۱.
هدف نگارنده در این مقاله، دستیابی به روشی استنباطی مبتنی بر مکتب اجتهاد جواهری، برای اکتشاف نظر شارع درباره ساختارها و فرایندهای لازم در تحقق یک تمدن است. در این مقاله، پس از مفهوم شناسی «تمدن» و «اجتهاد»، به چیستی اجتهاد تمدنی پرداخته شده است که دال مرکزی آن «استنباط فرایندها» از ادله است و تمایز آن با عناوین مشابهی مانند فقه حکومتی و فقه نظام ارائه شده است. سپس با استفاده از تعمیم متعلَّق حکم از «فعل جوارحی مکلف فردی» به «کلیه فعل و انفعالات و تغییرات حاصل از ساختارها و فرایندها» و تعمیم کارکرد «حجیت» از «مُعذّریّت و مُنجّزیت» به «مَدرکیت»، اثبات شده است که اجتهاد به فقه موجود اختصاص ندارد و می تواند فهم از گزاره های توصیفی و اخلاقی را هم در مقیاس خرد و هم مقیاس کلان مدیریت کند. در انتهای مقاله نیز به چگونگی اجتهاد تمدنی، با استفاده از ابزار «وضع الفاظ برای ارواح معانی» و ابزار «منطق سیستم ها» در جمع میان ادله پرداخته شده و نمونه ای از این عملیات نیز ارائه شده است.
۲.
به راحتی می توان ادعا کرد که علوم انسانی غربی، با یافته ها و اظهاراتش، دست کم در موارد فراوانی با دین و ارزش های دینی و فرهنگی ما در تضاد و تقابل است؛ زیرا علوم انسانی موجود براساس مبانی و تفکرات اومانیستی، پلورالیسم، سکولاریسم و نسبی گراییِ ناشی از جهان بینی غربی و در راستای تأمین نیازهای انسان غربی طراحی، تولید و تدوین شده است. ازاین رو، ضرورت اسلامی سازی این علوم و کاربردی کردن آنها بیش از پیش بر همگان محرز می شود. این موضوع از همان سال های ابتداییِ انقلاب اسلامی به عنوان مسئله ای اساسی موردتوجه بوده است و علاوه بر آن، توجه به علوم انسانی، همواره از مطالبات جدی امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری بوده است. ازآنجاکه علوم انسانیِ اسلامی، به عنوان روح همه علوم، می تواند به علوم دیگر جهت دهد و آنها را علاوه بر شئون مادی، در جنبه های معنوی انسانی نیز اثربخش سازد، در این پژوهش کوشیده ایم به این موضوعات بپردازیم: تبیین لزوم آینده پژوهی علوم انسانیِ اسلامی در دانشگاه های ایران؛ نقش آینده پژوهی در دستیابی به اهداف دانشگاه ها در حوزه علوم انسانیِ اسلامی؛ فرایند آینده نگاری راهبردی علوم انسانیِ اسلامی براساس نظر جوزف وروس.
۳.
