اسماعیل حسن زاده

قیام های پسامشروطه موضوع خوبی برای اظهارنظرها و روایت های متفاوت، متعارض و متقارب فعالان و ناظران سیاسی است. هریک از آنها از زاویه دید، ساخت ذهنی، ایدئولوژی، مصالح گروهی و ملی بدان نگریسته و قضاوت کرده اند. یکی از مهمترین فعالان عرصه روایت نگاری قیام خیابانی، سیداحمد کسروی است که از او، دو روایت تاریخ نگارانه و یک خاطره نگارانه باقی مانده است. این مقاله درصدد است با بهره گیری از رویکرد تحلیل انتقادی روایت مایکل تولان، به کالبد شکافی روایت های سه گانه کسروی و آبشخور فکری و سیاسی او از قیام خیابانی بپردازد. روایت نخست کسروی دارای دو سطح تحلیل است: سطح اول، تحلیل جامعه شناختی تاریخی است، او با مشروطه خواهی آذربایجانیان، آزادی خواهی آنان و فعالیت حزب دموکرات و زمینه های قیام ایشان رویکردی همدلانه دارد؛ سطحی دیگر، رویکرد روان شناسی فردی و انگیزه شناسانه است که تحلیلی بدبینانه و تقلیل گرایانه از خیابانی و قیام او ارائه می دهد. هرچند کسروی خود مدعی است که رویکرد تاریخی به واقعه دارد و از رویکرد سیاسی دور است؛ اما دو سطح نگرشی تحلیلی و روایی او نشان می دهد تحت تأثیر نگرش اندیشه های میهن دوستی است و نگران از دخالت بیگانگان. در زمان نگارش این متن(1302)کسروی مورخی نامدار نیست. اما در روایت دوم، که در تاریخ هجده ساله آذربایجان آمده، قیام را گام مهمی در فعالگری مثبت و مشروطه خواهانه خیابانی دانسته است. در روایت سوم که خاطره نگارانه صرف است، در دو روایت پیشین تجدید نظرکرده، در سطح انگیزه شناسانه فردی نیز در تمجید از خیابانی قلم زده است. تغییر مکانی یعنی مهاجرت کسروی از تبریز به تهران، گذر از وضعیت تاریخ نگارانه مبتدی به تاریخ نگاری حرفه ای، گذر از میهن دوستی به ملی گرایی معتدل، سپس به ملی گرایی تندروانه، فروکش کردن احساسات رقیبانه و... زمینه ها یی بود که کسروی را واداشت تا در سه مقطع زمانی سه روایت متفاوت ارائه دهد.

سلجوقیان پس از ورود به ایران با مدیریت نخبگان ایرانی، هویت قبیله ای خویش را با ایجاد سپاه ثابت و ساختار دیوانی منظم، به یک امپراتوری قدرتمند تغییر دادند. خواجه با احیای سنت دیرینه اقطاع داری و واگذاری حکومت ولایات مرزی به غلام امیران، دو نهاد نظامی و اقتصادی اقطاع را به هم پیوند داد تا علاوه بر تحدید گستره حکومت و تسهیل اداره آن، بر تأمین هزینه های نظامی هم فائق آید.ساختار حکومت سلجوقی از مثلثِ قدرتِ سلطان، وزیر و امیر تشکیل شده بود. همواره در دوران اقتدارِ حکومت، سلطان در رأس این مثلث و بر دو رکن دیگر مسلط بود، اما در دوره انحطاط، این امیرمقطعان بودند که با تبدیل شدن به حاکمانی سرکش، دو پایه دیگر قدرت را تحت سیطره قرار دادند. این مقاله به دنبال تحلیل تأثیر اقطاع داری بر تضعیف سلطنت و وزارت است و بر این مدعاست که اقطاع داری با کاهش دامنه سیطره سیاسی سلطان با ایجاد ولایات نیمه مستقل و گاه یاغی و رقیب تراشیِ شاهزادگان، سلطنت را تضعیف کرد و از طریق تصاحب درآمدهای مالیاتی و عدم پاسخ گویی به وزیران با عزل و نصب و در نهایت قتل آنها تضعیف این نهاد را فراهم ساخت.

