طرح ترجمه دستجمعى قرآن مجید
آرشیو
چکیده
متن
براى مترجم قرآن به فارسى و هر زبان دیگر، علاوه بر لزوم احراز شرایط معنوى و اخلاقى - که بیش از بیست مورد آن را در مقاله «رؤیاى ترجمه بى غلط قرآن» مندرج در نشریه قرآنى «بینات» آوردهایم - احاطه بر چندین و چند دانش و فن نیز، ضرورى است.
از آنجا که همه چیز را همگان دانند و از آنجا که جمع آمدن اینهمه دانش و فن در حد عالى و متعالى در یک فرد واحد بعید استیا اگر هم ممکن باشد، در سطح و مرتبه عالى و متعالى نخواهد بود، لذا این اندیشه به ذهن خطور مىکند که آیا مىتوان به ترجمه دستجمعى قرآن کریم پرداخت؟ به گواهى تاریخ در طول بیش از دو هزار سالى که از نزول کتاب مقدس (عهدین تورات و اناجیل و کتابهاى وابسته به آنها) مىگذرد، چندین و چند اقدام عظیم و دوران ساز براى ترجمه دستجمعى کتاب مقدس صورت گرفته است. د رتاریخ فرهنگ خودمان هم، دست کم از یک اقدام بزرگ دستجمعى براى ترجمه قرآن (که در تفسیر طبرى مندرج است) خبر داریم.
در مقدمه کوتاه و پربارى که در آغاز ترجمه تفسیر طبرى آمده است و سندى است که یکهزارو هفتاد سال از عمر آن مىگذرد (345 ه. ق) چنین آمده است: «...این کتاب نبشته به زبان تازى و اسنادهاى دراز بود، و بیاورند سوى...منصوربن نوح...پس دشخوار آمد بر وى خواندن این کتاب...پس بفرمود تا علماى ماوراءالنهر را گرد کردند از شهر بخارا چون فقیه ابوبکربن احمدبن حامد...پس بفرمود این جماعت علما را تا ایشان از میان خویش هر کدام فاضلتر و عالمتر اختیار کنند تا این کتاب را [به فارسى ] ترجمه کنند. پس ترجمه کردند...و این را بیست مجلد ساختند...».
پس از هزار سال نمونه دیگرى از ترجمه دستجمعى قرآن کریم به فارسى داریم که دستجمعى بودن آن به این صراحت نیست و آن ترجمه قرآن به قلم مرحوم زینالعابدین رهنماست. ایشان ترجمه مقدماتى خود را پیش از آنکه در تیراژ وسیع منتشر کند با نامهاى اخوانى براى یکصد و پنجاه تن از روحانیان و اسلام شناسان جهان اسلام (خود ایشان به علماى ساکن نجف، کربلا، پاکستان، افغانستان و کشورهاى عربى تصریح دارند) مىفرستند و از اغلب آنان نقد و نظر دریافت مىکنند. این، ترجمه شادروان رهنما را تا اندازهاى دستجمعى مىکند ولى از آن بیشتر، همکارى دانشمندان قرآن پژوهى چون آیتالله میرزا خلیل کمرهاى، آیتالله ابوالحسن شعرانى، حکمت آل آقا (مترجم قرآن) و محمد رحیم معمارپور است:«...که در چاپ دوم کمکهاى بسیار صمیمانه در تجدید نظر ترجمهها و داستانها و تصحیح آن به عمل آوردهاند.» همچنین از دو تن از قرآن پژوهان جوان نیز به این تعبیر یاد شده است: «از دوست ارجمند خود آقاى دکتر محمد استعلامى که از آغاز آن تا سوره بیستم با من همکارى صمیمانه و دانشمندانه داشتهاند، و به ویژه از آقاى على اصغر حلبى براى همکاریهاى صمیمانه شان بسیار سپاس مىگزارم، و توفیق ایشان را از خداوند خواهانم.»
