درخت حوزه‌های تخصصی

تهمینه یکی از زنان نامور شاه نامه ی فردوسی است و در داستان رستم و سهراب، نقش به سزایی از خود ایفا می کند. با این حال در شاه نامه، به سرنوشت تهمینه پس از مرگ سهراب، اشاره ای نشده است. این امر سبب شده است که در ادوار بعد، داستان پردازان و راویان داستان های حماسی، درباره ی فرجام کار تهمینه، به آفرینش داستان هایی دست بزنند. این داستان ها در دو دسته قرار می گیرد: روایت نخست؛ آن است که بر پایه ی آن، تهمینه به سوگواری سهراب می پردازد و سرانجام پس از گذشت یک سال، در غم فرزند خود، از دنیا می رود. برپایه ی روایت دیگر، تهمینه در کین خواهی سهراب، به سیستان حمله ور می شود؛ امّا سرانجام با رستم آشتی می کند و از پیوند آن دو فرامرز به دنیا می آید. از تازش تهمینه به سیستان، دو روایت منظوم کوتاه و بلند در دست است که از آن ها با نام های «تهمینه نامه ی کوتاه» و «تهمینه نامه ی بلند» یاد می کنیم. بررسی تهمینه نامه ی بلند و نیز خویشکاری تهمینه در روایات حماسی ایران، موضوع این مقاله است.

نظر به اینکه در حوزه معنی و مضمون تمامی غرلهای حافظ، نمی‌توان حکمی قطعی و جزم صادر نمود که این امر ناشی از رندی و هنرمندی حافظ است. بسیاری از موضوعها و مضامین شعری او را قبل و بعد وی می‌توان جستجو کرد و یافت که وامداری او به شاعران پیش از خودش، امری مسلم است، لذا راز امتیاز و یگانگی شعر حافظ در زبان او نهفته است. پس به نظر می‌رسد اولین و اصلیترین زمینه پژوهش در شعر حافظ، تحقیق در ساحت زبانی او در همه مقوله‌هاست. از بررسی مسائل معانی و بیانی و بدیعی گرفته تا صرف و نحو زبان و انواع موسیقی شعر و نحوه گزینش واژگان و حتی بررسی تک تک واجهای کلمه‌های شعر او از لحاظ واجگاه و مخرج آنها. در این مقاله ضمن تبیین مطالب فوق، با ارائه شواهدی از شعر حافظ، ظرافت و هنرنمایی او را در بکارگیری صنایع بدیعی تناسب، ایهام تناسب، تضاد، پارادکس، ایهام و تبادر نشان داده‌ایم. البته قبل از ذکر شواهد برای دیدن آرا و دیدگاهها و تعاریف گذشتگان و معاصران از صنایع بدیعی، هفت اثر و کتاب را مد نظر داشته‌ایم تا نشان دهیم با توجه به تفاوت نگاه شاعران و علمای علم بدیع به این صنایع ،جای یک نقد و تحلیل،در بررسی انتقادی و همه جانبه نسبت به تعاریف و تعداد و تقسیم بندیهای صنایع بدیعی در دوره های مختلف شعر فارسی در تحقیقات ادبی،خالیست.

این مقاله در پیآن بوده است تا به تحلیل داستانیو محتوایینمایش نامه سرگذشت مرد خسیس اثر میرزا فتحعلیآخوندزاده که در حقیقت آغازگر نمایشنامه نویسیبه شیوه مدرن در خاورمیانه بوده است بپردازد. نخست طرح (پلات) نمایش نامه که شامل گره افکنیها و گره گشاییهایاصلیو فرعی، کشمکش، تعلیق، بحران، نقطه اوج و پایان بندیاست به دقت بررسیشده؛ سپس چگونگیشخصیت پردازیمورد تحلیل قرار گرفته است. بدین گونه که نویسنده در پرداخت شخصیت ها که از طریق چند روش، کنش و گفتار، صورت ظاهریو نام گذاریافراد صورت میگیرد تا چه اندازه موفق بوده است. هم چنین لحن و گفت وگوینمایش، تحلیل درون مایه و در انجام نتیجه گیریبررسیها آمده است.