کیائیان در طول 231 سال حاکمیت خود در گیلان، فراز و نشیب های زیادی در روابط با حکومت های محلی و منطقه ای پشت سرگذاشتند. در هر مقطع، به تناسب ضرورت های سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی، سیاست هایی اتخاذ می کردند. یکی از این مقاطع دوره حاکمیت کارکیا میرزاعلی (883-909ق) بود که با بحران زوال در حاکمیت آق قویونلوها هم زمان شد. این هم زمانی موجب عدول میرزاعلی از سیاست خارجی سنتی خاندان مبتنی بر تابعیت در قبال حکومت مرکزی ایران و اتخاذ سیاست تقابل تهاجمی گردید. این مقاله، با بهره گیری از منابع اصلی این دوره و تحلیل مضمونی روایت های تاریخی، به دنبال تبیین تأثیر اصلاحات بر بی ثباتی داخلی و علل شکست سیاست تقابل تهاجمی در قبال آق قویونلوهاست. هم زمانی اجرای اصلاحات داخلی با اتخاذ سیاست خارجی جدید به تشدید رقابت های درون خاندان کیائی انجامید. شکست های متعدد میرزاعلی در سیاست خارجی از جمله درقبال مرعشیان مازندران، آق قویونلوها و سایر حکومت های محلی به ازدست رفتن بخشی از قلمرو سنتی شان منجر شد. در نتیجه این شکست ها و تشدید نارضایتی داخلی، میرزاعلی به قتل رسید و حکومت کیائیان مجبور به تابعیت از حکومت مرکزی ایران شد.

غزنویان (360 431ق) از حکومت های دوره میانه با خاستگاه غلامی بودند که پس از برانداختن ولی نعمتان خود در شرق ایران به حکومت رسیدند. مالیات و خراج از منابعِ متعارف و سنتیِ اقتصاد این حکومت بود و از آن جایی که اقطاع داری به علت داشتن عوارض سیاسی هیچ گاه مورد توجه سلاطین غزنوی قرار نگرفت، دست یابی به غنایم هند به منبع درآمد لایزال این سلسله بدل شد که گرچه با تامین مخارج جاری حکومت، ارتش بزرگ و حرفه ای آنها را پیوسته فعال نگه می داشت، اما این غنایم، فیل ها و بردگان، بازخورد قابل انتظار را در تولید، توسعه و رونق اقتصادی غزنویان ایجاد نکرد و مسکوکات فراوان نیز با افزایش نقدینگی، ایجاد تورم و گرانی را رقم زد. در این مقاله به تاثیر لشکرکشیِ هند بر ایجاد قدرت گیری های مالی نهاد سپاه پرداخته ایم که چگونه آنها را از جنگجویان جسور و چابک به طبقه ای مرفه و عافیت طلب بدل کرد. این انحطاط سیاسی و اخلاقی موجب شد آنها با تحرکات ترکمنان درخراسان، دچار شکست پیاپی شوند و با غارت ایشان، توان مالی و نظامی خود را از دست بدهند. رعایای غزنوی نیز که پیش از این به دلیل لشکرکشی به هند، بارها طعم فشارهای مالیاتی را چشیده بودند، با دریافت مالیات های سنگین ایشان و پیدایش قحطی، رویکردی بی طرفانه یا حتی جانبدارانه نسبت به ترکمنان یافتند تا جایی که شکست نهایی غزنویان در نبرد دندانقان رقم بخورد.

