برنامه ریزی توسعه کالبدی

وجود تعاملات فضایی نواحی مرزی در همه کشورها، این مناطق را به کانون های حساس مبدل ساخته است. نواحی مرزی استان کردستان، توانسته اند در سایه مزیت های نسبی و رقابتی، ارتباطات گسترده ای را با مناطق مرزی عراق برقرار نمایند. در این راستا، بررسی کنش متقابل بین نقاط سکونتگاهی، الگوی فضایی تعاملات و اثرات توسعه ای آن در سطح این نواحی، می تواند چارچوب لازم را برای برنامه ریزی توسعه فضایی پایدار فراهم آورد. پژوهش حاضر به دنبال شناسایی و تحلیل الگوی حاکم بر تعاملات فضایی در نواحی مرزی استان کردستان است. این تحقیق بر اساس روش، توصیفی- تحلیلی و بر اساس هدف، بنیادی است. جامعه آماری آن را خانوارهای 207 روستا و 8 شهر مرزی تشکیل می دهند. تعیین حجم نمونه برای سکونتگاه های روستایی با استفاده از فرمول کوکران، 135 روستا به دست آمد که در ادامه بنا به دلایلی همچون (صعب العبور بودن برخی روستاها، مسائل و محدودیت های امنیتی در نواحی مرزی)، حجم نمونه نهایی برابر با 46 روستا به دست آمده است. روستاهای منتخب با استفاده از دو روش تصادفی طبقه ای و سهمیه ای به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. در ارتباط به نقاط شهری در این پژوهش تمامی نقاط شهری در نواحی مرزی استان کردستان به روش تمام شماری مورد بررسی قرار گرفته است.  نتایج در محدوده مورد بررسی از نابرابری در توزیع امکانات و خدمات حکایت دارد. این وضعیت نشان دهنده عدم شکل گیری الگوی شبکه ای و جریانات دوسویه در ناحیه است. نتایج نشان می دهد که  جریان کالا و سرمایه به شکل فرا ناحیه ای و در ارتباط با نقاط پیشکرانه ملی غرب کشور (مانند سلیمانیه و اربیل) و نقاط پسکرانه فراملی (مانند تهران)، بیشترین اثرات را در شکل گیری الگوی فضایی تعاملات مرزی محدوده مورد بررسی داشته که می توان آن را به الگوی لوزی شکل (مرکز- پیرامون- مرکز) تشبیه نمود. همچنین جریانات خدمات و اطلاعات نیز به صورت درون ناحیه ای، بیشترین تأثیر را در شکل گیری الگوی قطبی یا مرکز- پیرامونی در محدوده مورد مطالعه داشته اند.

وجود برخی عوامل همانند فقدان مدیریت شهری نیرومند و عدم کنترل مالکیت، سبب شده است تا کالبد شهری به صورت موزون گسترش نیابد و پیامدهای نامطلوب اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی بسیاری را برای شهرها به همراه داشته باشد. در همین راستا، پژوهش حاضر با هدف مدل سازی ابعاد عملکردی مدیریت شهری مؤثر بر روند پراکنده رویی فضایی شهر یاسوج انجام شد. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت و روش، توصیفی-تحلیلی است. در مرحله تهیه داده ها، ابتدا ابعاد عملکردی مدیریت شهری مؤثر بر روند پراکنده رویی شهر یاسوج با استفاده از نظرات خبرگان مختلف از طریق روش دلفی شناسایی و برای تیم دلفی و تیم ISM، 20 تن از خبرگان با روش نمونه گیری هدفمند تعیین شدند. در نهایت تجزیه و تحلیل داده ها به وسیله مدل سازی ساختاری-تفسیری (ISM) انجام شد. یافته ها نشان داد که از نظر قدرت نفوذ در بین 16 شاخص شناسایی شده، بیش ترین محرک متعلق به عامل های نظارت بر اجرای قوانین مربوط به تغییر کاربری و تعیین و نظارت بر حریم و محدوده قانونی شهر به ترتیب با قدرت نفوذ 16 و 15 بود. مدل پژوهش حاضر نیز شامل 11 سطح بود که عامل نظارت بر اجرای قوانین تغییر کاربری (C2) به عنوان سطح یازده و تأثیرگذارترین عامل شناخته شد. بر اساس خروجی تحلیل میک مک؛ تعیین حریم و محدوده قانونی شهر (C3)، عامل های نظارت بر ساخت و سازها (C6)، ایجاد فضای دسترسی بیش تر به خدمات شهری (C1)، نظارت بر اجرای قوانین مربوط به تغییر کاربری (C2) جزو متغیرهای مستقل کلیدی و بسیار تأثیرگذار بر روند پراکنده رویی شهر یاسوج می باشند. بنابراین، مدیریت شهری به عنوان متولی اصلی در این زمینه، بایستی بر مؤلفه های مستقل کلیدی بعد عملکرد کالبدی توجه بیشتری نماید.

