راهبرد

نوشتار حاضر(1)، ضمن اشاره به چیستی پژوهش کمی و کیفی و نقدهای مطروحه پیرامون الگوی پژوهش کمی، به چالشی که پس از ویلهلم دیلتای در مرزبندی میان سنت های علوم طبیعی و انسانی پدید آمد، می پردازد و نسبت دو الگوی پژوهشی را با علوم مذکور، نشان می دهد. در این رهگذر دیدگاه های تجربه گرایان، پوزیتیویست ها و ایده الیست ها مورد بحث قرار گرفته است. مقاله در ادامه، مبانی معرفت شناسانه و هستی شناسانه دو الگوی پژوهش کمی و کیفی را تشریح و بر ضرورت توجه پژوهشگران به این تمایزها تاکید نموده است.

هدف از مقاله حاضر، بررسی دو رویکرد پژوهشی عمده مطرح در عرصه روش شناسی پژوهش با توجه به مبانی معرفت شناسی و وجوه تمایز هر رویکرد با دیگری می باشد. در این راستا، برخی از دشواری های پژوهش های کمی که منجر به ناکامی آنها در پژوهش های علوم انسانی شده، مطرح و مورد بحث قرار می گیرد. این مقاله کانون توجه خود را معطوف به تعارضات درونی چهارگانه شامل ورژن، تمام نگاری، چندصدایی و شک گرایی در پژوهش های کیفی مبتنی بر پدیدارشناسی نموده و ضمن شرح این تعارضات که به وسیله هارلی، هاردی و آلوسن طرح شده اند، به ناکامی پژوهش های کیفی در غلبه بر موانع روش شناسی و رفع چالش ها اشاره می کند. در ادامه، ظهور پژوهش ترکیبی به عنوان جانشینی نارسا برای رفع دشواری های دو روش کمی و کیفی به دلیل عدم توجه به مفروضه های زیربنایی هر یک از این روش ها معرفی و مورد نقد قرار می گیرد. با استناد به چنین مباحثی و عنایت به یافته هایی که نشان می دهند اغلب مغالطه های اسکات در تمام پژوهش های کمی، کیفی و ترکیبی به تناوب مشاهده می شود، نویسندگان پاراکمیت گرایی را به منزله رویکردی بدیل برای غلبه بر دشواری های روش شناختی روش های موجود، معرفی می کنند.

اکنون افزون بر دو دهه است که سنت های دیگری در فلسفه علم (علاوه بر سنت تحلیلی) مطرحیت یافته اند. یکی از این سنت ها، فلسفه علم پدیدارشناسی هرمنوتیک است که در تداوم جنبش پدیدارشناسی در حوزه فلسفه علم، به ظهور رسیده است. مقاله حاضر، ابتدا به بحث فلسفه علم پدیدارشناسی هرمنوتیک پرداخته، نسبت این تفکر با تفکرات پوزیتیویستی و پساپوزیتیویستی را تشریح نموده، دیدگاه فلسفه علم پدیدارشناسی هرمنوتیک را در خصوص علوم طبیعی وفق نظریات پاتریک هیلان، باز گشوده و در پایان نسبت پژوهش کیفی و فلسفه علم پدیدارشناسی هرمنوتیک را مورد بحث قرار داده است.

