مطالعات خلیج فارس

ریشه اعلام جغرافیایی خلیج فارس و دریای عمان براساس فقه اللغه ایرانی

سابقه فعالیتهای استعماری بریتانیا برخلاف دیگر کشورهای اروپایی، در خلیج فارس و جزایر آن، طولانی و ریشه دار است؛ چنانکه اگر مبنای اولین فعالیتهای استعماری آن کشور را اواخر ربع سوم قرن شانزدهم بدانیم تا پایان سال ۱۹۷۱.م یعنی تا تاریخ خروج نیروهای انگلیسی از خلیج فارس و شرق سوئز و جزایر سه گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک با یک تاریخ چهارصد ساله استعماری روبرو هستیم. این کشور بدلیل اهمیت ژئوپولیتیک و اقتصادی ایران برای حفظ مهمترین مستعمره خود یعنی هندوستان، از تجاوز قدرتهای رقیب استعماری بخصوص روسیه و همچنین غارت سرمایه ملی ایران [نفت جنوب] اقدام به نفوذ و حتی تجاوز به قلمرو سرزمین ایران بالاخص منطقه خلیج فارس و جزایر مهم آن از جمله ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک نمود. بریتانیا برای توجیه و سرپوش گذاشتن بر اهداف استعماری خود به برخی از قواعد و حقوق بین الملل متوسل شد؛ از جمله: «مالکیت مشاع» قواسم و تعلق این جزایر به شارجه و راس الخیمه تا قبل از سال ۱۹۰۳.م، اصل «سرزمین بلا صاحب» طی سالهای ۱۹۰۳ و۱۹۰۴.م و اصل دیگر حقوقی یعنی «قاعده مرور زمان» از سال ۱۹۳۵.م به بعد. این در حالی بود که جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک همواره تحت حاکمیت دولت ایران بوده و هیچگاه بی صاحب و متروکه نبوده اند.

با توجه به اشارات مکرر نویسندگان ادوار مختلف اسلامی به اهمیت و ویژگیهای برتر جیرفت درگذشته احتمالا مسیرهای مختلفی در شهر جیرفت برای ورود و خروج کاروانیان تجار وجود داشته است.متاسفانه این مسیر با وجود اهمیت، اعتبار و اشتهاری که در طول حیات خویش داشته، کمتر مورد توجه مورخین، محققان و باستان شناسان دوران اسلامی قرار گرفته است. جیرفت یکی از مراکز عمده تجاری جنوب شرق ایران بوده است که با سرزمینهای مجاور شرقی و همچنین سرتاسر جنوب و مرکز ایران ارتباط داشته است. این شهر مهم از طریق بارانداز مشهور خود هرمز به خلیج فارس راه پیدا میکرد. مسیر کاروان رو جیرفت به بندر هرمز از شاهراه های اصلی سده های میانه بوده و گستره پراکندگی عوامل فرهنگی در این مسیر نشان از آبادی، رونق و اهمیت آن در ایالت کرمان دارد. علت اهمیت این مسیر، ارزش فوق العاده تجاری آن بوده است. تحقیق پیش رو تلاش دارد مسیر ارتباطی جیرفت به هرمز را تا منزل مغون شناسایی کرده و ارزش و اعتبار آن را مشخص نماید. این امر بر اساس ره یافتهای تاریخی از جمله متون تاریخی و جغرافیایی و گزارشهای باستانشناسی و نیز یافته های حاصل از بررسی های روشمند باستان شناختی در سه محوطه جیرفت، چشمه شاه و کلاتک بلوک انجام شد. بر اساس یافته های این پژوهش مسیر جیرفت به بندر هرمز از جیرفت، چشمه شاه، بلوک و فاریاب که از لحاظ فرهنگی با یکدیگر در ارتباط بودند، عبور میکرده و سپس به بندر هرمز میرسیده است. مطالعات انجام شده بر روی سفالهای بدست آمده از بررسی های باستانشناسی نشان میدهد که این محوطه ها در دوران میانه اسلامی بخصوص دوران سلجوقی رونق داشته و سپس در دوره های بعد از رونق آنها کاسته شده است.

