اسلام و علوم اجتماعی

تلاش برای دستیابی به علوم انسانی اسلامی از دغدغه های نظام جمهوری اسلامی ایران است که در چهل سال گذشته برای تحقق آن، مراکز گوناگونی تأسیس و اقدامات بسیاری در این زمینه انجام شده است. از سوی دیگر در این مدت مطالعاتی درباره معرفی، دفاع یا نقد ایده علوم انسانی اسلامی و اقدامات صورت گرفته در این زمینه انجام شده است. در این میان جای یک مطالعه جریان شناسانه دقیق درباره علوم انسانی اسلامی خالی است؛ مطالعه ای که بر مبنای تعریف دقیقی از جریان شناسی و بهره گیری از مطالعات تاریخی، روان شناختی، جامعه شناختی، اقتصادی درباره علوم انسانی اسلامی بتواند شناختی دقیق از جریان علوم انسانی اسلامی فراهم نماید. در این مقاله به فواید جریان شناسی علوم انسانی اسلامی اشاره می گردد تا انگیزه ای قوی برای انجام چنین مطالعه ای فراهم آید. فهم بهتر نظریه های مطرح شده درباره علوم انسانی اسلامی؛ درک تلازم نداشتن میان صدق و کذب و قدرتمندی دیدگاه ها درباره علوم انسانی اسلامی؛ تسهیل فرایند آموزش و یادگیری نظریه های موجود در این زمینه؛ فهم پیچیدگی فضاهای علمی و سیاسی؛ انتخاب موقعیت مناسب در عرصه علوم انسانی اسلامی؛ آسیب شناسی، آینده پژوهی، سیاست گذاری و برنامه ریزی در زمینه علوم انسانی اسلامی؛ زمینه سازی برای گسترش و تعمیق جریان علوم انسانی اسلامی از فواید جریان شناسی علوم انسانی اسلامی است.

کشف و استخراج مباحث و مسائل هستی شناسانه و نظریه پردازی های فلسفی درباره زندگی اجتماعی انسان ها از آیات قرآن -که شالوده ساز نظریه و نظام اجتماعی است- فلسفه اجتماعی قرآن را شکل می دهد که حسب جامعیت اهداف، موضوع و روش، از نگرش های دوگانه به دور است. دوگانه های فرد و جامعه، علم و فلسفه، گرانباری و ناگرانباری دانش از ارزش و بحث از روش شناسی، مباحثی هستند که منازعات و مباحثات درباره آن در علوم انسانی، ادبیات گسترده ای را به خود اختصاص داده است. ادغام بصیرت های اصولی هر دو سو نیز برای رسیدن به نگاهی رضایت بخش به شکل جامع نتوانسته است از دامنه این منازعات بکاهد. اتکا بر تکثر روشی بنیادین و مفاهیمی جامع در رفع این دغدغه ها جهت ایجاد یک فلسفه اجتماعی قرآن بنیان می تواند به شکل نظام مند همگرایی میان عناصر دوگانه ای که در برخی برداشت ها و قرائت ها، میل به یک سوی آنها موجب غفلت از اطراف دیگر می شود، ایجاد نماید. این نوشتار در تلاش است تا با اتکا بر روش توصیفی تحلیلی، ضمن توجه و استفاده از آیات و تفاسیر به رفع این ثنویت گرایی تقلیل گرا بپردازد.

امروزه بررسی معرفت شناسی پارادایم ها در حوزه معماری، فارغ از ارتباط آن با انسان و هستی، سبب تحقق نیافتن آثار اسلامی در جامعه شده است. اصالت دهی به یکی از سه رکن هستی (خدا، عالم و طبیعت) عامل جهت مندی در معرفت شناسی پارادایم هاست. پژوهش حاضر با معرفی این جهت مندی، به عنوان «ابرپارادایم»، همواره در تلاش است تا نقش آن را در شکل گیری معماری اسلامی شفاف نماید؛ به طوری که ابرپارادایم به عنوان کنترل گری فطری در نفس معمار می تواند سیر حقیقت را میان مؤلفه های شناختی در اثر کنترل نماید تا مسیر رسیدن به حقیقت را فراهم سازد؛ همچنین، این پژوهش با روش گراندتئوری (داده بنیاد) همواره  در تلاش است تا با بررسی مؤلفه فطرت و عقل به عنوان وجه ممیزه انسان در حوزه آگاهی، نوع ابرپارادایم حاکم بر معرفت را بیابد و با کدگذاری محوری همواره به این مهم دست یافته است: جهتی که درنتیجه انسان شناسی و هستی شناسی به دست می آید، تحت عنوان ابرپارادایم می تواند بر معرفت معمار تأثیرگذار باشد و جهت فعل آن را تنظیم نماید؛ بر این اساس، دو نوع ابرپارادایم درون گرا (توحیدی) و برون گرا (غیرتوحیدی) معرفی می شوند.

