برنامه ریزی توسعه کالبدی

شناخت نابرابری ها و توزیع نامناسب امکانات، در چارچوب محدوده های جغرافیایی مختلف قابل طرح است و لازمه گام برداشتن در این راستا، شناخت وضعیت موجود هر یک از اجزای مجموعه های برنامه ریزی، اعم از استان، شهرستان و شهر، و در نتیجه پی بردن به اختلافات و تفاوت های موجود و سیاستگذاری با هدف رفع و کاهش نابرابری ها در هر یک از این فضاهاست، چرا که فضا یک بعد اساسی و بنیادی در جامعه انسانی است و عدالت و بی عدالتی در فضا نمایان می شود. با این تفاسیر هدف مقاله حاضر، تعیین پراکنش خدمات شهری در سطح شهرها و به بیانی دیگر درجه توسعه و میزان نابرابری های ناحیه ای در مناطق 29 گانه شهری استان گلستان است. روش پژوهش توصیفی– تحلیلی است و از مدل های آماری و کمی استفاده شده است. برای شناخت سطوح برخورداری مناطق شهری استان گلستان، با استفاده از آمار و اطلاعات سالنامه آماری سال 1394ش، از شاخص های خدمات شهری استفاده و نتایج آن با بهره گیری از مدل تشخیص نسبی مرکب (KOPRAS) ارزیابی شده است. برای ارزیابی داده ها از نرم افزارهای رایانه ای Excel و SPSS و برای ترسیم نقشه ها از نرم افزار ArcGIS9.3 استفاده شده است. نتیجه حاصل از این پژوهش نشان می دهد که امکانات و خدمات شهری در مناطق شهری استان گلستان به صورت هماهنگ و عادلانه توزیع نشده اند، به نحوی که شهر گرگان، مرکز سیاسی - اداری و پرجمیعت ترین نقطه شهری استان با ضریب توسعه (100) برخوردارترین شهر استان و شهر سنگدوین، از شهرهای کوچک و تازه تأسیس استان، با ضریب اولویت (074/23) محروم ترین نقطه شهری در استان گلستان است.

امروزه بروز سوانح طبیعی و ایجاد خسارات و تلفات ناشی از این سوانح در نقاط مختلف جهان موجب گردیده تا ایمن تر نمودن شهرها و نقاط شهری، به یک چالش دراز مدت اما دست یافتنی تبدیل شود به طوری که جوامع شهری برای بازگشت سریع به وضعیت پیش از بحران در زمان وقوع مخاطرات طبیعی بر آن اند که تا حدودی از خسارات وارده بکاهند. در این میان، تاب آوری راهی مهم برای تقویت جوامع و شهر با استفاده از ظرفیت های آنهاست. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی میزان تاب آوری مناطق شهر بابل در برابر مخاطرات محیطی پرداخته است که پرسشنامه ای در قالب 4 بُعد، 16 شاخص و 31 زیرشاخص تنظیم گردید و تعداد 383 پرسشنامه براساس مدل کوکران به صورت تصادفی در میان جامعه آماری مورد مطالعه توزیع شد. برای بررسی مسائل تحقیق و تجزیه و تحلیل داده ها از مدل تصمیم گیری چند متغیره «ویکور» استفاده شده و وزن معیار هریک از شاخص ها با روش آنتروپی شانول محاسبه شده است. نتایج داده های تحقیق که با کمک نرم افزارهای SPSS، GIS و Excel انجام شده است، نشان می دهد که در بین ابعاد مختلف تاب آوری شهری در مناطق 12گانه شهر بابل، ابعاد کالبدی (با میانگین 54/3) و سپس اجتماعی (با میانگین 14/3) وضعیت مناسب تری دارند ولی به طور کلی حدود 50 درصد مناطق مورد بررسی در شهر بابل دارای عدم تاب آوری و تاب آوری پایین می باشند و تنها 25 درصد از مناطق از لحاظ شاخص ها کاملاً تاب آور هستند.