این پژوهش تلاشی است در جهت روشن کردن شیوه های بازنمایی بحران آذربایجان در کاریکاتورهای نشریه تهران مصور که توسط گفتمان مدرنیسم پهلوی جهت تثبیت فهم و روایتی خاص از هویت ملی بکار گرفته شدند. برای تحلیل بیست و چهار کاریکاتور تهران مصور در فاصله زمانی شهریور 1324 تا آذر 1325 از روش نشانه شناسی اجتماعی بهره بردیم تا با مطالعه نظام های نشانه ای از جمله نمادها به درک واقعیت های عینی بحران آذربایجان و نگرش عمومی نسبت به آن دست یابیم. بررسی فرایند معنی دار شدن کاریکاتورها بر اساس سه فرانقش مهم بازنمودی، تعاملی و ترکیبی در رویکرد نشانه شناسی کرس و ون لیون نشان داد که گفتمان پهلوی آگاهانه با تقلید از نمادنگاری دوران انقلاب مشروطه و رضاشاهی به تثبیت آن بخش از مؤلفه های ایجابی هویت ملی پرداخت که وحدت ملی و امکان تجسم ایران به عنوان ملت واحد با مرزهای ثابت را فراهم می کرد. نمادهای قابل تصور و ملموس مانند نقشه، درخت، مادر وطن، تاریخ و شاهان پراقتدار و... در همین راستا بکار گرفته شدند. سکوت معنادار تهران مصور در خصوص نمادهای تمایزبخش قومی مانند زبان و قومیت و... با هدف انکار بحران در خودآگاهی عمومی نسبت به هویت جمعی برساخته ی ناسیونالیسم رسمی، انجام می شد. بهره گیری از نمادهایی دال بر توطئه، نفاق و صفات تمامیت خواهانه ی سران حزب توده و فرقه دموکرات به غیر سازی آنان کمک می کرد و مانع از آن بود تا فرقه اهداف خویش را سازگار با اصول مشروطیت و قانون اساسی جلوه دهد و یا به شیوه مشابه مرکز از شعارهای ناسیونالیستی جهت جلب حمایت و همدلی آزادی خواهان بهره گیرد. گفتمان جنسیت و خشونت در نمادنگاری کاریکاتورهای تهران مصور با تحریک غیرت ملی راه را برای عملیات سرکوبگرانه و نظامی در آذربایجان باز می کرد تا مفهوم اقتدار شاه و ارتش، ضامن استقلال و وحدت ملی کشور، تثبیت گردد.

فرامین مربوط به ممنوعیت شراب، مواد مخدر و نیز فرامین مربوط به ریش تراشی از جمله پرتکرارترین فرامین اجتماعی قرن یازدهم هستند که در منابع تاریخی این دوره نیز به چگونگی اجرای آنها اشاره شده است، اما به دلیل سکوت منابع رسمی در این مورد، دیدگاه اجتماع و افکار عمومی نسبت به این فرامین در هاله ای از ابهام قرار دارد. نوشتار حاضر بر آن است تا با روش تحلیل مضمون چند نامه اخوانی این دوره که این فرامین در آنها منعکس شده، به این فرض مهم نائل گردد که لازم الاجرا بودن این فرامین لزوماً به معنای پذیرش قطعی از سوی جامعه نبوده و افراد با جایگاه های مختلف اجتماعی برخوردهای گوناگونی با این فرامین داشته اند، چنان که برخی شعرا و اهالی ادب از جمله معترضان و منتقدان این فرامین بودند و بیشتر علما و صاحب منصبان دینی به دلیل دخیل بودن در روند صدور فرامین از حامیان و موافقان آن به شمار می آمدند. صاحب منصبان سیاسی هم به دلیل حفظ جایگاه خود محتاطانه عمل کرده و غالباً از ابراز دیدگاه در این خصوص خودداری کرده اند، اما در آثار و احوالشان می توان جهت گیری واقعی آنها را مشاهده کرد. مردم عادی نیز که جایگاه اجتماعی ویژه و امکان بیان نظر خود را نداشتند در زندگی روزمره خود همراهی یا عدم همراهی شان با این فرامین را نشان داده اند. همچنین بررسی اشکال مختلف این واکنش ها نشان می دهد که با توجه به میزان مخالفت دو گروه عمده اجتماع یعنی شعرا و مردم عادی، واکنش ها به فرامین بازدارنده این دوره بیشتر در غالب مخالفت و عدم همراهی بروز یافته است.

