یک ایهام نادر (ایهام تصحیف) در دیوان حافظ و تلاقی وجوه (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

حافظ شیرازی یکی از محبوب ترین شاعران پارسی زبان است. این محبوبیت در گرو زبدگی اشعار او و به اوج رساندن معنا و صورت در خلق شعر است. وی معانی بلند را از مبانی دینی و عرفانی و مضامین متعالی را از شاعرانی چون سنایی، عطار، مولوی، عراقی، سعدی و دیگر شعرای بزرگ فارسی زبان گرفته و در صورت آرایی کسانی چون خاقانی را الگو قرار داده است و شعر را به پایگاهی رسانده که دستیابی بدان محال شده است. یکی از ویژگی های منحصربه فرد حافظ توجه ژرف و باریک بینانه او به آراستن صورت شعر است. از این رو وی از تمام قابلیت های زبانی به خصوص قابلیت نوشتاری و خطی بهره جسته است تا لایه های شعر را زیبا و عمیق سازد. ازآنجاکه نگارش متون در قدیم، به شکل ماشینی نبود و در گذاشتن نقطه و سرکش اهمال و امساک صورت می گرفت، حافظ با بهره گیری از همین اصل از رسم الخط قدیم، واژگانی را که با گذاشتن یا نگذاشتن نقطه و سرکش متفاوت قرائت می شدند، در موضعی قرار می داد که قابلیت خوانش به دو شکل را داشته باشند و به این شکل آرایه ای بسیار نادر با عنوان «ایهام تصحیف» خلق کرده است. بررسی نمونه هایی از این آرایه گویای نکته ای نسخه شناسی است و آن اینکه برخی از اختلاف ضبط های بحث انگیز حاصل همین ابتکار حافظ بوده که از قضا در برخی از نسخ هنوز ردپای این خلاقیت حافظ باقی مانده است. با شناسایی این خلاقیتِ حافظ (به کارگیری ایهام تصحیف) می توان به نقطه «تلاقی وجوه» یا «آشتی وجوه» در برخی از ضبط ها در دیوان حافظ دست یافت. این نکته نشان می دهد رسم الخط کنونی حداقل در برخی مجال ها تصحیح دیوان حافظ را غیرممکن می سازد.