آینده پژوهی دفاعی

موج چهارم آینده نگاری شرکتی که به اصطلاح آینده نگاری باز نامیده می شود؛ رویکردی است که از طریق تعاملات گسترده اجتماعی و تسهیم دانش ذینفعان داخلی و خارجی، به دنبال درک، پیش بینی و شکل بخشیدن به تغییرات آینده است؛ با این حال، ادبیات آینده نگاری باز هنوز در مرحله توسعه نظریه قرار دارد؛ بنابراین هدف این مقاله تعمُق شناخت و درک ماهیت آینده نگاری باز در قالب سه محور چرایی، چیستی و چگونگی است. این پژوهش با مرور نظام مند ادبیات و خلاصه سازی مقاله های نمایه شده در پایگاه های علمی معتبر بین المللی در بازه ی زمانی (2020-2000) انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که چرایی آینده نگاری باز در قالب دو مقوله ی محرک های محیطی و دیدگاه های نظری حمایت کننده، تبیین می شود. تفکر خارج از چارچوب، هم افزایی منابع، جذب دانش خارجی، مدیریت دانش همکارانه، الهام بخشی از نوآوری باز و چشم انداز باز نمایانگر چیستی آینده نگاری باز هستند. فرایند اجرایی آینده نگاری باز شامل سه مرحله قبل، حین و پسا آینده نگاری و مستلزم پیش شرط های فردی، تیمی و سازمانی است؛ علاوه بر این، برای اعتمادسازی، تسهیل جریان اطلاعاتی، هماهنگی و ارزیابی برنامه ها، نقش راهبرد پرداز مهم است. این پژوهش با مرور نظام مند ادبیات، بینشی عمیق از چیستی، چرایی و چگونگی آینده نگاری باز ارائه می دهد که ضمن توسعه نظریه آینده نگاری باز، دریچه ای جدید برای پژوهشگران می گشاید.

خاورمیانه با آشوب روبه روست. این آشوبناکی، خاورمیانه را با تراکم فزاینده بحران های ملی، منطقه ای و بین المللی روبه رو کرده است. این بحران ها، چالش های متعدد ژئوپلیتیکی را علیه همگرایی و در نتیجه کاهش اقتدار کشورهای منطقه سبب شده است. موضوعی که ضرورت و اهمیت ارائه تصویری از آینده این چالش ها را برای مقابله با پیامدهای احتمالی ناشی از آنها برجسته کرده است. بنابه این ضرورت اساسی، این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش محوری است که آینده محتمل نظم منطقه ای خاورمیانه در افق 2030 چگونه خواهد بود؟ این پژوهش که بنا به ماهیت خود اکتشافی است در راستای پاسخ به این پرسش با رویکردی آینده پژوهانه و تکنیک های آن مانند سناریونویسی فرآیندی 7 مرحله ای را اتخاذ کرده است. این روش، با بهرهگیری از نظرات نخبگانی در راستای روایی بیشتر سناریوها و شناسایی آینده های محتمل، دارای مزیت های برجسته ی است. مهمترین یافته پژوهش که بیشترین تطابق و سازگاری را نیز با واقعیت نظم منطقه ای خاورمیانه در افق2030 دارد، افزایش مداخله قدرت های جهانی و همین طور افزایش تنش و تضاد در بین دولت های منطقه خاورمیانه است.