موضوع مسکن روستایی فرآیندی نهادی-ساختاری است و حساسیت و اهمیت بسیاری دارد، به گونه ای که توفیق در آن ضرورتاً در گرو مشارکت و تعامل تمامی ذی نفعان (شامل سه گروه حاضر، ناظر و مسئول) است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به دنبال تبیین و تحلیل نقش کنشگران توسعه روستایی در ساماندهی مسکن روستا در شهرستان زنجان است. گردآوری داده ها با روش مطالعات میدانی و کتابخانه ای انجام شده است. جامعه آماری مورد مطالعه شامل 13 روستای نمونه در شهرستان زنجان با جمعیت 14075 نفر است که با فرمول کوکران، 374 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند. برای تحلیل داده ها از تحلیل عاملی، مدل معادلات ساختای و مدل چندموضوع چندبازیگر با کمک نرم افزارهایSPSS ، Lisrel و Mactor استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان داد که  شاخص های قیمت زمین(665/0)؛ سهولت دریافت تسهیلات زیرساختی(743/0)؛ نوع مصالح ساختمانی(764/0)؛ و رعایت استاندارد طراحی نما و چیدمان(747/0) بیشترین ضریب اهمیت در ارتقاء کیفیت مسکن روستایی را دارند. بر مبنای مدل معادلات ساختاری، کنشگران بیشترین روابط علی را با شاخص مدیریتی(01/5) و شاخص کالبدی(82/4) داشته اند. براساس مدل چند موضوع چندبازیگر، کنشگران «بنیاد مسکن انقلاب اسلامی؛ دهیاری روستا و ساکنین روستا» با پیشران های «استحکام مسکونی؛ هزینه های اداری و مجوز ساخت؛ رعایت استاندارد طراحی نما و چیدمان؛ قیمت مسکن؛ صدور پروانه ساخت؛ حل دعاوی مسکن مشاع و سهولت دریافت تسهیلات زیرساختی» به عنوان عوامل اصلی در تحولات مسکن روستایی هستند. لذا برای توسعه مسکن روستایی، بهسازی کالبدی؛ توانمندسازی اقشار ضعیف روستا و تسهیل تملک قانونی زمین برای روستاییان ضروری است.

در سده گذشته، کلان شهر تهران با افزایش حدود بیست برابری جمعیت روبرو شده است، از این رو دچار مشکلات ترافیکی در اغلب روزهای سال است. یکی از الزامات کاهش ترافیک، کاهش سهم سفرهای درون شهری با خودروشخصی و تغییر به سایر مدهای حمل ونقلی است که این الگو در توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی(TOD) به عنوان یک راهکار مورد استفاده قرار می گیرد. الگویTOD، به عنوان یک الگوی جدید در جهت تغییر رفتار و زمینه هندسی فیزیکی شهرها با بهره گیری از فناوری در ارتباط با جمعیت و ساکنین شهر از سال 1993 در بسیاری از کشورهای جهان، در راستای کاهش بخشی از مشکلات ترافیکی شهر مورد استقبال قرار گرفته است. در واقع الگویTOD، توسعه ای متراکم با ترکیب مناسبی از کاربری ها در مجاورت ایستگاه های حمل ونقل عمومی است. زیرا مجاورت بی واسطه مسکن، مکان های فعالیت و خدمات در ساختمان ها، محلات و بخش های شهری به یک اصل مهم برای شکل خوب شهری در قرن 21 تبدیل شده است. هدف ارزیابی توسعه تراکم و اختلاط کاربری صورت گرفته در شعاع عملکردی ایستگاه مترو منیریه جهت پیاده سازی  TODتدوین شده است.  روش پژوهش کاربردی است، ابتدا به شناسایی معیارهای اصل اختلاط و تراکم با محوریت حمل ونقل عمومی پرداخته شده است. سپس، مشخصات محدوده با استانداردهای موسسه سیاست های توسعه و حمل ونقل (ITDP) ارزیابی شده است . یافته ها نشان می دهد ایستگاه منیریه، استانداردهای لازم این دو شاخص، در جهت پیاده سازی الگو(TOD) را طی نکرده است، یا شهر در جهت خودرومحوری برنامه ریزی شده است و لزوم به بازنگری طرح تفصیلی است. نتایج نیز می تواند در غنی سازی پیاده سازی ادبیات TOD و کمک به برنامه ریزان در ارزیابی اقدامات انجام شده در توسعه درون شهری به کارگرفته شود. 