ماکس وبر در مطالعه ادیان جهانی، نوع شناسی دینی خود را تدوین و در قالب آن، دو نوع مثال اصلی را ارائه می کند. نخست، ریاضت کشی فعالانه یا زهد درون دنیایی است که مصداق اصلی اش پیروان مذهب پروتستان اند و دوم، عرفان مراقبه ای یا عرفان دنیاگریز است که مصداق اصلی آن، پیروان ادیان شرق آسیا و صوفیه مسلمان هستند. وبر جهت گیری ها و اقدامات سیاسی مصادیق این دو نوع مثالی را در مسیر کسب رستگاری به ترتیب، فعالانه و منفعلانه معرفی می کند. تلقی وبر از دنیاگریز بودن و انفعال صوفیه در امور سیاسی در حالی است که با بررسی منابع تاریخی مرتبط با واقعیات تاریخی زندگانی و اقدامات سیاسی بزرگان خاندان صفوی در مسیر تشکیل حکومت مزبور، مواردی مغایر با آرای وبر آشکار می شود و مسئله نوشتار حاضر نیز از همین ناهمخوانی و ناسازگاری میان معرفت علمی و واقعیت تجربی سرچشمه می گیرد. یافته های پژوهش نشان می دهند که مرشدان طریقت صفوی از زمان شیخ جنید تا زمان تکوین حکومت صفوی، در عین حال که مانند اقطاب پیش از خود دارای مقامات فرادنیوی بوده و به امور معنوی توجه داشته اند، در امور دنیوی و مشخصاً سیاسی نیز دارای نقش آفرینی فعالانه ای بوده و اقدامات فراوانی را انجام داده اند. درنتیجه، تصوف صوفیان صفوی، نه تنها موجب دنیاگریزی و انفعال سیاسی آنها نبوده است، بلکه در کنار دیگر عوامل محتمل مؤثر نقش مهمی در تشکیل حکومت مرکزی قدرتمند دیرپای صفوی به دست آنها داشته است.

دین اسلام، مهم ترین رسالت انبیای الهی را ابلاغ و رساندن پیام دین می داند. تبلیغ اسلامی، ابزاری است که پیامبر اسلامn، ائمه اطهارb و دانشمندان اسلامی به قصد گسترش علمی، عاطفی و رفتاری اسلام از آن استفاده کرده اند. بنابراین، توجه به شاخص های دینی تبلیغ، بیانگر این نکته خواهد بود که جریان تبلیغ، صرف اعلام و انتقال پیام نیست؛ بلکه، موفقیت آن حاصل نگاه عالمانه نسبت به ابعاد پیچیده تبلیغ و عناصر دخیل در آن است. ابعادی که بیانگر پیشایندها یا عوامل تسهیل کننده تبلیغ اسلامی بوده و منجر به ایجاد پیامدهای جدیدی در حوزه تبلیغات اسلامی خواهند شد. ازاین رو، این پژوهش در پی بررسی و واکاوی پیشایندها و پیامدهای تبلیغ اسلامی کارآمد بوده است. در پژوهش حاضر، جهت جمع آوری اطلاعات در بخش کیفی از مصاحبه های نیمه ساختاریافته با 20 نفر از خبرگان متشکل از فعالان حوزه تبلیغ اسلامی استفاده شد که به روش نمونه گیری گلوله برفی انتخاب شدند. نتایح و داده های حاصل از بخش کیفی با استفاده از نرم افزار اطلس تی و روش کدگذاری تحلیل شدند. در بخش کمّی پژوهش نیز، از پرسش نامه ای براساس پیشایندها و پیامدهای به دست آمده از بخش کیفی بهره گرفته شد که روایی و پایایی آن به ترتیب با استفاده از روایی محتوا و آزمون مجدد تأیید گردید. از روش دلفی فازی نیز، جهت تجزیه و تحلیل داده های به دست آمده از پرسش نامه استفاده شده است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر، بیانگر 9 پیشایند و 9 پیامد تبیلغ اسلامی کارآمد هستند