دسترسی سریع به اطلاعات مکانی یکی از اساسی ترین ارکان عملیات های حال و آینده محسوب می گردد. در این حوزه، موضوع مسیر یابی و آگاهی نسبت به جغرافیای نظامی منطقه عملیات از چالش های فرماندهان و مدیران در سطوح مختلف سازمان در رزم می باشد. سامانه Web-GIS ابزاری قدرتمند برای طراحی و برنامه ریزی هرگونه عملیات مکانی بوده و امکانات زیادی را در اختیار قرار می دهد. بخش عمده ای از اقدامات نظامی زمینی در نواحی برون شهری بوده و مسیرهای دسترسی تعریف شده زیادی از آن ها موجود نیست، لذا لازم است تا با ایجاد سامان ه ای مسیریاب بتوان مسیرهای مواصلاتی در این نوع مناطق را بررسی نمود. این تحقیق سعی بر آن دارد تا با ایجاد سامانه جامع GIS تحت وب، بتواند در یک شبکه جامع فرماندهی و کنترل در محیط کاربری با امنیت بالا، اطلاعات مکانی موردنیاز صحنه نبرد را ارائه داده و نیز فرآیند مسیریابی جهت طرح ریزی عملیات های آتی را مطابق با پارامترهای مدنظر انجام دهد. اطلاعات ورودی سامانه مسیریاب با استفاده از تکنیک مثلث بندی و با به کارگیری تابع هزینه مناسب در منطقه مطالعه پیش پردازش شده و موجب کاهش حجم داده و افزایش سرعت پردازش می گردد. این سامانه با به کارگیری پایگاه داده PostgreSQL، وب سرور آپاچی و افزونه های متن باز، تشکیل یک مجموعه عام المنفعه را می دهد. هم چنین سعی شده تا رابط کاربری ایجاد شده کاربرپسند بوده و حاوی ابزار کافی به منظور استفاده کاربران هدف باشد. به کارگیری سامانه مسیریاب Web-GIS، نقش اساسی این سامانه در موقعیت یابی در میدان نبرد، دسترسی به نقشه های اردوگاه ها و ایجاد سامانه جامع آفلاین، مدیریت لجستیک، فرماندهی و کنترل عملیات های نظامی آینده نمود پیدا خواهد کرد.

پژوهش حاضر با هدف تبیین ابعاد، مؤلفه ها و شاخص های الگوی بازی جنگ راهبردی و اعتبارسنجی آن در ارتش جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر رویکردی آمیخته (کیفی- کمی) و با روش توصیفی از نوع اکتشافی- علّی صورت گرفته است. جامعه آماری برای فرآیند مصاحبه، شامل خبرگان حوزه بازی جنگ در سطح نیروهای مسلح بوده اند که به روش هدفمند قضاوتی و مبتنی بر معیارهایی به شناسایی آنان پرداخته شد و تعداد 12 نفر تا مرحله اشباع نظری داده ها در فرایند مصاحبه مشارکت نمودند. همچنین جامعه آماری برای توزیع پرسشنامه، شامل برخی از فرماندهان، معاونین و مسئولین نیروهای مسلح و دانشگاه های سازمانی بوده اند که حداقل دارای مدرک کارشناسی ارشد، آشنا با حوزه بازی جنگ و جایگاه سازمانی 18 راهبردی می باشند. با توجه به تعداد محدود جامعه آماری (46 نفر)، از روش سرشماری برای توزیع پرسشنامه ها استفاده گردید. ابزار جمع آوری داده ها در مرحله اول شامل مطالعه اسناد و مدارک و مصاحبه نیمه ساختاریافته با خبرگان برای ارائه الگو و در مرحله دوم پرسشنامه 87 سؤالی برای اعتبارسنجی آن می باشد که روایی آن به دو روش همگرایی و تشخیصی و پایایی پرسشنامه به روش پایایی مرکب و آلفای کرونباخ تأیید گردیده است. تجزیه وتحلیل داده های کیفی با استفاده از روش تحلیل محتوا (تِماتیک) و داده های کمی با استفاده از روش تحلیل عامل تأییدی در نرم افزار Smart-PLS 3 انجام شده است. نتایج پژوهش نشان داد که الگوی بازی جنگ راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران دارای سه بُعد، "طراحی بازی جنگ"، "اجرای بازی جنگ" و "ارزیابی بازی جنگ" راهبردی می باشد که از 18 مؤلفه و 87 شاخص تشکیل یافته است. همچنین نتایج بخش کمی گویای آن است که ابعاد، مؤلفه ها و شاخص های احصاء شده بخوبی الگوی بازی جنگ راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران را پشتیبانی نموده اند.