اما در جهان پژوهشها و ترجمههاى مربوط به کتاب مقدس گفتنى است که یکى از کهنترین و بلکه محققا نخستین ترجمه عهد عتیق (شامل تورات) از عبرى به یونانى، همان است که به «ترجمه هفتادى» یا «سبعینى» (Septuagint) معروف است. «داستان منشا آن این است که بطلمیوس دوم فیلادلفوس پادشاه مصر (285- 246) قبل از میلادى از کاهن بزرگ، اورشلیم، خواست که هفتاد نفر (یا 72، یعنى شش تن از هر یک از قبایل دوازده گانه یهودى) را براى ترجمه کتاب شریعتیهود به زبان یونانى به اسکندریه بفرستد. کار ترجمه با سرعت و دقتى معجزهآسا صورت گرفت...».
اصل اقدام به ترجمه هفتادى در آن ایام صحت تاریخى دارد ولى در جزئیات آن، از جمله نام کاهن بزرگ اورشلیم و بطلمیوس و جزئیات دیگر، اختلاف نظر وجود دارد. ترجمه تورات یا اسفار خمسه در قرن سوم و ترجمه بقیه اسفار و کتب عهد عتیق، در قرن دوم قبل از میلاد صورت گرفته است. طبق گزارشى افسانه وار هر یک از مترجمان هفتاد و دوگانه در یک حجره تک و تنها به ترجمه نشسته و پس از اتمام کار دیدهاند معجزهاى رخ داده است و همه ترجمهها مانند هم و یکسان است. اما حقیقت این است که این ترجمه، یکدست نیست و اصولا دعوت از هفتاد (و دو) تن دانشمند کتاب مقدس پژوه براى کار دستجمعى بوده است و نیز راى زنى و مشورت مداوم و بعد از اتمام کار. مىتوان به درستى تصور کرد که ترجمه رانیز دستجمعى ویرایش کردهاند.
جهان اهل کتاب یعنى جهان یهودى و مسیحى عهد باستان و قرون وسطى علاوه بر این اهتمام بزرگ تاریخى، بارها نیز در طى اعصار و قرون، درست تا قرن بیستم، اقدام به ترجمه دستجمعى کتاب مقدس - چه عهد قدیم، و چه عهد جدید - کرده است. یکى از نقاط عطف مهم در ترجمه کتاب مقدس به انگلیسى، ترجمه معیارین معروف به روایتیا متن «کینگ جیمز» است که در سال 1611 میلادى به وسیله گروهى از اهل کلیسا و صاحبنظران به سرپرستى «ل. آندروز» به زبان انگلیسى بسیار شیوایى (که از پس در جنب آثار شکسپیر از نمونههاى برجسته نثر و ادبیات انگلیسى به شمار مىآید) تدوین کردهاند. فرمان شاه جیمز براى 54 نفر از علماى طراز اول آن روزگار انگلستان (و جهان مسیحیت) صادر شده است ولى عملا 47 نفر با تشکیل شش گروه کارى، از عهده این ماموریت علمى بر آمدهاند. معروف است که بسیارى از عبارات این ترجمه، برگرفته از عبارات ترجمه انگلیسى تیندل از کتاب مقدس است (که در سال 1525 - 1526 م. چاپ شده بود).
بیش از دو قرن بعد، لزوم تجدید نظر در ترجمه متن مجاز یا معیارین «کینگ جیمز» احساس شد و پژوهندگان صاحبنظر در کتاب مقدس و فن ترجمه در انگلستان و آمریکا، همکارى مشترکى را آغاز کردند. این متن ویراسته در سال 1881 میلادى پس از یازده سال تلاش مداوم جمعى (نامعلوم) از نمایندگان فرقههاى متعدد مسیحى غیر از کاتولیکها، انجام شد و ابتدا در انگلستان و سپس به فاصله سه روز در آمریکا منتشر شد. ترجمه ویراسته عهد جدیدى که بر مبناى متن اصلى یونانى انجام گرفته بود، سى هزار اصلاح نسبتبه متن معیارین و مجاز «کینگ جیمز» داشت.