از مشکلات علمی در عرصه علوم انسانی در اکثر جوامع غیر غربی که صاحب نظریه نیستند، از جمله جامعه علمی ما، نداشتن نظریه های بومی بر پایه نظام فرهنگی جامعه است. نداشتن نظریه بومی مشکلاتی را به همراه می آورد که از همه مهم تر، عدم شناختِ دقیق روانشناختی افراد جامعه و جامعه شناسی فرهنگ افراد و نهادهای اجتماعی آن جامعه است. چرا ما نمی توانیم به نظریه های بومی دسترسی پیدا کنیم؟ دلایل متعددی وجود دارد که به نظر نگارنده از همه مهم تر، کاربُرد روش پژوهش می باشد. در جامعه فعلی ما اکثر پژوهش ها به روش کمی که در پارادایم پوزیتیویستی معنی دارند، انجام می شود. بر این باوریم در صورتی که تحقیقات متعدد توسط پژوهشگران با روش های کیفی که منجر به شناخت عمیق افراد و بخش های مختلف جامعه اعم از ساختارها و کارکردها، به کمک نظریه های موجود خارجی بشود، امکان ساختن نظریه را برای پژوهشگران و جامعه علمی فراهم می سازد. بررسی و مقایسه تعدادی مقاله علمی پژوهشی فرانسوی و ایرانی در حوزه های جامعه شناسی، روانشناسی و علوم تربیتی نشانگر این است که از سویی، پژوهشگران داخلی در اکثر مواقع از نظریه های غیر ایرانی (و بیشتر) غربی استفاده کرده، در حالی که مقالات خارجی بیشتر از نظریه های بومی خود استفاده کرده اند. از سوی دیگر، پژوهشگران داخلی بیشتر به روش کمی به خصوص با ابزارهای پرسشنامه های استاندارد (که غالباً غربی هستند) به جمع آوری داده های خود پرداخته اند، در حالی که پژوهشگران خارجی بیشتر از روش های کیفی با تحلیل های عمیق محتوای داده های خود و کمتر از روش های کمی استفاده کرده اند.

در این مقاله نشان میدهیم که چگونه هستیشناسی صوری هوسرل میتواند به تحلیل نسبت کیفی میان اجزاء و کل بپردازد. این تحلیل، مبتنی بر تمایز بنیادینی است که هوسرل میان قطعه (piece) و لحظه (moment) در نظر میگیرد. هستیشناسی صوری هوسرل با پذیرش لحظه همچون جزیی منفرد، انضمامی و نامستقل که با اجزاء دیگر و کل خود نسبت کیفی برقرار میسازد، از سنت فلسفه تحلیلی جدا میشود. از آنجا که فلسفه تحلیلی، کنشهای ذهنی معطوف به ابژهها را به کنشهایی بازمیگرداند که معطوف به وضعیت امور هستند، در چارچوب ساختار صوری معنا و حقایق باقی میماند و کیفیت لحظهها را به خصوصیتهایی فرومیکاهد که در نظریه مجموعهها قابل بررسی است. در مقابل، هستیشناسی صوری هوسرل به بررسی ساختارهای صوری میان اشیاء میپردازد و کیفیت اشیاء را به وضعیت امور بازنمیگرداند. از این نظر، هستیشناسی صوری با مرئولوژی لزنیوسکی شباهت دارد که میتواند نسبت هستیشناسانه اجزاء و کل را بررسی کند. نتیجه این بحث آن است که هستیشناسی صوری در چارچوب نظریه منیفلدها و مرئولوژی، بنیاد هرگونه پژوهشکیفی است که میتواند علوم انسانی و علوم تجربی را دربرگیرد، و از اینرو، از روش کیفی پدیدارشناختی که با توجه به «زیستجهان» تنها علوم انسانی را شامل میشود، بسی فراتر رود.

با بررسی انواع پژوهش ها در علوم انسانی و رفتاری در می یابیم که در علوم انسانی و رفتاری با دو رویکرد پژوهشی مواجه هستیم که این دو رویکرد عبارت از الف) رویکرد کمی و ب) رویکرد کیفی.. به بیان دیگر در حوزه علوم انسانی و رفتاری و از جمله علوم تربیتی و روان شناسی، انتخاب رویکرد انجام پژوهش بر پایه جهان بینی و چارچوب فکری (پارادایم) است که پژوهشگر اختیار می کند. هدف از تدوین مقاله حاضر بررسی و مقایسه روش شناسی دو رویکرد پژوهش کمی و پژوهش کیفی به لحاظ ماهیت، هدف، روش، فرضیه ها، ابزارهای جمع آوری اطلاعات، روش های نمونه گیری روایی و پایایی، روش تجزیه تحلیل آماری، قابلیت ها و کاستی های آنها می باشد. امید آن می رود که طرح این موضوع، شروعی برای بحث های اساسی بیشتر در زمینه پژوهش های علوم انسانی و رفتاری درکشورمان باشد.