گسترش سریع شهرنشینی و جمعیت شهرنشین، نیاز به جابه جایی و تقاض ا ب رای س فر را روز ب ه روز افزایش داده و طولانی شدن زمان سفرها، منجر به افزایش سهم شیوه های سفر شخص ی (اتومبیل)، اف زایش ترافی ک، آلودگی صوتی و هوای ناشی از سیستم حمل و نقل شده اس ت. اس تفاده گس ترده از اتومبی ل در شهرها، اغلب انعکاس افزایش نیاز به سفر و متوسط مسافت آن در نتیج ه رش د افق ی و گس ترده ش هرها و به هم خوردن نظم ساختار و فرم کالبدی فضایی شهر و پراکنش فضایی فعالیت هاست. از این رو، تحقیق حاضر با هدف بررسی تأثیر مؤلفه های فرم شهری بر شیوه سفر شهروندان در شهر ساری و شناخت الگوهای غالب سفر انجام گردیده است. در این پژوهش، نوع تحقیق کاربردی- توسعه ای و روش آن پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش 6 محله از محلات شهر ساری است که 300 نفر از این افراد با استفاده از فرمول کوکران و روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای انتخاب شدند و شاخص های اختلاط کاربری، اتصال و تراکم در سه نوع فرم فشرده، نیمه فشرده و گسترده مورد بررسی قرار گرفتند. این پژوهش پس از واکاوی شواهد اذعان دارد که متغیر های موجود فرم شهری عاملی مؤثر در انتخاب شیوه سفر شهروندان در شهر ساری است. یافته های تحقیق نشان می دهد که شاخص «تراکم» در فرم فشرده بیشترین تأثیرگذاری را بر شیوه سفر به محل کار دارد (EXP(B):5.533). همچنین، شاخص «اتصال» نیز در فرم نیمه فشرده و گسترده به ترتیب با مقادیر (EXP(B):5.324) و (EXP(B):5.130) ییشترین تأثیرگذاری را در استفاده از حمل و نقل عمومی برای رفتن به محل کار داشته است.

کارشناسان توسعه با بررسی نقش آفرینی دولت، بازار و جامعه مدنی در جریان توسعه، نقش دولت و بازار را در بسیاری از موارد ناموفق دانسته و نوبت را به جامعه مدنی داده اند تا نقش مردم و نهادهای محلی در توسعه آزموده شود. از این رو، تقویت سازمان ها و تشکل های اجتماع محور در تحقق توسعه مشارکتی مهم تلقی شده است. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف شناخت ابعاد اثربخشی انجمن های اعتبار و پس انداز بر توسعه فضایی – کالبدیِ سکونتگاه های روستایی، 30 نفر از اعضای این انجمن ها را به شیوه گلوله برفی انتخاب و در طی مصاحبه نیمه ساختاریافته و مشاهده مستقیم داده های مورد نظر را گردآوری نموده است و آنها را به شیوه تحلیل محتوای کیفی با رویکرد استقرائی تجزیه و تحلیل شده اند. داده های تحقیق شامل متن مصاحبه ها، به صورت واحدهای معنی تقسیم و سپس با فشرده سازی خلاصه شده اند. در نهایت با شیوه استقرائی طبقات فرعی استخراج و مضمون های اصلی از آنها انتزاع شده اند. تحلیل یافته ها نشان می دهد که انجمن ها از منظر کالبدی بر سرمایه های فیزیکی (مسکن، ارتباطات، تأسیسات روستایی) و سرمایه های طبیعی (حفظ محیط زیست، منابع آب، تنوع دام، مالکیت اراضی) سکونتگاه های روستایی و از منظر فضایی بر جریان آگاهی، جمعیت و پول سکونتگاه های روستایی تأثیرگذار بوده است. در مجموع نتایج نشان می دهد که این انجمن ها هرچند ماهیتاً یک تشکل اجتماعی – اقتصادی اند؛ اما نمی توان از وجه فضایی – کالبدی آنها غافل بود. به نظر می رسد در صورت توانمندسازی این انجمن ها و استفاده از آنها حل مشکلات روستاها مفیدتر و سریع تر قابل حصول خواهد بود. همچنین، به پژوهشگران علاقه مند به مطالعه چنین تشکل هایی پیشنهاد می گردد با توجه ماهیت بومی و نداشتن (یا حداقل کم) مشابه های بیرونی اتخاذ رویکرد کیفی می تواند در این مسیر نتایج مفیدتری را در پی داشته باشد.