در سال 1952 باز پس از سالها تلاش دستجمعى آمریکاییان، و شرکت 32 دانشمند از بیست دانشگاه و حوزه علمیه، «ترجمه معیارین تجدید نظر شده» یعنى روایت آمریکایى ترجمه انگلیسى کتاب مقدس، منتشر شد.
اگر پیشنهاد ترجمه دستجمعى قرآن که در اینجا مطرح مىگردد، از سوى سازمانهاى ذى صلاح پذیرفته شود، ترجمه کامل این مقاله محققانه یکصد صفحهاى، لازم مىنماید.
در این طرح اجمالى با توجه به دست کم بیست نوع دانش و فن که باید مترجم قرآن داشته باشد، پیشنهاد بنده این است که 22 گروه سه تا پنج نفرى با تخصصهاى زیر تشکیل شود:
1- گروه سرپرست، یا مدیران طرح، متشکل از برجستهترین قرآن پژوهان و قرآن شناسان ایران.
2- گروه مشاوران، صاحبنظر در علوم و معارف اسلامى و قرآن شناس و ترجیحا مترجم قرآن براى مشاوره همه جانبه، چه با گروه سرپرست و مدیران اجرایى و چه با یکایک گروههاى تخصصى.
3- گروه علوم و فنون قرآنى، متشکل از تعدادى متخصص که هر یک در یکى از علوم قرآنى متخصص و صاحب نظر باشد. فىالمثل کسى متخصص در تاریخ قرآن، دیگرى در جغرافیاى قرآن، دیگرى در قصص قرآن، دیگرى در فقه قرآن، به همین ترتیب متخصصانى در اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، تجوید، علم قرائت و اختلاف قراآت و... .
4- گروه تاریخ صدر اول اسلام، و تاریخ عرب قبل از اسلام و عصر جاهلى و عصر و احوال نزول وحى، و سیره نبوى.
5- گروه صرف و نحو و اشتقاق.
6- گروه لغت و متخصص در مفردات قرآن و غریب القرآن.
7- گروه متخصص در کتابشناسى قرآن به طور خاص، و نیز در مرجعشناسى و کتابدارى.
8- گروه متخصص در حدیث، اعم از درایةالحدیث، زیرا چه بسیار موارد هست که «سنت»، شارح و روشنگر «کتاب» واقع مىشود.
9- گروه متخصص در زبان و ادبیات عرب و علوم بلاغى، و نیز شعر و ادب عصر جاهلیت.
10- گروه متخصص در زبان و ادبیات فارسى به طور عام و متخصص در تاریخ و گونهشناسى ترجمههاى فارسى قرآن به طور خاص.
11- گروه متخصص در ترجمه به طور کلى، و ترجمه از زبان عربى به طور خاص، با یک یا دو عضو زبان شناس.
12- گروه متخصص در فقه مذاهب پنج گانه اسلامى.
13- گروه متخصص در اصول فقه مذاهب مختلف اسلامى.
14- گروه متخصص در علم کلام و عقاید و فرقههاى اسلامى.
15- گروه متخصص در تفسیر قرآن به طور عام، و در تفسیر قرآن به قرآن به طور خاص.
16- گروه متخصص در کتاب مقدس، براى پیگیرى مضامین و معانى مشترک در قرآن کریم و سایر کتابهاى آسمانى; چنانکه فىالمثل، بسیارى از نکتهها و جزئیات قصص قرآنى با مراجعه به همان قصه یا مشابه آن در کتاب مقدس روشن مىشود. براى نمونه، مساله نام برده شده از رسولالله (ص) در کتاب مقدس یا همان مثال و تمثیل «جمل» و سوراخ سوزن که راقم این سطور - در بحث از ترجمه قرآن مرحوم پاینده - در مؤخره خود بر ترجمهاش از قرآن کریم آورده است، و براى همیشه معناى کلمه جمل را در آن تمثیل قرآنى که در اناجیل اربعه دست کم سه مشابه دارد، روشن مىکند (جمل به معناى شتر است، نه طناب کشتى).
