اسلام و علوم اجتماعی

اسلام و علوم اجتماعی

اسلام و علوم اجتماعی سال سیزدهم بهار و تابستان 1400 شماره 25 (مقاله پژوهشی حوزه)

مقالات

۱.

مدل و ساختار نخبگی در قرآن کریم(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: نخبه ساختار نخبه قرآنی جامعه آرمانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 292 تعداد دانلود : 971
قرآن کریم براساس قائده جهان شمولی و جامع نگری، آموزه های وحیانی خود را به شکلی ساختارمند و مبتنی بر الگوی منظم و علمی جهت تأثیرگذاری مطلوب ارائه کرده است. بی تردید با توجه به نقش نخبگان در راهبری جامعه و اهمیت آن از منظر قرآن کریم، چنین ساختار و مدلی گویا از قرآن کریم امری اجتناب ناپذیر است. این مقاله جهت دستیابی به ساختار پیش گفته از روش تحلیل محتوایی و بهره گیری از آیات قرآن کریم استفاده کرده است. پس از استخراج مؤلفه های کاربردی حاصل از کدگذاری ها، ساختار و مدلی براساس چهار رکن اصلی: ویژگی های نخبگان، شیوه های تقویت، کارکرد اجتماعی و معیارهای معرفی و تعریف جدیدی از نخبه بر مبنای شاخصه های موجود و مبتنی بر آموزه های دینی به دست آمد. از دیگر نتایج رابطه دوسویه میان نخبگان و جامعه بود که در صورت مسئولیت پذیری متقابل، زمینه ایجاد جامعه مطلوب و آرمانی در ابعاد تمدنی آن فراهم خواهد شد.
۲.

ادراک معنوی انسان از ابر رویداد مذهبی اربعین حسینی(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: ابررویداد مذهبی اربعین ادراک معنوی گردشگر حقیقت باطنی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 409 تعداد دانلود : 831
ابررویداد مذهبی اربعین از جمله بزرگ ترین رویدادهای گردشگری مذهبی جهان، دربرگیرنده باورها و اعتقاداتی غیرمادی است که چنین حرکتی را در جهان ایجاد نموده است. ادراک معنوی گردشگر از جمله رویکردهای جدیدی است که در مطالعات گردشگری مطرح شده و به همه عوامل غیرمادی و روحانی وجودی گردشگر، بر دریافت وی از سایت گردشگری تأکید می نماید. این پژوهش با هدف بررسی شناسایی حقیقت باطنی ادراک معنوی گردشگر در توسعه گردشگری مذهبی رویداد اربعین، به شیوه کیفی و روش توصیف و تحلیل انجام گرفته است. این پژوهش به روش مصاحبه نیمه ساختاریافته با بیست و نه نفر از گردشگرانی که حداقل یک بار در رویداد اربعین حضور داشته اند، در مقطع زمانی تابستان 1398 صورت پذیرفته است. نتایج پژوهش حاکی از این مطلب است که حقیقت باطنی و درونی وجود گردشگر بر احساس نزدیکی به خالق هستی، احساس اتصال و قرابت، احساس آرامش، احساس ارزش های والای انسانی و احساس بازگشت به خویشتن و گمشده درونی اشاره می نماید که همگی بر شناخت هرچه بیشتر ماهیت حقیقی انسانی تأکید می کند. ادراک معنوی گردشگر عنصر کلیدی شکل دهنده چنین ابررویداد مذهبی است که نیازمند نگاه ژرف تر در جهت توسعه کیفی ابررویداد مذهبی اربعین می باشد.
۳.