نیل به توسعه یافتگی در هر جامعه ای در وهله اول، مستلزم وجود عزم و اراده ملی برای پیشرفت و تعریف الگوی توسعه متناسب با مقتضیات جامعه و در وهله دوم، به وجود یک نقشه راه توسعه که بتواند ضمن به دست دادن قابلیت ها و فرصت های توسعه از یک سو و تنگناها و چالش های فعلی و آتی، از سوی دیگر، با بهره گیری از تجارب پیشین، مطلوب ترین مسیر توسعه را فراروی جامعه قرار دهد، بستگی دارد. از همین رو سند ملی آمایش سرزمین به عنوان سندی که خطوط کلی سازماندهی فضای سرزمینی کشور و نیز خط مشی های توسعه کالبدی سرزمین را مقدر می سازد، ضرورتی تام دارد. مقاله حاضر متناسب با طرح مسئله، اهداف و ماهیت پژوهش در زمره پژوهش های بنیادی محسوب شده که در آن از روش تحلیل محتوا و بهره گیری از مطالعات اسنادی و تجزیه و تحلیل داده های ثانویه استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان از آن دارد که سازمان فضایی سرزمین در عین برخورداری از قابلیت ها و مزیت های قابل توجه، با دو دسته از مسائل و چالش های بنیادین که در دو گروه چالش های ساختاری و چالش های زمینه ای قابل طبقه بندی است، مواجه بوده و گذر از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب از طریق قرارگیری برنامه ریزی توسعه کشور بر مدار آمایش سرزمین، مشتمل بر تزریق سه مؤلفه «آینده نگاری»، «سیاست گذاری» و «فرصت سازی» به بدنه نظام برنامه ریزی توسعه کشور است، میسر خواهد بود. در پایان به منظور به دست دادن ارکان اصلی سند ملی آمایش سرزمین، که بر اساس قانون برنامه ششم توسعه می بایست در سال 1396 انجام پذیرد، نسبت به تبیین سؤالات و ابهامات، انتظارات و ملاحظات اساسی اهتمام شده است.

پژوهش حاضر با هدف برنامه ریزی توسعه پایدار گردشگری با تأکید بر خانه های اکولوژیکی بخش هنزا انجام گرفته است. این پژوهش، مطالعه ای کاربردی با رویکرد توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش را دو گروه گردشگران و کارشناسان تشکیل می دهند. در جامعه آماری کارشناسان به دلیل حجم کم جامعه، تمام جامعه آماری بررسی شده است. در حالی که جامعه آماری گردشگران، با توجه به نامشخص بودن تعداد آنها و رعایت حداقل حجم نمونه در تحقیقات پیمایشی، 120 نفر، از گردشگران نوروز 1394 در نظر گرفته شد. مقدار آلفای کرونباخ برای قابلیت اعتماد گروه گردشگران 81/0 و برای گروه کارشناسان 89/0 محاسبه گردید. داده های گردآوری شده در محیط نرم افزاریSpss  و Excel با استفاده از آزمونT  تک نمونه ای، آزمون فریدمن و همچنین مدل Swot مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته است. نتایج آزمون T تک نمونه ای نشان داد که میزان رضایت مندی گردشگران از امکانات پایین تر از حد متوسط 55/1 و میزان رضایتمندی از پتانسیل های گردشگری بالاتر از حد متوسط 17/14 است. نتایج آزمون فریدمن جهت اولویت بندی اقامتی در بخش هنزا نشان داد که خانه های اکولوژیکی مناسب ترین گزینه جهت اقامت گردشگران محسوب می شوند. همچنین نتایج روش Swot نشان داد که راه اندازی خانه های اکولوژیکی به رغم برخورداری از قوت ها، دچار ضعف ها و تهدیدهای متعددی است. در بین استراتژی ها نقاط قوت با امتیاز 053/3 در رتبه اول و فرصت ها، تهدید ها، ضعف ها به ترتیب با امتیازهای 013/3، 879/2 و 874/2 رتبه های بعد را به خود اختصاص دادند. بهترین استراتژی متناسب با وضعیت خانه های اکولوژیکی بخش هنزا، راهبردهای رقابتی – تهاجمی با تأکید بر حفظ وضع موجود می باشد.