فرماندهی معظم و معزز کل قوا ^{(مدظله العالی)} برنامه های استکبار جهانی علیه ملت ایران را در سه جمله خلاصه نموده اند اول: جنگ روانی، دوم: جنگ اقتصادی و سوم: مقابله با پیشرفت و اقتدار علمی؛ بر همین اساس هدف این مطالعه تدوین سناریوهای محتمل عملیات روانی دشمن علیه سرمایه های انسانی آجا می باشد. پژوهش حاضر از لحاظ هدف از نوع تحقیقات کاربردی و از نظر روش جزء تحقیقات اکتشافی آینده پژوهانه است که به روش سناریونویسی انجام شده است. در این پژوهش با استفاده از مرور ادبیات و جلسات خبرگی، داده های اولیه گردآوری شده اند. با بهره گیری از خبرگی صاحب نظران از میان انبوهی از عوامل و پیشران های مؤثر بر عملیات روانی علیه آجا؛ شناسایی و چارچوب سناریوها تبیین شده است. جامعه آماری تحقیق یک گروه راهبری به استعداد 10 نفر و یک گروه کارشناسی به استعداد 6 نفر در تدوین سناریوها همکاری نموده اند. با استفاده از چارچوب الگوی پیتر شوارتز و روش های کمی سازی رولاند برگر، بر اساس رتبه بندی عوامل کلیدی و پیشران های شناسایی شده بر اساس اهمیت و عدم قطعیت توسط خبرگان در نهایت دو عامل انسجام میان ارتش و نیروهای مسلح (ستاد کل، سپاه، ناجا و وزارت دفاع)، ایجاد خلل و تردید در باورهای دینی، انقلابی و ملی (هویت زدایی) رتبه بالاتری به دست آوردند که با قرارگیری در محورهای یک ماتریس، مبنای شکل گیری چهار سناریو با عناوین؛ تفرقه افکنی، شکست اراده، جذب و استحاله و فریب و فتنه گردید.

اجرای عملیات مشترک، اﺣﺘﻤﺎل ﭘﯿﺮوزی را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺼﺎﻋﺪی افزایش داده و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺎرﺑﺮدی ﺗﺮین و مؤﺛﺮﺗﺮﯾﻦ اقدام در جنگ های آینده ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار میﮔﯿﺮد. طرح ریزی و اجرای عملیات مشترک حاصل تجمیع توان رزم نیروهای چهارگانه آجا است که به لحاظ فرهنگ سازمانی، مدیریتی، فضای عملیاتی و محیط تخصصی کاملاً متفاوتند و هماهنگی بین آنها در اجرای عملیات مختلف لازم و ضروری است. هدف اصلی تحقیق ارائه راهبردهای اجرای عملیات مشترک در آجا می باشد. این تحقیق از نوع کاربردی توسعه ای و روش آن موردی- زمینه ای می باشد. حجم نمونه آماری تحقیق 74 نفر می باشد. روش گردآوری اطلاعات میدانی و کتابخانه ای بوده که با تحلیل عمیق مبانی نظری، عوامل مؤثر بر اجرای عملیات مشترک را احصاء نموده و سپس در قالب پرسشنامه با استفاده از تحلیل های کمی و کیفی به صورت آمیخته نسبت به استانداردسازی و بومی سازی این عوامل در محیط عملیات مشترک ارتش اقدام شده است. بر اساس نتایج تحقیق و با استفاده از ابزار IFE و EFE تعداد 103 عامل (33 قوت و 20 ضعف و 29 فرصت و 21 تهدید) جهت اجرای عملیات مشترک در 6 مولفه شناسایی و سنجش شده و نهایتاً به روش SWOT راهبردها تدوین شده و نسبت به تعیین اولویت اجرایی آنها با استفاده از روش QSPM اقدام شده است. وضعیت فعلی آجا جهت اجرای عملیات مشترک، در ربع محافظه کارانه خفیف قرار دارد. بنابراین تعداد 13 راهبرد در راستای حرکت از موقعیت تهاجمی معطوف به قوت به موقعیت تهاجمی مطلوب یا شدید تدوین شده است.