پژوهش های کیفی یکی از مسیرهای اصلی تولید دانش بوده و با بهره گیری از آن می توان به حل مسائل و مشکلات پیچیده جوامع انسانی و سازمان ها اقدام نمود. پژوهش کیفی نسبت به پژوهش کمی در جامعه دانشگاهی کمتر شناخته شده و از این رو کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. پژوهش کیفی روشی منظم و عمیق برای توصیف اجزاء، شرایط و ویژگی هایی درباره پدیده های انسانی است که یا قابل تبدیل به کمیت نیستند یا در صورت تبدیل به کمیت از عمق کافی برای تحلیل شرایط برخوردار نمی باشند. از این رو می توان گفت پژوهش های کیفی به منظور درک عمیق مفاهیم و پدیده هایی که به دلیل وجود عامل انسانی در آنها پیچیدگی زیادی وجود دارد، به کار می رود و در آن داده ها به صورتی عمیق و روایت گونه، جمع آوری، تحلیل و تفسیر می شوند. این پژوهش ها مبتنی بر فلسفه پدیدار شناختی بوده و در جایگاه طبیعی خود با افراد واقعی (و نه در محیط تجربی) درباره افرادی تحت کنترل انجام می شود. علیرغم فواید و اثرات چشمگیر پژوهش های کیفی در حل مسائل و مشکلات جامعه، به نظر می رسد جامعه علمی و پژوهشی کشور آنچنان که بایسته و شایسته است، از این روش علمی تحقیق استفاده نمی نماید. از این رو در تحقیق حاضر با بهره گیری از یکی از ابزارهای قدرتمند مدیریت استراتژیک یعنی مدل SWOT، محقق سعی دارد تا با بررسی نقاط ضعف و قوت درونی روش پژوهشی کیفی از یکسو و نیز تحلیل فرصت ها و تهدیدات پیش روی توسعه این روش پژوهش در کشور از سوی دیگر، استراتژی هایی را جهت توسعه این روش تحقیق در کشور طراحی و ارائه نماید.

توجه به مباحث طرح شده در رویکردهای جدید پژوهش می تواند راهگشای مسائل و تنگناهای روش شناسی به ویژه در قلمروی علوم انسانی باشد. یکی از تلاش های انجام گرفته در راستای پاسخگویی به این نیاز، تبیین رویکردها و راهبردهای نمونه گیری و عملیات میدان در پژوهش های کیفی است که به زعم نویسندگان، این تلاش ها زمینه را برای اعمال بیشتر و برجسته تر عاملیت انسان در قلمروی پژوهش می گشاید و از این طریق زمینه را برای اصلاحات اساسی تر در قلمروی روشی مهیا می سازد. نقش فعال محقق در میدان تحقیق و اعمال نظر وی در بحث نمونه گیری از تفاوت های اساسی تحقیقات کیفی با تحقیقات کمی است که یکی از مهم ترین پیش فرض های چنین رویکردی فضاسازی برای اعمال عاملیت محقق در میدان پژوهش است. به زعم نویسندگان، این مباحث می تواند برخی از چالش ها و تنگناهای روش شناختی را حل نموده و زمینه را برای نوآوری و خلاقیت بیشتر و به تبع آن رشد و بالندگی علوم به ویژه علوم انسانی مهیا نماید.