مواضع و عملکردهای روحانیون از دوران مشروطه تاکنون یکی از موضوعات مهم و اساسی در روابط میان حکومت و نهاد روحانیت بوده است. دغدغه های فکری و سیاسی روحانیون درارتباط با سازوکارهای اتخاذی حکومت، اثرات و پیامدهای مستقیمی را در عرصه های سیاسی و اجتماعی مملکت به دنبال داشت. روحانیون از دیرباز تا زمان موردبحث (انقلاب اسلامی) یکی از گروه های بانفوذ اجتماعی بوده اند که نظریات آن ها بسان راهکارهای مؤثری در جامعة سیاسی ایران مطرح بوده است. این گروه بسته به شرایط و تحولات سیاسی و اجتماعی رفتارهای گوناگونی را از خود به نمایش گذاشته اند. این مقاله به روش تحلیل مضمون روایت ها به بررسی مبانی اصول فکری و مواضع سیاسی روحانیون شهرستان بهبهان در رخدادهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته است. براساس رهیافت های پژوهش، روحانیون شهرستان بهبهان به چهار طیف تقسیم می شوند: روحانیون سنتی (غیرسیاسی)؛ روحانیون محافظه کار؛ روحانیون انقلابی؛ روحانیون طرفدار حکومت پهلوی. مواضع متفاوت طیف های گوناگون روحانیون شهرستان حاکی از تفاوت در دیدگاه های فقهی و سیاسی آن ها بود و درعمل به صورت رویکردهای گوناگون سیاسی نمود می یافت. در مبارزات سیاسی و انقلابی، چندوجهی بودن افکار و دیدگاه های روحانیون به وضوح قابل مشاهده است و دراین میان روند تفاوت سلایق و دیدگاه های آنان در ابعاد وسیع و گسترده ای نمایان شده است.

در باره روند تکوین، شکل گیری و ماهیّت واقعه 28 مرداد 1332، روایت های گوناگونی، که گاه متعارض و کاملاً وارونه می نماید، ارائه شده است. در مقاله حاضر تلاش می شود، با تحلیل انتقادی روایت های برگزیده پهلوی گرایان و طرفداران دکتر محمد مصدق، دلایل و فرایندهایی ردیابی شود که، راویان را به کانون سازی، شخصیّت پردازی و برجسته سازی پیرامون واقعه 28 مرداد 1332 رهنمون ساخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد، نگاه متفاوت راویان، که از زاویه دید ویژه ای نشئت می گرفته است، شبکه های معنایی و محتوایی گوناگونی را از واقعه 28 مرداد ارائه داده است؛ تاجایی که، گروهی از راویان، واقعه 28 مرداد را «کودتا» دانسته، آن را نکوهش کرده اند و شماری دیگر، آن را به مثابه «قیام و رستاخیز ملّی» مورد ستایش قرار داده اند. مدّعای پژوهش حاضر این است که: علایق، خاستگاه و جایگاه خانوادگی، عقیدتی- ایدئولوژیکی، سیاسی و اجتماعی راویان، زوایای دید و شبکه های معنایی و محتوایی گوناگونی را در آثار و نوشته های آنها پدید آورده؛ موجب شده است تا، در تحلیل گفتمانیِ دلایل بروز واقعه 28 مرداد، به برجسته سازی ها و حاشیه رانی ها، کانون سازی ها و شخصیّت پردازی های دلخواه دست بزنند.