به دنبال ورود صنعت چاپ به کشور و انتشار نخستین روزنامه هایایرانیتوسط دربار قاجار و رشد و تحول آن، نوع ادبیتازه ایبه نثر فارسیراه یافت که نوع روزنامه نگارینام داشت. از آن جا که در این زمان، هنوز زبان روزنامه نگاریدر کشور جا نیفتاده بود، از شیوه متکلف منشیانه، یعنیهمان شیوه نگارش رایج مکاتبات درباریبراینوشتن مقاله هایروزنامه استفاده شد. این زبان دشوار نه مورد فهم و پسند عامه مردم بود و نه دردها، شکایت ها و خواسته هایایشان را منعکس میکرد. از این رو با استقبال مردمیروبه رو نشد و با پیروزیانقلاب مشروطه و خارج شدن روزنامه نگاریاز انحصار مطلق دربار، این شیوه متکلف زوال یافت. این نوشتار با نشان دادن تصویریاز فضایروزنامه نگاریدربار قاجار، به معرفیویژگیهاینثر روزنامه ایدربار پرداخته و دلایل افول آن را بیان داشته است.

کتاب نفایس الفنون فی عرائس العیون تألیف شمس الدین محمدبن محمود آملی ازدانشمندان شیعه قرن هشتم هجری است که این کتاب را در حدود سال 742ه .ق در شیراز به اتمام رسانده است . نفایس الفنون یکی از معتبرترین و گسترده ترین دائرة المعارفهایی است که به زبان پارسی تألیف شده است .

در سروده های قیصر امین پور دو دسته نماد می توان یافت. یکی نمادهای مرسوم که با نمادهای معمول در ادبیات فارسی و کاربردهای نمادین دیگر شاعران به نوعی همپوشانی دارد. در این مورد هر چند امین پور کوشیده است که در حوزة این ابزار زیبایی آفرین نوآوری هایی داشته باشد؛ میان نمادهای او و دیگران اشتراکاتی می توان یافت. نمادهای دیگری که در سروده های امین پور قابل توجه هستند، نمادهای ابداعی یا نمادهایی هستند که پیش از قیصر در شعر فارسی دیده نمی شوند. درست است که در این مورد می توان امین پور را نوآور ساخت های نمادین دانست؛ اما نباید فراموش کرد که خاستگاه هر دو نوع نماد به کار رفته؛ طبیعت، باورها و اعتقادات مذهبی و ملی او است. برخی از نتایجی که نویسندگان این مقاله با بررسی نماد در سروده های امین پور به آنها دست یافته اند؛ عبارت است از: 1. خاستگاه بیشتر نمادهای امین پور دین و مذهب است. 2. دفتر شعری «تنفس صبح» بیشترین نماد را در خود جا داده است. 3. لاله، رنگ های زرد، سرخ، سبز، کال و... در سروده های او دارای معنای نمادین هستند.

زبان شعریسعدی، که به سهل ممتنع معروف است، با در کنار هم قرار گرفتن عناصریبسیار شکل گرفته است. یکیاز مهم ترین این عناصر در غزلیات سعدی، توازن موسیقاییاست. این نظام موسیقایی، عواملیشناخته شده از قبیل وزن، قافیه، ردیف و هماهنگیهایصوتیو آواییدارد و برخیاز مباحث بدیع لفظیو معنویمانند جناس و سجع و تضاد هم در شکل گیریآن موثر است. شناخت این عوامل، پژوهندگان را در دست یابیبه رابطه هایپیدا و پنهان کلامیو دریافت رازهایسخن سعدییاریخواهد داد. در این مقاله با بسامدگیریاین عوامل در دویست غزل انتخابی، برایرسیدن به نظام مذکور تلاش شده است.