بدلیل اهمیت نقش ارتباطی ایران در مسائل تجاری، ایران همواره توجه اقوام و ملل مختلف را به خود جلب کرده است و به نوعی محل نزاع اقوام گوناگون بوده است. در ادوار گذشته، بین چین و هندوستان و ایران روابط تجاری و بازرگانی برقرار بوده و علاوه بر تجارت از طریق راه های زمینی، تبادل کالای مورد نیاز، از طریق مسیر دریایی خلیج فارس و جزایر و بنادر آن همچون کیش و هرموز و سیراف انجام میگرفته است. بنادر خلیج فارس از دیرباز تاکنون نقش عظیم و گسترده یی در رونق اقتصادی ایران زمین داشته اند و در منابع گوناگون شواهد بسیاری حاکی از این مدعاست. نوشتار حاضر در پی آن است که با محوریت بررسی وضعیت اقتصادی و تجاری خیلج فارس در عصر ایلخانان به این مهم بپردازد.

ساختار فضایی هر منطقه، بازتاب برنامه ریزی ها در طی دوره های مختلف میباشد که از ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، طبیعی و نظام توزیع فعالیت متاثر است. عدم توجه به برقراری تعادل بین سه رکن جمعیت، فعالیت و محیط در سازمان فضایی موجب گسیختگی فضای زیست و فعالیت، اتلاف قابلیتهای فضا و هدر رفتن استعدادها، حاشیه یی شدن مناطق و فشار به ظرفیتهای عرصه محدود، تشدید نابرابری های فضایی، نارسایی و توزیع نامناسب خدمات، اختلال در توسعه متوازن و یکپارچه منطقه یی خواهد شد. هدف پژوهش حاضر، بررسی ساختار فضایی استان هرمزگان و ارائه رویکرد مناسب به منظور آرایش منطقی فضا، ایجاد تعادل و هماهنگی در توزیع سه رکن فضا (جمعیت، فعالیت و محیط) است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و با ابزار تجزیه و تحلیل اطلاعات در محیط Arc GIS انجام گرفته است. به منظور شناخت راهبرد مناسب در جهت بهبود وضعیت ساختار فضایی از متخصصین و کارشناسان نظر خواهی شد و با استفاده از مدل SWOT مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان میدهد ساختار فضایی استان هرمزگان متمرکز و تک مرکزی بوده و سلسله مراتب نظام سکونتگاهی بر مبنای جمعیت و فعالیت در استان شکل نگرفته است. در همین راستا، راهبرد مناسب برای بهبود وضعیت و دستیابی به ساختار فضایی مطلوب، توجه به رویکرد آمایشی و راهبرد تثبیت پراکنده است؛ که این راهبرد به تقویت و توسعه مناطق سطح دوم و سطح سوم استان میپردازد.

دوبیتی از مردمی ترین قالبهای شعری فارسی است. یکی از راه های شناخت روحیات مردم هر منطقه، مطالعه و بررسی فولکلورآن منطقه میباشد. فایزدشتی یکی از دوبیتی سرایان محبوب مردم جنوب است که باید سر این محبوبیت را درمنعکس نمودن عناصر فرهنگ بومی و سخن گفتن از آلام و آمال آنان دانست. نوشتار حاضر بر آن است تا تاثیر متقابل فرهنگ بومی جنوب و دوبیتی های فایز را بیان نماید؛ از اینرو شباهت و اختلاف روایت دوبیتی ها و عناصر معنوی و مادی فرهنگ مردم را مورد بررسی قرار داده است. محبوبیت فایز نزد مردم و همچنین عقاید و باورهای ویژه مردمی، موجب تبدیل شدن وی به یک اسطوره مردمی گردیده و مردم جهت تبیین هنر شاعری او به افسانه سرایی دست زده اند. فایز شاعری مردمی است که درخلال دوبیتی هایش از امثال و حکم رایج بهره برده است و مردم نیز اشعار وی را در فرهنگ خود واردکرد هاند. بسیاری از دوبیتی ها در آوای شروه مردم جنوب و لالایی های آنها ماندگارشده اند. فایز شاعری روستایی است که تصاویر شعرش را از محیط زندگی خود میگیرد. این تصاویر بیانگرحال و هوای خاص روستاهای شهرستانهای دشتی، دشتستان و تنگستان است.