نهادسازی در سبک رهبری حضرت امام خمینی(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: امام خمینی (ره) نهادسازی ارزش های جامعه بحران های سیاسی نیازهای زمان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 109 تعداد دانلود : 171
هدف اصلی مقاله حاضر شناخت و تحلیل نهادسازی در اندیشه سیاسی و سیره عملی امام خمینی (ره) است. به منظور پاسخ به سؤالات مقاله از روش تحلیل اسنادی که از انواع روش های کیفی است استفاده شده است. با این روش، اسناد و مدارک موجود شامل کتب، مقالات و پایان نامه ها و اسناد بررسی شده است. با بررسی اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، مؤلفه هایی چون توجه به ارزش های جامعه، بحران های سیاسی و شرایط زمانی خاص در نهادسازی ایشان تأثیرگذار بوده، است. همچنین می توان گفت نهادسازی در اندیشه سیاسی و سیره عملی امام خمینی (ره)، دارای جایگاه ویژه ای است. لذا پس از بررسی اندیشه سیاسی ایشان، در ادامه سعی شده است؛ شواهدی از نهادسازی امام خمینی (ره) براساس کارکردهای مختلف و با توجه به مؤلفه های ذکر شده به تفکیک ارائه شود. ارائه و معرفی نهادهای سیاسی، تقنینی، قضایی، علمی-فرهنگی، نظامی و خدماتی، به صورت مقطعی و دائمی، از جمله شواهد نهادسازی در دوران رهبری امام خمینی (ره) هستند.
۴.

تبیین عوامل مودت ازواج با رویکرد علم دینی با بهره گیری از تکنیک های نظریه داده بنیاد(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: مودت ازواج تبیین عوامل عوامل مودت زوجین نظریه دینی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 69 تعداد دانلود : 956
ارائه نظریه تبیینی در موضوع عوامل مودت زوجین براساس رویکرد دینی مسئله اصلی این پژوهش است. براساس تحلیل محتوای آیات و روایات و با بهره گیری از تکنیک های روش داده بنیاد، فرایند پنج مرحله ای برای بررسی موضوع این پژوهش پایه ریزی شد. 110 عامل به صورت مستقیم و 97 عامل به صورت غیرمستقیم از گزاره های دینی کشف یا استنباط شده و کدگذاری اولیه صورت گرفت. با رفع همپوشانی و سنخ شناسی این عوامل، کدهای اکتشافی در محورهای ذیل کدگذاری محوری شدند: عوامل روان شناختی شامل عوامل گرایشی، بینشی، کنشی و صفات اخلاقی؛ عوامل اجتماعی شامل هنجارها، نقش ها، نهادها، حقوق و تکالیف، مناسک و روابط با دیگر گروه های اجتماعی؛ عوامل جسمانی شامل عوامل جوارحی و جوانحی؛ عوامل زیست محیطی و عوامل معنوی. درنهایت عامل نیاز به عنوان عامل مسلط بر تمام محورهای عوامل قابل توضیح و تبیین است. عامل مسلط شامل سه نوع نیاز طبیعی، اجتماعی و متعالی با منشأ طبیعت، اجتماع و مکتب است.
۵.

تربیت رسانه ای؛ کارکرد ویژه رسانه های جمعی اسلامی(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: رسانه تربیتی تربیت رسانه ای تربیت اسلامی ارتباطات تربیتی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 852 تعداد دانلود : 702
تربیت از اصول اساسی و لازم برای تعالی و پیشرفت همه جانبه افراد و جوامع است. از سویی دیگر امروزه تقریباً تمام ابعاد زندگی انسان ها تحت تأثیر شدید رسانه ها قرار گرفته اند. با این وجود تاکنون در متون رسمی دانش ارتباطات و رسانه، کارکردی در حوزه تربیت اسلامی ثبت نشده است. پژوهش حاضر درصدد بررسی ضرورت تعریف کارکرد تربیتی برای رسانه ها، ارائه مؤلفه های بدیع تربیت رسانه ای و نهایتاً دستیابی به تعریفی از رسانه تربیتی است. ضرورت کارکرد تربیتی با ارائه پنج دلیل روشن شده و ویژگی های بدیع تربیت رسانه ای در سه بعد مربی، متربی و ارتباط تربیتی مطرح گشته است. حوزه مُجاز عملکرد رسانه تربیتی در سه محور کلی ویژگی ها، زمینه های مناسب و کژکارکردها و حوزه بهینه عملکرد رسانه تربیتی در دو محور آسیب ها و الزامات ارائه شده است. تربیت رسانه ای به شرط استفاده تربیتی مخاطب به وقوع می پیوندد و بدون آمادگی و انتخاب و عملکرد صحیح مخاطب، رسانه تربیتی ناکام خواهد ماند. رسانه تربیتی به مثابه آن آب و هوای مساعدی است که لاجرم منجر به رشد مخاطب خود می شود نه آن کویری که امکان هرگونه تعالی و سازندگی را به کلی نفی می کند. هرچند رسانه تربیتی در خط مقدم تربیت اسلامی قرار نمی گیرد اما نقطه عطف تربیت است.
۶.