17- گروه ویراستاران و مقابله گران ترجمه با نص مقدس قرآن کریم که احتمال افتادگى حتى یک «واو» در ترجمه نیز منتفى شود.
18- گروه ویراستاران و مقابله گران ترجمه نهایى با چند ترجمه منتخب فارسى.
19- گروه متخصصان در زبانهاى دیگر (از جمله انگلیسى، فرانسه، آلمانى و روسى) براى مقابله ترجمه نهایى با پنج - شش فقره از بهترین ترجمههاى دیگر قرآن کریم به زبانهاى مهم دیگر.
20- گروه پنجاه نفرى از خوانندگان پیشتاز، که در سطوح مختلف سواد و اطلاعات قرآنى و قرآن پژوهى هستند براى اظهار نظر و ارزیابى آزادانه، پیش از انتشار ترجمه.
21- گروه تهیه و تدوین «جامعالتراجم»، یعنى یک متن مفصل از ده الى پانزده ترجمه ممتاز و شیواى فارسى که به نظر اهل فن، بهترین و درستترین و دقیقترین ترجمهها در طول تاریخ هزار و صد ساله ترجمه قرآن کریم به فارسى باشد; براى یکدست کردن این ترجمهها، آیه به آیه. بدین صورت که، در بالاى هر صفحه بزرگ یک آیه نوشته شود، سپس ده تا پانزده ترجمه آیه به آیه و جمله به جمله به دنبال هم طبق تاریخ (با نظم سنوى) درج گردد.
این کار فقط براى تسهیل مراجعه و صرفه جویى در وقت است. در حال حاضر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى چنین کارى (جامعالتراجم) را در دست دارد که اگر درست و دقیق باشد، همان کافى و مىتواند در اینجا مورد استفاده قرار گیرد، و دوباره کارى نشود.
22- گروه آماده ساز ترجمه نهایى براى تولید (حروفچینى و چاپ) متشکل از کاردانان فنى و نسخه پردازان و متخصصان رسمالخط و بعضى امور ویرایش و تولید کتاب. در اینجا لازم استشمهاى نیز به همین شیوه اجمالى و موجز درباره نحوه گردش کار و سایر مسائل مربوط به ترجمه دستجمعى قرآن به عرض برسانم:
یک فرد از گروه مدیران (گروه اول) از این طرح اجمالى یک طرح تفصیلى مىسازد و به یکى از نهادهاى ذى ربط وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، یا سازمان اوقاف - که خوشبختانه سازمان مهمى نیز به نام «مرکز ترجمههاى قرآن مجید» دارد - عرضه مىدارد. پس از تصویب و موافقت اصولى، گروه اول را تکمیل نموده و گروه دوم یعنى مشاورین را انتخاب مىکنند. سپس عرض و طول کار سنجیده مىشود و نهاد یا سازمانى به نام «طرح ترجمه دستجمعى قرآن مجید» تاسیس مىگردد. سپس دو گروه اول و دوم (مدیران و مشاوران) متن اساس را انتخاب مىکنند که مناسبتر از همه، ترجمه نوبت اول مندرج در تفسیر کشفالاسرار میبدى است. و آن را در دویست نسخه براى همه گروهها تکثیر مىکنند (آن را با شیوهاى خاص با فاصله بین سطور به اندازه سه سانتیمتر بازنویسى یا تایپ مىکنند). سپس گروه 21 یعنى مسؤولان تهیه و تدوین «جامعالتراجم» را که مجموعهاى از ده تا پانزده ترجمه قدیم و جدید فارسى است، فعال مىکنند.