روش تحقیق یکی از منابع مهم کسب دانش است که به روش های مختلفی از جمله روش های کمی و کیفی دسته بندی می شود. تحقیقات کیفی روش های متنوعی دارد که از روش های مرسوم آن در این مقاله تنها به روش تحقیق پدیده شناسی و کاربرد آن در علوم بالینی پرداخته شده است. روش پدیده شناسی که یک روش توصیفی - قیاسی است از فلسفه پدیده شناسی سرچشمه می گیرد. برای توضیح این موضوع در این مقاله نخست به تاریخچه فلسفه پدیده شناسی و سپس تطبیق آن به عنوان یک روش تحقیق کیفی در علوم پزشکی اشاره شده است. توجه علوم بالینی و پرستاری حرفه ای به مراقبت کل نگر زمینه ای برای انجام تحقیقات پدیدارشناسی را فراهم آورده است. این دیدگاه کل نگر، با مطالعه تجربه زیسته ممزوج شده و اساسی برای تحقیق پدیده شناسی فراهم می کند. توصیه می شود که محقق باید از خود سؤال کند که آیا تحقیق راجع به تجربه زیسته مناسب ترین روش جمع آوری داده هاست؟ چون داده های اولیه در نظر گرفتن تجربه پدیده است، باید محقق در نظر بگیرد که این محصول داده های غنی و توصیفی است. پژوهش پدیده شناسی مبتنی بر هدف است چون بر خلاف تحقیقات کمی، هدف عمومیت بخشیدن یافته ها به جامعه ای که نمونه از آن انتخاب شده نمی باشد بلکه هدف فهم پدیده مورد نظر است و همان طور که اشاره شد محققین باید افرادی که تجارب کافی در مورد پدیده مورد مطالعه را دارند و می توانند بهترین اطلاعات را در مورد موضوع ارائه دهند، انتخاب کنند که عبارت اند از مشاهده، مصاحبه و یادداشت برداری میدانی، اسناد و مدارک یا اغلب ترکیبی از این روش ها می باشد. در این مقاله همچنین به روش های تحلیل اطلاعات در پدیده شناسی (فنومونولوژی) اشاره شده و ابعاد خطرات و فواید تحقیق، ماهیت داوطلبانه بودن شرکت در تحقیق، حق شرکت کننده برای انصراف تشریح گردیده و در خصوص قضاوت محققان در مورد صحت احتمالی از طریق خواص قابلیت وابستگی، اعتبار، قابلیت انتقال و تاییدپذیری بحث شده است.

هدف اصلی از انجام هر فرایند تحقیق، تولید و توسعه علم است تا از این طریق بتوان کارایی و اثربخشی را افزایش داد. تحقیق در مدیریت، حوزه ای نظام مند از تحقیق در سازمان است که در جستجوی انجام اقدامات مؤثر به منظور بهبود و حل مسائل و موضوعات سازمانی و مدیریتی است. همانند سایر حوزه های پژوهشی، استراتژی های تحقیق کیفی در این حوزه نیز براساس دو بعد فلسفه علم (پوزیتیویسم و ساختارگرایی اجتماعی) و فلسفه انسان (اراده گرایی و جبرگرایی) دسته بندی می شوند و عبارت اند از: تحقیق پیمایشی، تحقیق موردی، تحقیق عملی و تحقیق پایه ور. بررسی نمونه های انجام گرفته از این نوع تحقیقات، به محققان مدیریت در درک و شناخت بهتر فرایند تحقیق کیفی و ایجاد آمادگی بیشتر کمک می کند.

برای کندوکاو در باره پدیده های مربوط به سازمان و مسائل مدیریت، پژوهشگر به انتخاب روش تحقیق می پردازد. در دهه های اخیر رویکرد کمی در قلمروی پژوهش های مدیریتی تسلط داشته است. اما از آنجایی که تمام پدیده های سازمان و مدیریت، به ویژه پدیده هایی را که با رفتار انسانی سروکار دارند، نمی توان به شیوه کاملاً عینی مورد مشاهده قرار داد و نیز، کنترل متغیرهای ناخواسته در باره این پدیده ها بسیار دشوار است، محققان، پژوهش های کیفی را نیز مورد توجه قرار داده اند. در این مقاله ضمن بررسی ویژگی های کلی هر یک از روش های تحقیق، به دنبال تبیین اهمیت تحقیق کیفی در مسائل سازمانی و مدیریتی می باشیم.