بازنمایی هویت دینی در انیمیشن های ایرانی (مجموعه انیمیشن فرمانروایان مقدس)(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: هویت دینی بازنمایی انیمیشن نشانه شناسی رسانه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 685 تعداد دانلود : 557
هویت دینی به مثابه شکلی از اشکال مختلف هویت اجتماعی تحت تأثیر فزاینده رسانه های مدرن و محصولات فرهنگی از جمله انیمیشن ها قرار دارد. هدف اصلی پژوهش حاضر، مطالعه نحوه بازنمایی هویت دینی در انیمیشن های ایرانی است که با تأکید بر نظریه بازنمایی استوارت هال و بهره گیری از نظریه های مرتبط با حوزه دین به ویژه نظریه گلاک و استارک صورت گرفته است. این تحقیق یک پژوهش کیفی بوده و در آن از روش نشانه شناسی استفاده شده است. جامعه آماری شامل انیمیشن هایی است که با محوریت دین و مسائل دینی در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تولید و پخش شده و با روش نمونه گیری هدفمند، 3 قسمت از مجموعه انیمیشن فرمانروایان مقدس (سموئیل، داوود و سلیمان نبیb) به عنوان نمونه انتخاب و بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان داد در انیمیشن های یاد شده ابعاد مختلف هویت دینی −بعد اعتقادی با مؤلفه هایی مثل اعتقاد به خداوند، اعتقاد به نبوت، فرشتگان و شیاطین، بعد مناسکی به صورت عبادت، دعا و نیایش، شرکت در آیین های مذهبی و روزه گرفتن، بعد تجربه ای در قالب احساس ترس از خدا پس از انجام گناه، طلب توبه و بخشش، آرامش داشتن در ارتباط با خدا، کمک خواستن از خدا و بعد پیامدی بر مبنای مؤلفه هایی نظیر مبارزه با طاغوت، دعوت به حق پرستی، جهاد در راه خدا، صلح طلبی، کمک به مستمندان، انجام امر به معروف و نهی از منکر− بازنمایی می شود.
۷.

تحلیل شبکه معنایی عدالت با تأکید بر رویکرد برابری پیچیده مایکل والزر(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:

کلید واژه ها: عدالت برابری برابری پیچیده شبکه معنایی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 934 تعداد دانلود : 840
شبکه معنایی عدالت لایه های پیچیده معنایی است که ترکیب این معانی و ارتباط وثیقی که میان آنها برقرار است، مفهوم عدالت را پدید می آورد. در این پژوهش سعی شده است با تحلیل شبکه معنایی ایزوتسویی به مفهوم عدالت نگریسته شود و با توجه به این نظریه، عدالت نه مفهومی تک بعدی بلکه مفهومی متکاثر و محصول برهم نهی شبکه ای از معانی است که تنها در ساختاری جامع از مفاهیم فهم می گردد. تأثیر ترمینولوژی عدالت بر ارائه نظریه عدالت امری متداول در ادبیات عدالت پژوهان معاصر است به گونه ای که هر نظریه ای از عدالت مبتنی بر مفهوم شناسی خاصی از عدالت است. به نظر می رسد ایده های گوناگون عدالت با تأکید بر گونه خاصی از معنای عدالت، نگاهی تک بعدی به عدالت داشته اند و بالمآل نظریه ای تک بعدی حاصل آمده است. در این پژوهش سعی شده است با عنایت به شبکه معنایی ایزوتسویی که تحلیل شبکه ای را برای بررسی معانی واژگان پیشنهاد می کند، به عدالت نگریسته شود. بر این اساس عدالت نه یک مفهوم تک بعدی بلکه مجموعه ای بهم پیوسته از معانی است که در ساختاری منسجم ایده عدالت را محقق می سازند. در میان نظریه های عدالت معاصر، رویکرد برابری پیچیده به خوبی نظریه ای مبتنی بر شبکه معانی ارائه می دهد. در ساختار برابری پیچیده علاوه بر اصالت بخشی به برابری، سایر آموزه های حقوقی و اخلاقی عدالت نیز پاس داشته می شود. نتیجه آنکه توجه به ابعاد مختلف عدالت از حیث مفهومی با عنایت به دیدگاه شبکه معنایی و از دیدگاه نظری با توجه به نظریه برابری پیچیده، نظریه ای جامع را در خصوص عدالت فراهم می آورد که در نهایت تعارض میان معیارهای عدالت را مرتفع می سازد.
۸.

نگرش به مرگ در بین شهروندان شهر یزد و عوامل اجتماعی−فرهنگی مؤثر بر آن(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: نگرش به مرگ عوامل اجتماعی عوامل فرهنگی شهروندان شهر یزد

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 399 تعداد دانلود : 694
پدیده مرگ همواره یکی از مهم ترین مسائل و دغدغه های پیش روی بشر بوده است که افراد نگرش های مختلفی از مثبت تا منفی و حتی خنثی به آن داشته اند. هدف این پژوهش نگرش به مرگ در بین شهروندان شهر یزد و عوامل اجتماعی−فرهنگی مؤثر بر آن است. روش تحقیق پیمایشی و ابزار گردآوری داده ها پرسش نامه می باشد، اعتبار از نوع صوری و پایایی از طریق آلفای کرونباخ محاسبه گردید و روش نمونه گیری، خوشه ای چندمرحله ای بوده است. جامعه آماری این تحقیق شهروندان 35 سال به بالای شهر یزد بود که با استفاده از فرمول کوکران 257 نفر از شهروندان انتخاب شدند. برای تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS و AMOS استفاده شده است.به طورکلی یافته های تحقیق نشان داد که نگرش های منفی به مرگ در بین شهروندان کمتر پذیرفته شده است؛ ولی نگرش مثبت به مرگ و همچنین نگرش خنثی به مرگ در بین آنان پذیرفته شده است. همچنین بین متغیر نگرش مثبت به مرگ و خنثی به مرگ با دینداری و ابعاد آن رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد؛ اما بین نگرش منفی به مرگ با دینداری رابطه منفی و معناداری وجود دارد. همچنین بین تجربه مرگ با نگرش مثبت به مرگ و نگرش منفی به مرگ رابطه معنا داری وجود دارد؛ اما رابطه بین نگرش خنثی به مرگ باتجربه مرگ معنادار نشد. همچنین بین نگرش منفی و خنثی به مرگ با تعمق به مرگ رابطه ای وجود نداشت؛ اما بین نگرش مثبت به مرگ و تعمق در مرگ رابطه معنی داری مشاهده شد. با استفاده از واریانس ترکیب خطی متغیرهای مستقل موجود در معادله رگرسیون، می توان 8/18 درصد از واریانس نگرش به مرگ را توضیح داد.
۹.