در بین ابعاد توسعه پایدار، بُعد اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد اصلی شناخته می شود که بیشتر با کیفیت زندگی همراه است، پژوهش حاضر به سنجش پایداری اجتماعی پروژه مسکن مهر کرج از دیدگاه ساکنان و شهروندان پرداخته است. پروژه های مسکن مهر یا در درون شهرهای جدید به صورت محلات شهری و یا به شکل منفصل و مستقل، با فاصله از شهرهای کوچک و شهرک های اقماری کلان شهرها، ساخته شده اند. در کلان شهر کرج که نمونه موردی این مطالعه است، چندین نمونه مسکن مهر در شهر جدید هشتگرد و شهرک های ابریشم و ماهدشت به صورت منفصل در حاشیه شهرهای اقماری کیانشهر و ماهدشت شکل گرفته است. هدف اصلی این مطالعه، بررسی این موضوع بوده است که آیا شهرک های مسکن مهر در کلانشهرها  از کیفیت های لازم برای تأمین مسکن پایدار و شکل گیری سکونتگاه های زیست پذیر برخوردارند؟ وضعیت پایداری اجتماعی در این شهرک ها از نگاه توسعه پایدار چگونه است؟ روش تحقیق مقاله، توصیفی –تحلیلی و بر اساس مدل نظری پایداری اجتماعی و با استفاده از داده های میدانی، اطلاعات جمع آوری و تحلیل شده است. حجم نمونه مطالعه 720 خانوار در سه شهرک مورد مطالعه با استفاده از فرمول کوکران محاسبه و پرسش نامه ها توزیع و اطلاعات جمع آوری شد. نتایج بیانگر آن است که وضعیت پایداری در سه شهرک مورد مطالعه یکسان نیست. در این خصوص، در بُعد نیازهای پایه، تنها تحقق مسکن و سرپناه در شهرک هشتگرد با امتیاز 37/3 و در ابریشم و ماهدشت با میانگین 17/3 موفق بوده است و سایر شاخص های پایداری در هر سه محدوده، میانگین کمتری داشته و در وضعیت نامطلوبی قرار دارند. بُعد اشتغال و وضعیت اقتصادی با میانگین 46/1 در هر سه شهرک وضعیت نامطلوبی دارد. در بُعد نیازهای میانی کیفیت محله، با میانگین 16/2 و 23/2 وضعیت بهتری وجود دارد و در بُعد نیازهای پایانی وضعیت شاخص های سرمایه و اختلاط اجتماعی در هشتگرد با میانگین 16/2 و در ابریشم و ماهدشت با میانگین 23/2 وضعیت مناسب تری دارد. در همه نمونه های مورد مطالعه، در شش بُعد دیگر ایجاد سکونتگاه های زیست پذیر به خصوص در زمینه مهاجرت و حرکات جمعیتی و تأمین زیرساخت های اجتماعی، ناموفق و یا بسیار ناموفق بوده است.