سپس برنامه تفصیلى گردش کار را مىریزند. روشن است که بعضى از گروهها در عرض هم یعنى همزمان و به هم کار مىکنند، و بعضى از گروهها باید در طول هم کار کنند، یعنى ترتیب و توالى را رعایت کنند. ولى باید مدیر اصلى طرح یا سر ویراستار، برنامههاى کارى هر گروه را به نحوى طرح ریزى کند که حتىالمقدور کارها در عرض هم و همزمان انجام بگیرد، تا کمال صرفه جویى در وقتحاصل شود. به نظر مىرسد اگر مشکلات مالى و ادارى در کار نباشد، این طرح، طى پنجساله به پایان برسد.
طبق برنامه ریزى و ارشاد و هدایت گام به گام و ساعتبه ساعت مدیر اصلى طرح، یکایک گروهها حاصل نظر و تحقیقاتشان را به صورت اصلاح کلمه به کلمه، سطر به سطر، آیه به آیه، صفحه به صفحه و سوره به سوره ترجمه منتخب (ترجمه میبدى) در مىآورند. براى مثال، ترجمه سوره فاتحه براى بازنگرى ابتدا نزد گروه صرف و نحو مىرود سپس (یا همزمان) نزد گروه زبان و ادبیات عرب و علوم بلاغى مىرود تا هر کدام از دیدگاه خود ترجمه آن سوره و یکایک کلمات آن را وارسى کنند و هر اشکالى را در زیر هر کلمه یا جمله ذکر کنند. گروه متخصص در علم قرائت و اختلاف قرائت هم نقد و نظرش را فىالمثل در باب قرائتهاى مشهور کلمه «مالک یومالدین» [ملک یوم/ ملیک یومالدین/ ملک یومالدین، مالک یومالدین و غیره ] یاد مىکند و ترجمه این سوره با ترجمههاى «جامعالتراجم» سنجیده مىشود و مقابله کنندگان اگر به کلمه تعبیر یا عبارت بهترى برخورند با ذکر ماخذ، آن را در جاى مناسب هر کلمه یا تعبیر ثبت مىکنند. گروه تاریخ صدر اول اسلام یا گروه کلام هم فىالمثل بررسى مىکنند که «مغضوب علیهم» چه کسانى هستند، که به فهم و در نتیجه ترجمه بهتر آیه مدد مىرساند.
در نهایت، هر سوره که کامل شود یا هر پنجاه صفحهاى که از ترجمه حاضر شود و به مسیر نهایى در گردونه کارها برسد، نزد گروه شماره 20 مىرود که خوانندگان پیشتاز و پیشخوان هستند. از آنجا هم که گذشتبه گروه تولید مىرود (گروه شماره 22).
مىتوان گروه 23 را هم پیشبینى کرد که گروه فنى چاپ است; و مىتوان این گروه را تشکیل نداد، زیرا متن آماده سازى شده ترجمه نهایى را مىتوان براى حروفچینى و چاپ و صحافى به یک مؤسسه جداگانه واگذار کرد یعنى سفارش داد.
خوب استبراى متن مقدس قرآنى که براى چاپ با این ترجمه نهایى انتخاب مىگردد، به این دلیل که مصحفهاى قدیمى رسمالخط و علامات سجاوندى را غالبا درست رعایت نمىکنند، بهتر استیک خطاط هنرمند، مصحف جدیدى براى این منظور بنویسد تا نمونهاى از هنر ارجمند ایرانى باشد و کار تحریر و کتابت را از همان اول و آغاز طرح شروع کند که زمان از دست نرود. این ترجمه و متن خوشنوشته قرآن کریم، در یک کلام «مصحف رسمى جمهورى اسلامى ایران» خواهد شد و طبعا با کیفیت عالى، هم به صورت ساده و هدیه ارزان، و هم به صورت نفیس در قطعهاى مختلف چاپ خواهد شد و همه محققان براى استناد و استشهاد به ترجمه آیات، به آن رجوع و از آن نقل خواهند کرد و در آثار خود، به آن ارجاع خواهند داد. به قول اقبال لاهورى:
مذهب زنده دلان خواب پریشانى نیست از همین خاک جهان دگرى ساختن است
تبلیغات