پژوهش حاضر، فراتحلیلی و برای دستیابی به کیفیت حضور جریانی خاص در ادبیات داستانی ایران یعنی «ادبیات داستانی انقلاب اسلامی» است. این فراتحلیل، سمت وسویی کارکردگرایانه دارد که در سه ضلعی کتاب شناسی، جریان شناسی، آسیب شناسی به دنبال دست یافتن به شیوه ای تحلیلی در بررسی نقدها برای نیل به چشم اندازی وسیع تر در حوزه نقد است که خود مبین میزان حضور یک جریان ادبی مشخص در فضای ادبیات داستانی ایران است. علاوه بر این، فراتحلیل در شناخت صحیح نقد، رصد نقاط ضعف و قوّت آن و معرفی خلأ ها و آسیب های نقد نیز می تواند مؤثر باشد. نمونه مورد بررسی در این فراتحلیل، رمان های «رضا امیرخانی» - به عنوان یکی از شاخص ترین نویسندگان جریان ادبی انقلاب اسلامی - است و به سنجش کارکرد این رمان ها به واسطه کمیت و کیفیت توجه ناقدان به آن می پردازد. در مقدمه به تعریف ادبیات انقلاب اسلامی، نقد و کارکردهای آن و شاخص های نقدِ نقد پرداخته می شود. سپس نویسنده و رمان هایش معرفی و نقدهای آن در قالب مقالات (علمی پژوهشی، ترویجی، تخصصی و توصیفی و تفننی) بررسی و تحلیل و سپس این تحلیل ها از منظر های متفاوت فراتحلیل می شود و در پایان، یافته ها در قالب جدول ها و نمودارها تبیین می گردد.

درآمد: سال ها پیش صادق هدایت نوشته بود: کمتر کتابی در دنیا مانند مجموعه ترانه های خیام تحسین شده، مردود و منفور بوده، تحریف شده، بهتان خورده، محکوم گردیده، حلاجی شده ... است. مجتبی مینوی هم درباره آوازه جهانی خیام گفته است: تاکنون هیچ یک از شعرا و نویسندگان و حکما و اهل سیاست این سرزمین به اندازه او در فراخنای جهان شهرت نیافته اند. پس از گذشت چندین دهه از این اظهارنظرها و با وجود رویکرد جدی جهانیان به شاعرانی مثل مولانا و حافظ، هنوز هم می توان بر سخن مینوی مهر تایید نهاد؛ زیرا شهرت جهانگیر حافظ و مولوی ذره ای از محبوبیت خیام نکاسته و او هنوز از زبانزدترین شاعران ایرانی در محافل ادبی شرق و غرب است. اگر شمار اندک رباعیات او را مقایسه کنیم با حجم انبوه نوشته هایی که اینجا و آنجا درباره او و شعرش منتشر شده، به این نتیجه می رسیم که این دانشمند و حکیم نیشابوری، به نسبت حجم بسیار کم اشعارش، بسی بیشتر از دیگر شاعران، در مرکز توجه قرار داشته و توانسته است آفاق عالم را تصرف کند و قلمرو معنوی خود را تا آن سوی مرزهای سیاسی ایران بگستراند. قلمرو معنوی خیام گسترده زمان را هم در نوردیده است. او، در دوره های متعدد، خوانندگان خاص خودش را داشته است. اینکه امروز شمار بسیاری رباعی منسوب به خیام وجود دارد بیانگر این معنی است که پیوسته بوده اند کسانی که به سیاق او به هستی نگاه کنند، به سبک او شعر بسرایند، یا درباره او و شعرش بیندیشند و مجادله کنند. همین گستردگی و تنوع طیف مخاطبان در گستره زمان و مکان نشانه عظمت شاعر است. به تعبیر لونگینوس، اگر اثر ادبی بعد از خواندن های مکرر و در بین اشخاص با علایق و زندگی ها و آرمان ها و سن ها و زبان های مختلف باز هم تاثیر داشته باشد، در بزرگی آن تردیدی نیست.