این مطالعه کیفی، با هدف فهم نظام معنایی مشارکت کنندگان پیاده روی اربعین در استان خوزستان انجام شده است. روش مورد استفاده در این پژوهش، «نظریه داده بنیاد» به عنوان یکی از روش های اصلی پژوهش کیفی است. داده های این پژوهش از طریق مصاحبه عمیق و شیوه نمونه گیری هدفمند−نظری با سی نفر از ذینفعان مرتبط با این رویداد گردآوری و جهت تحلیل داده ها از پنج شیوه کدگذاری باز و تشخیص مفاهیم، توسعه مفاهیم در راستای ابعاد و ویژگی ها، تحلیل داده ها برای زمینه، وارد نمودن فرایند به تحلیل و یکپارچه سازی مقولات استفاده گردید. پس از کدگذاری، پانزده مقوله اصلی از داده ها پدیدار شد که هریک از مقوله ها به صورت کامل با استناد به متن مصاحبه ها مورد تحلیل قرار گرفته اند. پارادایم ظهوریافته شامل سه بُعد شرایط، کنش−تعامل ها و پیامدهاست که پس از کدگذاری، در قالب پانزده مقوله ع مده کدگذاری و در مرحله کدگذاری گزینشی به استخراج مقوله هسته «پیاده روی اربعین در بستر تعلیق قشربندی و عقلانیت ابزاری» منجر شد که مقوله مرکزی این پژوهش به شمار می آید.

داعیه پژوهش حاضر تبیین جایگاه سگ در جامعه کهن و امروزی با تمسک به متون ادب فارسی است و نگارنده می کوشد ضمن واکاوی این جایگاه در جامعه گذشته و امروزی، دلایل این دگرگونی را تشریح نماید. پس از ورود اسلام به ایران، فرهنگ، ادبیات و ایدئولوژی نوینی شکل گرفت، آموزه های اسلام در ادبیات فارسی نیز متجلی شد و درنتیجه جامعه ایرانی−اسلامی قائل به نوعی قواعد و شرایط در نگهداری حیوانی نجس مانند سگ شد و تنها نگهداری از سگ مُعَلَم جهت شکار و نگهبانی را با شرایطی به دور از محل زندگی جایز دانست؛ به طوری که تنها با دیدگاه ترحم انگیز و به قصد ثواب براساس رعایت حقوق حیوانات به سگ درمانده غذا یا آبی داده می شد و یا از دیدگاه جامعه شناسی موظف بودند در برابر خدمتی که از حیوان می گرفتند، غذای آن را تأمین کنند، اما در جامعه امروزی این رفتار ترحمی نسبت به سگ به نوعی رفتار تفضّلی تبدیل شده است و آدمی با کاستن از جایگاه خود، تحت تأثیر عوامل گوناگونی مانند مدگرایی، تبعیت از فرهنگ غربی، بی هویتی، ضعف معنویات و... نه تنها سگ را به خانه خویش برده، بلکه به نوازشش نیز اقدام کرده و معضلی به نام «سگ گردانی» پدیدار شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی−تحلیلی در پی بررسی جامعه شناسانه نوع نگاه به سگ براساس متون ادب فارسی در جامعه گذشته و جدید است.

