فرهنگ

با توجه به نقش کارگزاران در تحولات تاریخی، بازپرداختی نو از رفتار سیاسی آنان برای تبیین تاریخ ایران ضروری است. این الزام زمانی ارزش دوچندان خواهد داشت که شخصیت های تحول خواه، در عرصة سیاست عملی ارزیابی شوند. ابوالقاسم درگزینی ازجملة این گارگزاران است که به دلیل غیبت سنت نقد در تاریخنگاری، گرفتار قضاوت وارونه شده است. درحالیکه دربارة رفتار سیاسی ایشان، اتفاق نظری در منابع دیده نمیشود، سنت تقلید و رونویسی در تاریخنگاری سبب شده است چهرة ایشان به عنوان سیاستمداری فاسد و خونریز مطرح شود. حال آنکه با کنارزدن اتهامات غرض ورزانه، رفتار سیاسی درگزینی درجهت احیای وحدت و قدرت امپراتوری روبه انحطاط سلجوقی خود را نشان خواهد داد. مقالة حاضر، ضمن نقد نوشته های پیشینیان، رفتار سیاسی و اصلاحات درگزینی با رویکردی متفاوت تببین شده است.

بررسی ابعاد رویداد بزرگ تاریخی نهضت مشروطیت ایران، کاری مهم و بس دشوار است . هنوز هم درس هایی نهفته و رمز و رازهای بسیاری در مشروطه وجود دارد. ازجمله قسمت هایی که در تاریخ مشروطیت ممکن است حرف های مهمیبرای امروز ما وجود داشته باشد و به روشن شدن صفحات ناشناختة این نهضت کمککند، بررسی روند مشروطه خواهی در شهرهای مختلف ایران است . یکی از این مراکز که نقش محوری و مهمی در روند کلی مشروطیت ایران داشته ، شهراصفهان و به تبع آن «بختیاری» است . در مقالة حاضر، روند حرکت مشروطه خواهی در اصفهان به اجمال با توجه به دو ملاک «انجمن مقدس ملی» و «مطبوعات » مبانی فکری و اهداف مشروطه خواهان اصفهانی بررسی میشود.

دورة چهارده سالة سلطنت شاه صفی صفوی (1052-1038 ﻫ . ق .) در مقایسه با برهة پیش از خود ــ یعنی دورة زمامداری شاه عباس اول ــ با نتایج مطلوبی همراه نبود و منحنی قدرت صفویه در این عصر، روندی نزولی به خود دید. زمامداری شاه صفی، به ویژه در زمینة اقتصادی، با کاهش تولیدات کشاورزی و آشفتگی وضعیت تجارت و در نتیجه، ضعف توان اقتصادی همراه بود. شکوفایی و رونق اقتصادی ایران در طی زمامداری شاه عباس اول که براثر اقدامات و اصلاحات گستردة او به ویژه در زمینة اقتصاد و رشد و توسعة تجارت ، خاصه تجارت ابریشم ، پدید آمد، در دورة جانشین او، شاه صفی، کاستیهایی به خود گرفت و در برخی جنبه ها دچار تزلزل و نقصان شد. در این مقاله، ضمن تبیین اوضاع اقتصادی ایران در عصر شاه صفی، آن دسته از سیاست های وی که در تنزل اقتصادی این دوره مؤثر بوده، بررسی شده است .