علی رغم قابلیت های فراوان آمار فضایی در مدل سازی و تبیین عوارض مختلف محیطی و شناسایی الگوهای حاکم بر پراکندگی آن ها، در مطالعات پیشین از این قابلیت ها استفاده ی چندانی به ویژه در حوزه ی مطالعات آب به عمل نیامده است. هدف مطالعه حاضر مدل سازی الگوهای حاکم بر پراکندگی چاه های آب در حوضه آبریز ماهیدشت در استان کرمانشاه با استفاده از آمار فضایی است. مبنای مورد استفاده برای شناسایی این الگوها «موقعیت» و «مقادیر» چاه ها است که برای انجام آن از پنج تکنیک رایج در آمار فضایی از جمله میانگین نزدیک ترین همسایه، آمار عمومی G ، شاخص موران I ، ترسیم خوشه و ناخوشه و تعیین کانون های داغ/سرد استفاده شده است. داده های مورد استفاده در این پژوهش از شرکت سهامی آب منطقه ای استان کرمانشاه اخذ شده است. نتایج این تحقیق نشان داد که الگوی حاکم بر پراکندگی چاه های کشاورزی والگوی حاکم بر پراکندگی مقادیر زیاد (عمق زیاد چاه ها) در حوضه آبریز ماهیدشت از الگوی خوشه ای پیروی می کنند. الگوی کلی پراکندگی چاه های حوضه ی مورد بررسی از دهه 1330 تا دهه 1380 از تصادفی به خوشه ای تبدیل شده است. تحلیل های مربوط به خوشه و ناخوشه و کانون های داغ و سرد نیز نشان دهنده بحرانی بودن مناطق شمال و شمال شرقی حوضه به لحاظ برداشت بی رویه ی منابع آب زیرزمینی هستند.

این پژوهش، با هدف ارزیابی و تحلیل فضایی پایداری کالبد شهری در استان چهارمحال و بختیاری با روش کمی و پیمایشی و با استفاده از داده های ثانویه انجام شده است. در این پژوهش با بهره گیری از روش های CVI و CVR تعداد 22 شاخص عینی پایداری کالبدی، گزینش و با استفاده از روش تحلیل مؤلفه های اصلی، پایداری کالبدی شهرهای استان چهارمحال و بختیاری ارزیابی شد. همچنین برای تحلیل فضایی الگوی پراکنش پایداری کالبد شهری در سطح استان از آماره خودهمبتسگی فضایی موران و روش درون یابی وزن دهی معکوس فاصله، استفاده شد. یافته های پژوهش در بخش تحلیل مؤلفه های اصلی نشان می دهد، 4 مؤلفه اصلی(کاربری اراضی شهری، بافت های فرسوده، دسترسی های درون و بین شهری، زیرساخت ها و فناوری های ارتباطی) با مجموع واریانس548/64 درصد، تبیین کننده همبستگی بین متغیرهای پژوهش برای سنجش و ارزیابی پایداری کالبدی شهری در سطح استان است. نتایج پژوهش در بخش تحلیل الگوهای فضایی، ضمن نشان دادن الگوی خوشه ای پایداری کالبدی شهری در سطح استان، حاکی از تمرکز نسبی پایداری کالبدی شهری در شهرهای مجاور شهرکرد(مرکز استان) است.

در دهه های اخیر با افزایش قابل توجه وقوع مخاطرات طبیعی در جهان، نیاز به شهرهای تاب آور  مطرح شده است، زیرا این شهرها ظرفیت تحمل هرگونه ضربه ای از جمله بحران ها و سوانح زیست محیطی را دارا می باشند. بنابر گزارش اسکاپ در مورد سوانح مرتبط با مخاطرات تکتونیکی، ایران جزو ده کشور اول دنیاست و از حیث مرگ و میر ناشی از این مخاطرات، جایگاهی بین رتبه اول تا سوم جهان را دارد. شهر زنجان نیز فارغ از این مخاطرات نبوده و با قرارگیری در کنار سه گسل و وجود بافت های متراکم و فرسوده، یکی از آسیب پذیرترین شهرهای کشور در برابر زلزله است که لزوم پرداختن به مسئله تاب آوری را بیش از پیش مطرح می کند. در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف مقایسه الگوهای محلات پس از انقلاب در زنجان و اولویت بندی آن ها از لحاظ تطبیق با معیارهای تاب آوری، ابتدا به استخراج معیارها و شاخص های تاب آوری کالبدی پرداخته شد. معیارها و شاخص ها با استفاده از مدل پشتیبان تصمیم گیری فازی غیرساختاری اولویت بندی شده و در الگوهای پس از انقلاب تا امروز محلات زنجان بررسی شدند. نتایج حاصل از مطالعه نشان می دهد که محلات الگوی آماده سازی، بالاترین تاب آوری و محلات الگوی توسعه شتابان و فاقد برنامه از تاب آوری پایینی برخوردار هستند.