یکی از مهم ترین آموزه های اقتصادی−اجتماعی قرآن، تأکید بر انفاق و پرداخت های مالی واجب و مستحب به محرومان جامعه است؛ مسئله ای که در جامعه اسلامی امروزی با وجود فقر و فاصله طبقاتی، در حد مطلوب قرار ندارد. براساس آیات قرآنی و شواهد مسلم تاریخی در وضعیت اولیه جامعه صدر اسلام، انفاق چندان رواج نداشت، اما تدابیر فرهنگ سازانه قرآن و پیامبر گرامی اسلامn، این امر را با استفاده از عاملیت و ساختار/نهادها در عالی ترین شکل خود نهادینه کرد، به طوری که فقیری وجود نداشت تا از بیت المال زکات دریافت کند؛ بنابراین، الگوی فرهنگ سازی انفاق برگرفته از قرآن و سیره عملی پیامبر اسلامn به عنوان تنها الگوی راهگشا و نجات بخش جوامع امروز مطرح است؛ بنابراین، مسئله اصلی پژوهش، ارائه الگوی فرهنگ سازی رفتار اقتصادی−اجتماعی انفاق در رویکرد قرآنی است. مقاله حاضر با بهره گیری از روش توصیفی−تحلیلی و با رویکرد تفسیر موضوعی، به بررسی مبانی بینشی و انگیزشی مؤثر بر رفتار اقتصادی−اجتماعی انفاق براساس نقش عامل انسانی، ساختار/نهادها پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که الگوی فرهنگ سازی رفتار اقتصادی−اجتماعی انفاق از فرایند تبیین عناصر فرهنگ سازی، عوامل فرهنگ ساز و راهبردهای فرهنگ سازی تشکیل شده است. تبیین راهبردهای فرهنگ سازی انفاق با استفاده از رویکرد عاملیت و ساختار/نهادها صورت گرفته است که تقویت بینشی، انگیزشی عاملان انفاق، الگونمایی انفاق کنندگان، آموزش و آگاهی بخشی، تبلیغات فرهنگی و استفاده از ظرافت های هنری تبلیغ، قانونگذاری و وضع حقوق اقتصادی انفاق از مهم ترین راهبردهای قرآنی در فرهنگ سازی انفاق با توجه به نقش عاملیت و ساختار/نهادها هستند.

ماکس وبر در مطالعه ادیان جهانی، نوع شناسی دینی خود را تدوین و در قالب آن، دو نوع مثال اصلی را ارائه می کند. نخست، ریاضت کشی فعالانه یا زهد درون دنیایی است که مصداق اصلی اش پیروان مذهب پروتستان اند و دوم، عرفان مراقبه ای یا عرفان دنیاگریز است که مصداق اصلی آن، پیروان ادیان شرق آسیا و صوفیه مسلمان هستند. وبر جهت گیری ها و اقدامات سیاسی مصادیق این دو نوع مثالی را در مسیر کسب رستگاری به ترتیب، فعالانه و منفعلانه معرفی می کند. تلقی وبر از دنیاگریز بودن و انفعال صوفیه در امور سیاسی در حالی است که با بررسی منابع تاریخی مرتبط با واقعیات تاریخی زندگانی و اقدامات سیاسی بزرگان خاندان صفوی در مسیر تشکیل حکومت مزبور، مواردی مغایر با آرای وبر آشکار می شود و مسئله نوشتار حاضر نیز از همین ناهمخوانی و ناسازگاری میان معرفت علمی و واقعیت تجربی سرچشمه می گیرد. یافته های پژوهش نشان می دهند که مرشدان طریقت صفوی از زمان شیخ جنید تا زمان تکوین حکومت صفوی، در عین حال که مانند اقطاب پیش از خود دارای مقامات فرادنیوی بوده و به امور معنوی توجه داشته اند، در امور دنیوی و مشخصاً سیاسی نیز دارای نقش آفرینی فعالانه ای بوده و اقدامات فراوانی را انجام داده اند. درنتیجه، تصوف صوفیان صفوی، نه تنها موجب دنیاگریزی و انفعال سیاسی آنها نبوده است، بلکه در کنار دیگر عوامل محتمل مؤثر نقش مهمی در تشکیل حکومت مرکزی قدرتمند دیرپای صفوی به دست آنها داشته است