موضوع این مقاله درحقیقت، «تعین فرهنگی اجتماعی معرفت از منظر قرآن» است. محتوای اصلی این عبارت پرسش از تأثر و تشخصی است که معرفت های مختلف از عوامل فرهنگی اجتماعی می پذیرد و در آیات قرآن بدان اشاره شده است. به کمک برخی روش ها، ازجمله روش های تحلیل محتوای کیفی و تفسیری، از دلالت ها و التزامات آیات قرآن در زمینه معرفت شناسی و جامعه شناسی در راستای ساخت یک چهارچوب معرفتی اجتماعی بهره گرفته شده است. بر این اساس، عوامل اثرگذار بر معرفت متعدد و به ترتیب اولویت طولی عبارت است از: خداوند، انسان، عوامل غیبی، طبیعت و اجتماع. اثرگذاری خداوند متعال بر معرفت حتمی است. اراده تکوینی الهی درخصوص اعمال اختیاری، از مسیر اراده انسان می گذرد؛ بنابراین، مسئولیتش نیز با انسان است. در درجه دوم، انسان و فطرت انسانی قرار دارد و اراده انسانی در این میان شاخص است. در درجه سوم، باید از اثرگذاری موجودات غیبی، نظیر فرشتگان و شیطان یاد کرد؛ فرشتگان در راستای هدایت (معرفت صادق) و شیطان، در راستای ضلالت (معرفت کاذب) انسان می کوشند. در درجه چهارم اثرگذاری، عوامل طبیعی و فرهنگی اجتماعی قرار دارند؛ محیط طبیعی تأثیر بسزایی در وضع روانی مردم دارد. همچنین، عوامل «اجتماعی» اثرگذار بر معرفت را می توان بر محور کنش های انسانی و ساختارهای اجتماعی تنظیم کرد؛ زبان، گفتار و دیگر کنش های انسانی ازجمله عوامل اجتماعی است که تعامل غیرقابل انکاری با شناخت ها و روحیات وی دارد؛ به علاوه، ضرورت زندگی اجتماعیْ انسان ها را کنار هم قرار می دهد و هویت های جدیدی ( فرهنگی اجتماعی) به وجود می آورد. شاید اولین قدم عملی برای ایجاد چنین هویت هایی خانواده باشد. غیر از خانواده، در سطح متوسط، از پیوندهای مبتنی بر دوستی و هم نشینی می توان سخن به میان آورد. همچنین، از پیوندهای در سطح کلان، دو عامل ثروت و قدرت بسیار اهمیت دارند. این هویت های جمعی در ایجاد معرفت های جمعی نقش بسزایی دارند. تأثیر این عوامل به شکل علیت ناقص است، حتمی نیست و در چهارچوب اختیار و فطرت انسان شکل می گیرد. البته همه این اثرگذاری ها در پرتو احاطه و حضور باری تعالی است: « وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحیط» (بروج: ۲۰): «و خدا از هر سو برایشان محیط است ».
۴.
ناهنجاری ها و کج رفتارهای اجتماعی را آسیب اجتماعی می دانند. هر فرهنگی برای خود متناسب با ارزش ها و هنجارهایش این آسیب ها را تعریف می کند. با توجه به مراودات فرهنگی گسترده بین جوامع مختلف در قرن بیستم، تا حد زیادی این کج رفتارها مشابه هم شناسائی می شوند اما بر اساس تحلیل های مختلف، مواجهه با آن ها می تواند متفاوت باشد. در این مقاله ادعا شده که در نظریه پردازی های علوم اجتماعیِ موجود مدیریت آسیب ها و نه حل آن ها مورد نظر است. بر عکس این رویکرد، در نظریه پردازی اسلامی هدف حل آسیب های اجتماعی است. معتقدیم در نظریه پردازی اسلامی حاضر ضمن حل آسیب ها، مدیریت آن ها هم صورت می پذیرد. برای بررسی این ادعا و درک کم و کیف آن، اصل را بر اراده فردی و اجتماعی می گذاریم. فرد و یا جمعی که انحراف پیدا می کند و در اصطلاحات علوم اجتماعی امروز هنجار های فردی و یا اجتماعی را می شکند، این کار را مبتنی بر اراده خویش انجام می دهد؛ بنابراین، راه حل در تنظیم نظام اراده های فردی و اجتماعی است. در فرد و در جامعه قائل به سه سطح ارزش ها و اخلاق، علم و معرفت و رفتار هستیم. در هر یک از این سطوح و بین آن ها انحراف در فرد، در جامعه و یا در بین فرد و جامعه می تواند راه یابد. اندیشمندان علوم اجتماعی غرب تلاش می کنند این سه سطح را در فرد، در جامعه و بین فرد و جامعه بر مبنای واحدی هماهنگ کنند که منجر به مدیریت ناهنجاری می شود. در اندیشه اسلامی به علت وجود اصول توحید، نبوت و معاد، اصل بر هماهنگ شدن ناهماهنگی های فردی، اجتماعی و یا بین فرد و جامعه بر اساس اراده الهی است؛ به این ترتیب، آسیب مدیریت و حل می شود. در این مقاله تلاش کرده ایم که با اتکا به مفاهیم قرآنی موارد فوق را با استدلال منطقی به بحث بگذاریم و نظریه پردازی کنیم.