تصوف عاشقانه در فرایند تکامل جریان کلی تصوف در اعتراض به زهد خالص و صوفیان زاهدنما به وجود آمد و در فرایند شکل گیری و گسترش خود از رابعه تا دیلمی با فراز و فرود روبه رو بود. اعدام حلاج ضربه مهمی بر پیکر جریان عرفان عاشقانه بود. اما مانع از پیگیری پیروانش از گسترش جریان تصوف نشد. دیلمی با نگارش عطف الالف المألوف علی اللام المعطوف گام مهمی در نظام مندی سنت عشق الهی برداشت. این مقاله به دنبال تبیین این مسئله است که تفکر دیلمی در فرایند تکامل عرفان عاشقانه و گذر تصوف از رویکرد زاهدانه به عاشقانه چه نقشی داشت؟ فرض این است که او با گردآوری سنت شفاهی، کتبی و نظام مند کردن عرفان عشق محور در تقریب عشق الهی و دنیایی کوشید. او نظریه عشق انسانی و الهی مدونی مطرح ساخت و عشق دنیایی را در طول عشق الهی مطرح کرد. می توان نظریه پردازی او را برون رفت از گسیختگی اخلاقی و اجتماعی سده چهارم و پنجم قمری تلقی کرد.

مالیات ها و ساختار اجرایی مرتبط با آنها و از آن میان ثبت و نگاهداری اطلاعات مربوط به رویدادهای مالی و مالیاتی، از موضوعات مهم در بررسی تاریخ اقتصادی ایران در قرون میانه است. اطلاعات مالی در اسناد ویژه ای ثبت می شد و بررسی و دسته بندی این اسناد گام نخست در شناسایی روندهای اجرایی ساختار مالیاتی و امور حسابداری آن است. همچنین اصطلاحات و اسناد مالیاتی در شمار معدودی از متن های تاریخی و دیوانی تا پیش از قرن دهم قمری (پانزدهم میلادی) توصیف شده است. با آنکه درباره مالیات ها پژوهش های چندی انجام شده است، اما درباره اسناد و مدارک مالیاتی پژوهش مستقلی در دست نیست. این پژوهش با استفاده از روش تبیین در تحقیق تاریخی، کوشیده است به این پرسش پاسخ دهد که اسناد و دفترهای مالیاتی در دستگاه دیوانسالاری ایران در قرون میانه از چه ساختاری برخوردار بوده اند؟ دستاورد تحقیق، نشان می دهد که اسناد بر مبنای ارتباط پیشینی و پسینی با رویدادهای مالیاتی بر دو دسته کلی سندهای مرجع و سندهای جاری قابل تقسیم هستند؛ سندهای مرجع، شامل اسناد بودجه و دفاتر آماری است که به عنوان مرجعی برای انجام فعالیت های مالیاتی استفاده می شدند. سندهای جاری دفترها و گزارش های متعددی را دربرمی گرفتند که به ثبت و طبقه بندی و تلخیص رویدادهای مالی و نتایج حاصل از آنها اختصاص داشتند.

جهان گستردة اساطیر شامل مفاهیم و موضوعات بسیاری است که هر یک بار معنایی ویژه ای دارد و همواره در طی زمان بخش هایی از زندگی بشر را در بر گرفته است. این مفاهیم جلوه ای از حقایق عالم ماوراء اند که به زندگی انسان در بین کائنات و عالم واقع الگویی خاص می بخشند. از این رو می توان اساطیر را از جمله عوامل مؤثر در کنش ها و رفتارهای فردی و اجتماعی انسان دانست که در تاریخ حیات بشر به ظهور رسیده و طرحی ویژه به زندگی اش داده است. در این راستا نقش اسطوره با شاخصه های مرتبط با آن در تاریخ و فرهنگ ما نیز درخور توجه است. از نمونه های حضور اساطیر در جامعة ایرانی باید از قرن های نخستین پس از سقوط شاهنشاهی ساسانیان و جنبش های ایرانیان علیه فاتحان مسلمان نام برد. در این دوران اسطوره با شاخصه ها و موضوع های گوناگونی در بین مردم متجلی شد که از بین آن ها می توان به زمان و مکان اساطیری اشاره کرد. ایرانیان در تلاش برای نبرد علیه اعراب به سوی برداشت های اساطیری گام برداشتند و فعالیت های سیاسی عقیدتی خود را با اساسی از زمان ها و مکان های اسطوره ای پیش بردند. زمان و مکان اسطوره ای نماد تداوم و باورهای مردمی در ساحت زمان و مکان تاریخی است و به گونه ای نزدیکی یا پیوستگی ساحت اسطوره و واقعیت است. جنبش ها با طرح ساحت اسطوره ای در باورهای خود به نزدیکی عالم ورا و ماورا دامن می زدند و اندیشه های خود را در نزد مردم پذیرفتنی می کردند