با اینکه امروزه کمتر کسی است که ضرورت به کار گرفتن اصل «آزادی بیان» را جهت حفظ سلامت نظام سیاسی انکار کند، اما در عمل، هنوز در جمهوری اسلامی، اجماع فراگیری نسبت به لزوم صیانت از آزادی بیان شکل نگرفته است. شاید مهم ترین علت این کاستی، این باشد که در تاریخ معاصر ایران، اندیشمندانی که ترویج کننده آزادی بیان بوده اند از استدلالات وارداتی استفاده کرده اند. حال آنکه می توان آزادی بیان را در پارادایم جامعه اسلامی براساس تأکید قرآن کریم و احادیث اهل بیتb بر فریضه امر به معروف و نهی از منکر بنا نهاد. این فریضه که در قانون اساسی وظیفه همگانی دانسته شده، یک جنبه مهم سیاسی دارد که مستلزم تضمین آزادی بیان برای شهروندان است. پایه گذاری آزادی بیان بر این فریضه، گسترش آزادی بیان و کاهش محدودیت های آن را به دنبال خواهد داشت و باعث می شود که موانع موجود در برابر انتقادات سیاسی برطرف و صدای نخبگان خارج از حکومت شنیده و از اندیشه ها و نظرات آنان بهره برداری شود. در برابر آن، دفاع از آزادی بیان با استفاده از استدلالات وارداتی که در تمدن غرب شکل گرفته، از جمله فردگرایی و نسبی گرایی لیبرال، در عمل کارایی نداشته و مرزهای آزادی بیان را به ویژه پس از انقلاب اسلامی عقب رانده است. این مقاله با استناد به تحلیل های قرآنی و حدیثی تلاش می کند تا جایگاه مستحکم تر و گسترده ای برای آزادی بیان در نظام سیاسی اسلام ایجاد کند.

این پژوهش به بررسی مطالعات دینداری با مسئولیت پذیری زیست محیطی در جمهوری اسلامی ایران با استفاده از رویکرد فراتحلیل می پردازد. جامعه آماری پژوهش، شامل پایان نامه های کارشناسی ارشد، دکترا و مقالات مرتبط با دینداری و مسئولیت پذیری زیست محیطی بود که تعداد 17 مطالعه با استفاده از روش نمونه گیری غیرتصادفی هدفمند به عنوان نمونه وارد فرایند فراتحلیل شدند. ضریب اندازه اثر با به کارگیری نرم افزار CMA2 ارزیابی قرار شد. نتایج نشان داده است اندازه اثر مطالعات دینداری با مسئولیت پذیری زیست محیطی معادل 301/0 به دست آمده است که براساس معیار کوهن در حد متوسط تفسیر می شود. نتایج پژوهش همچنین نشان داده است که هر چقدر از زمان انقلاب اسلامی ایران می گذرد میزان رابطه دینداری با مسئولیت پذیری زیست محیطی در حال افزایش است و این نشان می دهد که دینداری از مهم ترین متغیرهای مرتبط با مسئولیت پذیری زیست محیطی در جمهوری اسلامی ایران می باشد، و نشان از اهمیت دینداری در بروز رفتارهای محافظت از محیط زیست در میان افراد جامعه می باشد. همچنین نتایج پژوهش نشان داده است که دینداری در میان پژوهش هایی که مکان انجام آنها شهرستان های کشور بوده است در قیاس با پژوهش هایی که مکان انجام آنها مراکز استان ها یا شهر تهران بوده است رابطه بیشتری را با مسئولیت پذیری زیست محیطی نشان داده است که نشان می دهد که متغیر مکان جغرافیایی انجام پژوهش به عنوان متغیر تعدیل گر در این رابطه مؤثر می باشد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش شبکه های اجتماعی در پاسخگویی به سؤالات دینی دانش آموزان دوره متوسطه انجام شد. روش تحقیق از نظر دستیابی به هدف از نوع کاربردی و از نظر شیوه گردآوری اطلاعات، از نوع پیمایشی بود. جامعه آماری پژوهش، دربرگیرنده تمامی دانش آموزان متوسطه دوره دوم ناحیه یک در شهرستان اردبیل بود. برای محاسبه حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده و معادل 368 نفر برآورد گردید که این تعداد با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای انتخاب شدند. ابزار اندازه گیری دارای پرسشنامه نقش شبکه های اجتماعی در پاسخ به سؤالات دینی دانش آموزان بود. داده ها از طریق نرم افزار SPSS تحلیل شد. یافته های پژوهش نشان داد شبکه های اجتماعی توانایی پاسخگویی به سؤالات دینی دانش آموزان را دارد. از میان ابعاد چهارگانه دینداری، شبکه های اجتماعی توانایی پاسخ به سؤالات اعتقادی، عاطفی و پیامدی را داشتند، اما توانایی پاسخ به سؤالات مناسکی دین را برای دانش آموزان نداشتند. با توجه به نتایج به دست آمده می توان نتیجه گرفت شبکه های اجتماعی از مهم ترین ابزارهای توسعه دینداری و پاسخ به شبهات و سؤالات دانش آموزان است.