هدف اصلی این مقاله، بررسی و تحلیل روش تحقیق «نظریه پایه ور» به عنوان یکی از روش های تحقیق کیفی است که به پژوهشگر امکان می دهد تا با رویکردی استقرایی و اکتشافی، به جای اتکاء به تئوری های موجود، مفاهیم و قضایا را به طور مستقیم از واقعیت کشف نماید و خود به تدوین تئوری بپردازد. بدین ترتیب، در این مقاله ابتدا مبانی فلسفی تحقیق از اثبات گرایی تا تفسیرگرایی مورد بحث قرار گرفته، آنگاه با تکیه بر مفروضه های پارادایم جدید و با درک اهمیت این موضوع که بسیاری از تئوری های سازمانی موجود فارغ از پیچیدگی ها و مسائل پایه ور سازمان های ایرانی، قابلیت های لازم برای حل مسائل سازمانی سازمان های ایران را ندارند، روش شناسی نظریه پایه ور و چارچوب عملی آن به تفصیل اشاره خواهد شد. با این هدف که مطالعات سازمانی در مسیری سوق یابند که قادر به طراحی و تدوین مدل ها و تئوری های بومی و مبتنی بر تجربه های زیسته مدیران و کارمندان سازمان های ایرانی و متناسب با مسائل، زمینه ها و شرایط و تحولات آنها باشند.

مقاله حاضر در مورد یکی از رویکردهای مهم در روش تحقیق کیفی است که نظریه پایه ور نام دارد و به طور تمثیلی بیان می کند که نظریه نباید مانند تحقیقات کمی، شهود «صندلی راحت» بوده و از ذهن خلاق پژوهشگر به صورت قیاسی صادر شود، بلکه باید از دل داده ها (زمین، ریشه) پدید آید. مفاهیم اصلی این رویکرد به نظریه سازی یعنی به دست آوردن داده ها، حساسیت نظری، نمونه گیری نظریه ای و اشباع، شرح داده شده اند و نحوه ساخت نظریه با عنایت به این موارد، در تحقیق کیفی توضیح داده شده است. همراه با آن به صورت افتراقی، وجوه تمایز آن به (کمک مثال های تاریخی) با نظریه های قبل ارائه و تبیین شده است که چگونه ملاک های یک نظریه خوب با به کار بستن اصول نظریه پایه ور حاصل می شود.

پاره ای اوقات، محقق می خواهد که نگاه عمیق تری به یک فرد، موقعیت، یا سلسله ای از حوادث معین داشته باشد. به جای پرسیدن سؤالاتی از قبیل «مردم در این باره چه فکر می کنند؟» (آن گونه که در تحقیق زمینه یابی مرسوم است) یا «اگر من این کار را بکنم، چه اتفاقی خواهد افتاد؟» (آنچنان که در تحقیق آزمایشی متداول است)، محقق می پرسد: «این افراد چگونه عمل می کنند؟» یا «چگونه حوادث اتفاق می افتند» یا «چگونه مردم به تصویر کشیده می شوند» (توصیف می شوند). برای پاسخ به سؤالاتی از این قبیل، محققین شماری از روش های پژوهشی را تحت عنوان «تحقیق کیفی» به کار می برند. در این مقاله گام های لازم در تحقیق کیفی مورد بحث قرار گرفته است. آن دسته از پژوهش هایی که کیفیت روابط، فعالیت ها، موقعیت ها یا موارد را بررسی می کنند، غالباً تحت عنوان تحقیق کیفی قرار دارند. این نوع پژوهش ها از روش های مورد بحث پژوهشگران کمی متفاوت است و در آن تاکید بیشتری بر توصیف جامع می باشد. منظور از توصیف جامع، به تفصیل توصیف کردن تمام آن چیزهایی است که در خلال یک فعالیت یا موقعیت معین می گذرد. انواع مختلفی از روش های کیفی وجود دارد، اما تعداد معینی از شکل های آن عمومی هستند و این روش ها بیشتر معرف تحقیق کیفی می باشند.