رابطه شرایط تاریخی، متن و خواننده به دلایل متعدد دچار پیچیدگی است. این پیچیدگی اجازه نمی دهد فرد در مواجهه با متن آن را به راحتی خوانده و فهم کند. یکی از عوامل تاثیر گذار در این پیچیدگی، مساله چرخش های گفتمانی درفرایند تاریخی است. در این مقاله با تحلیل روایت های قیام شیخ محمد خیابانی در صدد هستیم تا تاثیرچرخش گفتمانی را از خیزش در سال1299 تا سقوط سلسله پهلوی در قالب دو خوانش مسلط گفتمان ملی مشروطه خواه(آذربایجان محور، ایران محور، قیام محور) وگفتمان ملی باستان گرا(ایران محور) با استفاده از روش تحلیل انتقادی روایت و گفتمان مورد تبیین و تحلیل قرار دهیم. حاصل سخن این که، چرخش گفتمانی اجازه درک و فهم وقایع اتفاقیه را آن گونه که اتفاق افتاده اند، نمی دهند و موجب تولید خوانش های متعدد، متفاوت و متعارض از یک واقعه می شود. قیام خیابانی، در این روایت ها، از قیامی برای آزادیخواهی و دموکراسی تا هویت جویی و تجزیه طلبی، از ایران دوستی تا وابستگی به عوامل بیگانه به قصد تجزیه کشور، خوانش شده است. شخصیت ارائه شده در خوانش/روایت ها از خیابانی و دوستان ویارانش نیز متفاوت بوده و از خودخواهی و قدرت طلبی تا مردم دوستی و ظلم و استبداد و استعمار ستیزی در نوسان بود.

مسأله ی پژوهش حاضر بررسی وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زن در طریقت بکتاشیه در آناتولی دوره ی سلجوقیان روم است. یافته های اساسی پژوهش نشان می دهد که طریقت بکتاشی گام مهمی در شکستن سنت های مربوط به زنان برداشت و به نوگرایی در این زمینه دست زد. بانوان از میان طبقات مختلف اجتماعی با تعالیم صوفیانه در ارتباط بودند. آنان در کنار مردان به برگزاری و شرکت در مراسم و آیین های صوفیانه مبادرت می ورزیدند و وظیفه ی پذیرایی از جوانمردان بر عهده ی این بانوان بود. ازدواج و فرزندداری نه تنها خللی در فعالیت های ایشان ایجاد نمی کرد بلکه امنیت آنها را در حضور هر چه بیشتر در اجتماع تضمین می نمود. این بانوان هم چنین به اداره امور خانقاه و تکیه می پرداختند و حتی به مقامات معنوی چون دریافت الهامات روحانی نایل می آمدند.

موضوع پژوهش حاضر بررسی بیانیه ها و مواضع آیت الله گلپایگانی در قبال سیاست های حکومت پهلوی و ارتباط با کارگزاران آن است. باتوجه به اندیشه سیاسی آیت الله و اعتقادشان به ولایت عامه فقیه، یافتن دلایل رفتار متفاوت ایشان در مقابله با حکومت پهلوی در مقاطع مختلف، مسئله اصلی این پژوهش است. آنچه از رفتار سیاسی آیت الله گلپایگانی در این مقطع قابل تحلیل است اینکه در طول دوره مورد بحث نمی توان رویه ای یکسان و نموداری خطی از رفتار سیاسی آیت الله مشاهده کرد. وی گاه ساکت است و از همراهی با دیگر مراجع کناره گرفته و گاه همگام با دیگران و با قدرت در میانه میدان مبارزه حاضر است. نتیجه به دست آمده در این تحقیق، نشان می دهد که آیت الله گلپایگانی که هر نظامی جز بر مبنای ولایت فقیه را نظامی طاغوتی می دانست، مشروعیتی برای حکومت پهلوی قائل نبود و سکوت مقطعی اش نیز نه از رضایت از اقدامات حکومت که بر اثر جبر زمانه و آماده نبودن شرایط برای برپایی حکومت مطلوبش بود.