اهمیت عنصر «برابری فرصت ها» در سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برابری فرصت ها عدالت عدالت اسلامی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 146 تعداد دانلود : 220
سند الگوی پیشرفت بنا به فرمان مقام معظم رهبری، با مشارکت گسترده متفکران و صاحب نظران ایرانی و براساس جهان بینی و اصول اسلامی، برطبق روش های علمی و  مطالعه آینده پژوهانه طراحی شده است که شامل پنج بخش می باشد. این سند دارای شاخص های راهبردی برای پیشرفت جامعه اسلامی ایرانی و نیز همه جوامع اسلامی است. با توجه به بررسی امکان چگونگی برقراری عدالت مورد نظر سند در جامعه اسلامی ایرانی، پژوهش حاضر درصدد بیان این مطلب است که مؤلفه «برابری فرصت ها» می تواند به عنوان یکی از شاخص های قابل تأمل در ارتباط با اجرای عدالت اسلامی مطرح گردد. درواقع، هدف مقاله حاضر، تبیین این مسئله است که چه رابطه ای بین مؤلفه برابری فرصت ها و عدالت اسلامی در سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت می تواند وجود داشته باشد؟ این نوشتار درصدد تبیین این فرضیه می باشد که بررسی سند مورد اشاره نشان می دهد رابطه مستقیمی بین برابری فرصت ها و عدالت اسلامی وجود دارد و با پی ریزی فرصت های برابر در تمام عرصه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می توان زمینه های گسترش عدالت اسلامی و سپس پیشرفت و توسعه اجتماعی را در جامعه فراهم آورد. درواقع می توان گفت در صورت پیاده شدن برابری فرصت ها به عنوان متغیر مستقل، اجرای عدالت اسلامی موردنظر در سند الگوی پیشرفت تسهیل می گردد. بر این اساس در جهت تدوین این مقاله از روش کتابخانه ای−توصیفی و روایی استفاده شده است.
۱۰.

بایسته های تحوّل حوزه های علمیه در تبلیغ جهانی آموزه های قرآنی؛ از دعوت جهانی تا جنبش جهانی(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: حوزه علمیه دعوت تبلیغ جهانی آموزه های قرآنی جنبش اجتماعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 507 تعداد دانلود : 435
حوزه علمیّه به عنوان نهادی علمی−تبلیغی دارای رسالتی گسترده در عرصه امور دینی است و می تواند نقش مهمی را در عرصه تبلیغ جهانی آموزه های قرآنی ایفا کند. مسئله آن است که با مطالعه و مشاهده آموزه های دینی مؤثر و مطرح در عرصه بین الملل و اسناد بالادستیِ نگاشته شده، برنامه ریزی عملیاتی برای تبلیغ این آموزه ها متناسب با قابلیت ها نبوده است. پرسش اساسی آن است که بایسته های تحول حوزه های علمیه در عرصه بین الملل و «تبلیغ جهانی آموزه های قرآنی» برای تحقق چشم انداز و مأموریت هایِ موجود چیست؟ پژوهش این مقاله  به صورت کیفی و چارچوب آن از نوع استقرایی است. جمع آوری داده ها به روش اسنادی بوده و برای تجزیه و تحلیل داده ها و ارائه بایسته ها از روش نظریه مبنایی استفاده شده است. یافته مقاله بیانگر آن است که توجه به بایسته های قرآنی «اصل دعوت»، هویت فردی طلاب به مثابه کنشگر، گفتمان های رقیب و گفتمان سازی تبلیغی حوزه، تمرکز حوزه بر مراکز غیردولتی و سیاستگذاری اجتماعی و بهره مندی از ایده جنبش های اجتماعی، برای تحققِ تبلیغ جهانیِ مؤثر حوزه های علمیه حائز اهمیت است. همچنین با افزودن الگوی پیشنهادی قدرت نرم و توجه به تمهیدات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی برای مخاطبانِ دعوت و تحول جدّی در رویکرد اجتماعی طلاب، تاثیرگذاریِ تبلیغ جهانیِ حوزه افزایش می یابد. از این رو توجه به تقویت «هویت جمعی طلاب»، همبستگی اجتماعی، جامعه محور بودن تبلیغ، به خصوص تعمیقِ احساس پیوستگی حوزه با فرهنگ و ارزش های مشترک دینی در میان تنوع قومی و ادیان و مذاهب گوناگون، نقش بسزایی در تحول اجتماعیِ تبلیغ ملی و جهانی آموزه های قرآنی دارد.
۱۱.