۵.
پارادایم بر پایه نگرش فلسفی و اعتقادی با صبغه منطقی و عقلی، که اندیشمندان به عنوان اصول موضوعه به آن باور دارند، فرایند تولید علم را هدایت می کند. پارادایم های رایج در علوم انسانی عبارت اند از: پارادایم اثبات گرایانه (پوزیتیویستی)، تفسیری (تفهمی )، انتقادی (ساختارگرا). از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﻏﺮب در ﭼﻨﺪ ﻗﺮن اﺧﯿﺮ، ﭘﯿﺸﺮو و ﺟﻠﻮدار ﻋﺮﺻه ﻋﻠﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ، ﻋﻠﻮم ﻣﻮﺟﻮد در داﻧﺸﮕﺎه ها، ﺑﻪ ویژه در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ، ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻔﮑﺮ و ترجمه ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ. مبانی پارادایمیک علوم ﻏﺮبی در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳﻼﻣﯽ است؛ با توجه به اینکه شهر بر ابعاد روحی، روانی، فکری و جسمی شهروندان تأثیرگذار است و کالبد و فضای شهر نشان دهنده نوع فرهنگ، ارزش و اعتقادات جامعه است، برای تحقق شهر اسلامی نمی توان از پارادایم های رایج در علوم انسانی، به دلیل تفاوت های بنیادی که با نگاه اسلام دارد، استفاده کرد؛ ازاین رو، باید چهارچوب فکری منطبق بر نگاه دینی در تحقق شهر اسلامی تولید شود، نظریات علوم اسلامی با توجه به وابستگی به دین باید علاوه بر اثبات استنادشان به منابع و معارف اسلامی از کارآمدی مناسب برخوردار باشند و توان رقابت و برتری نسبت به سایرین را داشته باشند. نوع تحقیق در این نوشتار بنیادی و روش جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است.
۶.
انسان حق تعیین سرنوشت خویش را دارد و تنها او بر حقوق مالی خویش مسلط است. نظم و انضباط اجتماعی نیز در جامعه ایجاب می کند که حقوق مالی اشخاص از ثبات نسبی برخوردار باشد و در معرض تزلزل و تشویش ناشی از مداخله دیگران قرار داده نشود. به موجب اصل عدم مداخله، امکان دخالت در حقوق مالی بدون اراده صاحب حق مالی وجود ندارد. اعتبار این اصل ازطریق پاره ای از اصول مبنایی نظیر اصل کرامت، برابری و آزادی انسان ها و حق تعیین سرنوشت قابل اثبات است. به موجب اصل نخست، خداوند با بخشیدن نعمت تعقل و برتری دادن انسان بر سایر مخلوقات، انسان را تکریم کرده است و براساس اصل دوم، انسان ها در ذات و خلقت با یکدیگر برابرند و هیچ موجبی برای تقدم برخی از انسان ها وجود ندارد؛ از منظر اصل سوم، آزادی انسان ایجاب می کند که آزادنه و خلّاقانه تصمیم بگیرد و تصمیم گیرنده خارجی نقشی در تحمیل اراده به وی نداشته باشد و در آخر تعیین سرنوشت حق هر انسانی است که با اراده خویش می تواند آن را تعیین کند. در این مقاله نویسنده از طریق تحلیل محتوایی و توصیفی، ضمن معرفی اصل عدم مداخله در حقوق مالی دیگری، مبانی آن را تبیین کرده است.