با استقرار حکومت ایلخانان در ایران، اشراف و حاکمان مغولی به شیوه یاسا یا نظم مغولی بر این سرزمین حکومت کردند. نتیجه آن اخذ انواع مالیات های غیر شرعی و چپاول اموال و ثروت های مردم بوده است. با مسلمان شدن ایلخانان مغول آنان به تدریج سنن صحرا نشینی خود را کنار نهاده، اقدام به اصلاح اوضاع مالی و اجتماعی ایران هر چند به طور محدود نمودند، پس از دوره ایلخانان در دوره سربداران، تیموریان و ترکمانان نیز برخی فرمانروایان تلاش هایی در جهت زدودن بقایای سنن مغولی از جامعه ایران انجام دادند. شاهرخ تیموری، سلطان حسین بایقرا و اوزون حسن آق قویونلو از این دسته حاکمانی بوده اند که در جهت زدودن سنن مغولی بخصوص در شیوه اخذ مالیات قدم هایی برداشتند. در این مقاله تلاش هایی که اوزون حسن آق قویونلو در راستای ایجاد نظم و ثبات در اخذ مالیات و جلوگیری از هرج و مرج در امور مالی و اجتماعی به عمل آورد و نتیجه آن برقراری قانون نامه ها در قلمرو حکومتی بود، با ذکر قانون نامه های باقی مانده از او در دیار بکر و دیگر ولایات شرق آناتولی در دوره عثمانی به شیوه توصیفی و تحلیلی مورد بررسی قرار می گیرد و تا نتایج این اصلاحات در حیات اقتصادی جامعه ایران در اواخر قرن نهم هجری نشان داده شود.

نسخه های اصل، یکی از موثق ترین و مستندترین منابع اولیه در پژوهش های تاریخی است.هرگونه خدشه در اصالت این منابع، مسیر پژوهش ها را به انحراف می کشاند.احراز اعتبار، و تشخیص اولیه یا ثانویه بودن این منابع، نخستین شرط تحقیقات پژوهشی است.دست یابی به روش های شناسایی اعتبار نسخه های اصلِ وابسته به تاریخ، هدف این نوشتار است.بهره برداری از اطلاعات مآخذ(منابع و مطالعات)، به عنوان یکی از روش های تشخیص اصالت نسخه های اصل، در این تحقیق، مورد بررسی قرار می گیرد.این پژوهش، از طریق نقد بیرونی یا سندی نسخه های مورد بررسی درصدد تبیین موضوع است.این روش با توصیف، مقایسه و تحلیل محقق می شود.نتیجه مطالعه بر روی نسخه های مورد بررسی در این پژوهش نشان می دهد، الگوی ارائه شده، یعنی الگوی استفاده از اطلاعات مآخذ، در تعیین اعتبار نسخه های اصل غیرتاریخی نیز کاربرد دارد.بهره گیری از اطلاعات مآخذ در شناسایی برخی نسخه های اصل، شرطی لازم به شمار می آید؛ اما شرطی کافی نیست.تعیین اعتبار نسخه های اصل، نیازمند توجه محقق، به مجموعه ای از عوامل و روش های تشخیصی است.روش شناسی نسخ اصل را تشکیل می دهد.روش هایی که با وارسی دقیق و مطالعه نسخه ها در جستجوی قراین گوناگون به دست می آید.