فراتحلیل مطالعات دینداری و مشارکت سیاسی(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: مشارکت سیاسی دینداری فراتحلیل ایران

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 655 تعداد دانلود : 778
تحقیق حاضر به بررسی مطالعات دینداری با مشارکت سیاسی با استفاده از رویکرد فراتحلیل می پردازد. این مقاله از نظر هدف، توصیفی و از نظر نوع استفاده، کاربردی است. جامعه آماری تحقیق، شامل پایان نامه های کارشناسی ارشد، دکترا و مقالات مرتبط با دینداری با مشارکت سیاسی بود که تعداد 23 مطالعه با استفاده از روش نمونه گیری غیرتصادفی هدفمند به عنوان نمونه وارد فرایند فراتحلیل شدند. ضریب اندازه اثر با به کارگیری نرم افزار CMA2 مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد که رابطه بین تمام ابعاد دینداری با مشارکت سیاسی معنادار است این در حالی است که بعد عاطفی دینداری بیشترین اثر را بر مشارکت سیاسی دارد و بعد از آن ابعاد مناسکی و پیامدی در رتبه های بعدی تأثیرگذاری قرار دارند؛ اما ابعاد شناختی و تجربی کمترین اثر را بر مشارکت سیاسی داشته اند. در کل بین دینداری و مشارکت سیاسی هم رابطه معنادار متوسطی در مطالعات انجام شده در ایران مشاهده می شود. با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی جامعه ایران و مطالعاتی که در این زمینه انجام شده است مشارکت سیاسی به عنوان یک رفتار اجتماعی تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله دینداری شهروندان است بنابراین این عامل در کنش متقابل با سایر عوامل موجود در جامعه بر رفتار مشارکت سیاسی شهروندان اثر می گذارد. نتایج تحقیق نشان داده است شهروندانی که به مسائل دینی اعتقاد دارند و به آنها عمل می کنند دارای مشارکت سیاسی بالاتری نسبت به بقیه هستند. 
۱۲.

فرایندشناسی آرامش و امنیت در منظومه فکری رهبر انقلاب اسلامی(مقاله پژوهشی حوزه)

کلید واژه ها: آرامش امنیت رهبر انقلاب اسلامی آیت الله العظمی سید علی خامنه ای (مدظله العالی) فرایندشناسی فرد و جامعه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 836 تعداد دانلود : 436
همواره رسیدن به آرامش و امنیت از مهم ترین اهداف تشکیل جامعه انقلابی و مقدمه ای برای رسیدن به تمدن بوده است. این دو مؤلفه در ابعاد و سطوح مختلفی از زندگی روزمره کنشگران تا عرصه رسمی و کلان جامعه جریان دارند. کیفیت و تداوم حیات اجتماعی در گرو تضمین آرامش و امنیت برای یک نظام اجتماعی است. در این مقاله تلاش شده است تا با بهره مندی از بینش نظری اسلامی و بومی و همچنین، استفاده از تکنیک های تحلیل مضمونی، ساختاربخش و عام، فرایند شکل گیری، رشد، تداوم، بازتولید و حراست از امنیت و آرامش در بیانات رهبر انقلاب اسلامی واکاوی شود. در مجموع، چهار فرایند شامل فرایند تشکیل و تثبیت (ماهیت و نتایج)، فرایند رشد و گسترش (ابعاد)، فرایند اثربخشی و بقا (اهمیت و ضرورت) و فرایند پایش و مراقبت (زمینه ها و شرایط) شناسایی و صورت بندی شده اند. در انتهای مقاله نیز، جمع بندی نظری با استناد به یافته ها ارائه شده است که بر طبق آن، آرامش و امنیت بسترساز سبک زندگی، پیشرفت جامعه و تحقق آرمان های اجتماعی است.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۲۸