Islamic human sciences, particularly Islamic management. The proposed method comprises seven interrelated stages:
Identifying problem indicators through stakeholder analysis and assumption mapping.
Diagnosing the layered structure of the problem by engaging empathetically with complexity and contextual domains.
Formulating foundational design axioms via consensus on core values and hierarchical goal-setting.
Data collection and analysis based on foundational principles using qualitative techniques such as interviews and text mining.
Proposing a preliminary artifact grounded in creativity and innovation.
Evaluating and refining the artifact according to foundational principles using soft systems and simulation techniques.
Delivering the final artifact after stakeholder feedback and targeted revisions.
This method ensures responsiveness to the real needs of Islamic management through its problem-centered orientation, and it facilitates consensus on Islamic values through its value-centered foundation, thereby avoiding relativistic pluralism. It enables the design of conceptual models and operational systems applicable to areas such as governance decision-making and organizational transformation.
By combining critical realism with foundationalism, the proposed method reinforces both theoretical and practical coherence, making it particularly suitable for foundational research in Islamic management. Its outcomes include systematic frameworks and applicable models adaptable to various domains of Islamic human sciences.
Discussion and Conclusion: The Design Science Research method based on epistemological foundationalism offers a foundational framework for research in Islamic human sciences—especially Islamic management—that distinguishes it from other approaches such as implication-based research and descriptive systems.
While implication-based approaches are primarily comparative—deriving managerial lessons from existing sources—they remain implicitly shaped by dominant paradigms. In contrast, the proposed method, grounded in foundational principles and inferential structure, allows the design of alternative Islamic management models free from the presuppositions of conventional management thought.
Descriptive systems, due to their non-prescriptive nature, lack sufficient methodological detail for foundational research. The proposed method, however, provides clear procedural stages and emphasizes both value-centeredness (to foster consensus on Islamic values and avoid pluralistic fragmentation) and problem-centeredness (to ensure responsiveness to real-world managerial needs).
Potential applications include conceptual framework design and implementation systems in domains such as public policy decision-making and organizational management. Nonetheless, limitations include the need for researchers with strong epistemological competence and the complexity of applying the method in multi-agent research settings. Future studies are recommended to explore its application in fields such as public policy, education, and other areas of the Islamic humanities.
Ultimately, this method serves as a bridge between conventional and Islamic management, contributing to the development of interdisciplinary knowledge and providing a systematic framework for the production of both theoretical and practical knowledge.
Acknowledgment: The authors would like to thank the professors and researchers at Imam Sadiq University and Tarbiat Modares University for their participation in the focus groups and their valuable feedback.
Conflict of Interest: The authors declare that there is no conflict of interest related to this research.
تبلیغات