یورش غزها به خراسان در دوره سنجردرسال 548ق، ازمهم ترین وقایعی است که راویان و گزارشگران هر کدام از زاویه خاصی بدان نگریسته و زوایای دید متنوعی را تولید کرده اند. این مقاله برای درک وتبیین اصالت ودقت درامر واقع روایت های واقعه غز، ازشاخص های روش تحلیل انتقادی روایت، بهره گرفته است تا نقش راوی،زاویه دید، تبار وریشه، زمان و مکان را در روایت های تاریخی نشان دهد، تاخواننده تاریخ بااستفاده ازاینروش نقد، معرفت لازم برای شناخت روایت هایی باشهرت روایی ومتواتر کسب نماید. هفده روایات مورد بررسی این پژوهش برگرفته ی سه سنخ از منابع یعنی تاریخ نگارانه، شاعرانه و منشیانه است.پژوهش حاضر نشان می دهدبه رغم آن کهاین روایاتِپسینی از ناحیه قوم مغلوب هستند، اما به نوعینمایان گر دوری تاریخ نگاری دوره سلجوقی از درباری بودن و همچنین تایید اثر عوامل درون ساختاری ـ از جمله سلطان ـ در این شکست می باشند.

موقعیت تجاری، ثروت سرشار و وضعیت جغرافیایی برترخوارزم، موجب شد فاتحان مسلمان از همان سال های اولیه ی یورش به خراسان، به خوارزم توجه کنند. حمله های شش گانه ی اعراب به خوارزم، در منابع تاریخی به صورت پراکنده و متفاوت روایت شده است. از سه لشکرکشی اول، داده های بسیار ناقصی دردست است که به دلیل محدود و یکتا بودن روایت، نقدپذیر نیستند. تنها ازسه حمله ی واپسین، روایت هایی با داده های متعدد و گاه متعارض در منابع نقل شده است، که یک حمله توسط یزید بن مهلب، و دو لشکرکشی دیگر به وسیله ی قتیبة بن مسلم انجام گرفت. این روایت ها با منشأهای متفاوت در چهار منبع مهم، یعنی آثار بلاذری، طبری، ابن اعثم و بیرونی، آمده است. روایت بیرونی، به دلیل منشأ آن، با روایت های سه گانه ی دیگر جهت گیری متفاوتی دارد. روایت های مورخان سه گانه ی نخست نیز، با وجود تفاوت درحجم داده ها، به دلیل تشابه درمنشأهای روایت، رویکردی طرفدارانه از حمله ی اعراب به دست می دهند. این مقاله درصدد است با بهره گیری از نقد روایت، به تحلیل انتقادی روایت های فتح خوارزم بپردازد. براساس بررسی های انجام شده، به نظر می رسد مورخان سه گانه ی نخست، باوجود ارائه ی داده های متفاوت، به دلیل منشأ واحد خبر، نتوانسته اند روایت منصفانه ای از دو جناح قدرت ارائه کنند. آنان با موضع گیری طرفدارانه ی خویش درصدد مشروعیت بخشی به حملات قتیبه هستند. منابع، با خلط دو حمله ی قتیبه، از آن روایتی ارائه کرده اند که به علت بهره گیری ازروایت های متعدد، دارای ساختاری ناپیوسته و از نظر محتوا نامنسجم هستند.

حکومت های قراقویونلو و آق قویونلو در طی حاکمیت خویش دچار بحران های سیاسی و نظامی عدیده ای شده بودند که از میان عوامل تأثیرگذار، ساختار قبیله ای اتحادیه از اهمیت زیادی برخودار است. این مقاله با بهره گیری آزاد از نظریه تعارض و روش تحلیل علّی و مقایسه ای نقش ساختار قبیله ای را در بی ثباتی سیاسی حکومت های ترکمان تبیین خواهد کرد. پاسخ بر این فرض استوار است که ساختار ایلی با ایجاد تعارض در ساحت های مختلف به ایل گرایی در سپاه، جناح گرایی در قبایل و قطب گرایی در اتحادیه دامن زده و با ایجاد تعارض در سه سطح، تعارض بین قبایل و سلطنت، تعارض درون اتحادیه ای، و تعارض درون قبیله ای، مانع پیوستگی قبایل با ساحت جدید قدرت متمرکز شده و زمینه های اقبال آنان را به شورش های شاهزادگی فراهم آورده است. بدین طریق حکومت ها در اوج قدرت توسط یک نیروی خارجی از هم می پاشیدند.