تهاجم عرب ها به ایران، به ورود و اقامت گروه هایی از عرب ها در ایران منجر شد. این افراد یا نظامی بودند یا افرادی پردردسر که خلافت اموی سعی داشت آنان را از مرکز خلافت دور کند و یا ناراضیان مذهبی و سیاسی که دورشدن از دسترس خلفا را ترجیح دادند و ترک دیار کردند. بیشتر آنان به خراسان که دورترین فاصله را از دمشق داشت، رهسپار شدند. بدین ترتیب، گروهی از نظامیان و غیرنظامیان عرب درطول حکومت اموی به همراه خانواده و به قصد سکونت به خراسان آمدند. درواقع، حضور آنان در خراسان نوعی مهاجرت به خراسان محسوب میشد. هر چند آنان به دستور خلفای اموی، برای دستیابی به فتوحات به خراسان آمده و به جنگ مبادرت کرده بودند، با گذشت زمان، اقامت در شهرهای خراسان و امرار معاش را به جنگ ترجیح دادند و جزیی از مردم خراسان شدند. در این دوره از تاریخ، ایرانیان در سرنوشت سیاسی منطقة خود نقش مؤثری نداشتند. گرچه دهقانان سعی کردند در مناصب خود باقی بمانند، نقش آنان دخالت در جمع خراج و تاحدودی تسلط بر مردم محل خویش بود. اهرم قدرت سیاسی در خراسان در دست عرب هایی بود که در خراسان مقیم شده بودند و با حکام منصوب خلفا سازش یا مخالفت میکردند. اختلافات قبیله ای، به خصوص در میان دو گروه یمنی و مضری هیچ گاه به توافق و اتحاد منجر نشد بلکه همین اختلافات که گاه ایرانیان نیز در هر دو گروه متخاصم شرکت نظامی داشتند، سرانجام به سقوط امویان انجامید و راه را بر نیروی تازه نفس عباسیان باز کرد.

فقدان ابزار مفهومی و نظریه های کارآمد برای تحلیل مناسبات تاریخی شهرنشینی در ایران، ازجمله مهم ترین موانع در مسیر رشد این گونه بررسیها است. در این میان، دشواریهای عدیده ای مانع از آن شده است که تاکنون تعریف کاربردی و دقیقی از مقولة «شهر» در ایران ارائه شود. در مقالة حاضر، سعی شده است با طرح برخی مباحث پایه ای، مؤلفه های بنیادین زندگی شهری در سده های میانه شناسایی و تحلیل شود تا بر اساس آن، زمینه های لازم برای ارائة «تعریف» شهر در این دوره، فراهم آید؛ و هم از این رو، به این پرسش پاسخ داده شود که تعریف پدیدة «شهر» در سده های میانه، بر چه مؤلفه ها و ملاکهایی باید استوار شود؟

اگرچه در عصر قاجاریه، گیلان به عنوان تولیدکنندة عمدة ابریشم و نیز گذرگاه اصلی تجارت خارجی ایران ازطریق دریای مازندران، جایگاهی چشمگیر در اقتصاد کشوری و منابع درآمد دولت مرکزی داشت، فاقد راه مواصلاتی مناسب با بخش های داخلی ایران بود. از سفرنامه های قرن 19م./14-13 ﻫا.ق. چنین برمی آید که به رغم اهمیت ارتباطات در فرایند توسعه، قاجاریه جز راهی مالرو و صعب العبور برای گیلان تدارک ندیدند. با وجود این، هنگامی که دولت توسعه طلب روسیة تزاری بااستفاده از سیاست درهای باز ناصرالدین شاه، تهران را به ا عطای امتیاز راه شوسة گیلان به کمپانی روسی بیمه و حمل و نقل ایران وادار کرد (ذیحجة1310 ها.ق./ جون 1893م.)، اهالی گیلان از این اقدام استقبال نکردند. افزون بر این، به وقت افتتاح راه شوسه (رمضان1316 ﻫ .ق.) شورشی علیه کمپانی روسی راه در رشت برپا شد، که این قیام موفق، با تأثیر در مناسبات ایران و روسیه، نزدیک بود به مداخلة نظامی روسیه در ایران منجر شود. در پژوهش حاضر، ضمن بررسی سیاست قاجاریه درقبال راه گیلان و موانع توسعة آن، علل مخالفت اهالی گیلان با کمپانی روسی راه بررسی میشود. خاستگاه اجتماعی، انگیزه و عملکرد این مخالفان درکنار سیاست دولت روسیه درقبال راه شوسه، دیگر موضوعاتی اند که در این تحقیق بررسی شده اند