این مقاله به دنبال طرح معنایی جدید از واژة «رهو» در آیة شریفة ﴿وَاتْرُکْ الْبَحْرَ رَهْوًا﴾ (الدّخان/44) است. در کتب لغت و تفسیر، عموماً دو معنای «آرام» و «شکافته» برای این واژه ذکر شده است. در مقاله پیش رو، در این باب، واژه نامه هایی چون لسان العرب، تاج العروس، المفردات فی غریب القرآن و غالب تفاسیر مهمّ جهان اسلام، از نخستین آن، یعنی تفسیر مقاتل بن سلیمان تا نمونه و المیزان مورد بررسی و استناد قرار گرفته است، امّا نگارندة این مقاله ابتدا این دیدگاه را مطرح کرده است که واژة مزبور در این سیاق قرآنی، معنایی دیگر دارد و آنگاه استدلال نموده است که این واژه، دخیل و از خانوادة زبان های سامی می باشد و از این رو، در واژه نامه های عبری، آرامی و سریانی به جستجوی معنای آن پرداخته است و معانی دیگری را ارائه داده که سازگاری بیشتری با سیاق آیة شریفه دارد.

مرزبان نامه یکی از آثار برجستة نثر فنّی است که به اقتضای این نوع نثر، استشهادات عربی یکی از ویژگی های بارز آن محسوب می شود. مهارت خاصّ وراوینی در رعایت پیوستگی لفظی و معنایی عبارات عربی مرزبان نامه با متن فارسی آن، اثر وی را به یکی از شاهکارهای متفاوت نثر فنّی تبدیل کرده است. مقالة حاضر در پی آن است که سهم و نقش عبارات عربی در ساختار لفظی و معنوی مرزبان نامه را روشن نماید و جنبه های مختلف ارتباط لفظی و معنوی این عبارات عربیِ مرزبان نامه با متن فارسی آن را بررسی کند؛ به دیگر سخن، این پژوهش در پی پاسخ دادن به پرسمان ه ایی نظیرِ چگونگی ارتب اط امث ال و اشعار ع ربی مرزبان نامه و تبیین جنبه های لفظی و معنوی ارتباط اقتباسات عربی آن کتاب با متن فارسی آن است. نتایج پژوهش نشان داد که در مرزبان نامه از نظر لفظی، ترکیبات عربی به عنوان جزئی از نثر فارسی، دارای نقش های مختلف دستوری هستند و از نظر بلاغت هم، در بسیاری از آرایه ها و عناصر بلاغی به کار می روند. استشهادات عربی از نظر معنوی نیز، با متن فارسی پیوستگی محکمی دارند و بیشتر جهت تتمیم و تکمیل کلام و تأیید و تأکید آن آمده اند.

در شاهنامه فردوسی، بیت زیر در توصیفِ زیبایی های رودابه، دختر مهراب آمده است: دو نرگس دژم و دو ابرو به خم ستون دو ابرو چو سیمین قلم تعدادی از دستنویس های شاهنامه به جایِ «سیمین قلم» در این بیت «تیغِ دُژم» یا «تیغِ درم» آورده اند. برخی از محققان ضبط «تیغِ درم» را بر گونه هایِ «تیغِ دُژَم» و «سیمین قلم» (ضبط مختار خالقی مطلق) ترجیح می دهند و معتقد هستند که «تیغ درم» ابتدا به «تیغ قلم» (قلمتراش؟) گشتگی یافته و بعدها گروهی از کُتاب «تیغ قلم» را به کلی مسخ و ساده کرده، به «سیمین قلم» گردانده اند؛ گذشته از این، احتمال داده شده است که لفظ «درم» در این ترکیب ربطی به واژه معروف درم (مسکوک سیمین) ندارد، بلکه در این مورد واژه را باید به فتح اول و دوم، یعنی «دَرَم» خواند و «کارد، چاقو» و یا ابزاری از این دست معنی کرد. از یک سو، قراین زبانی نشان می دهد که وجود واژه ای به صورت «دَرَم» در زبان فارسی غیرمحتمل است و واژه «درم» در ترکیبِ «تیغِ درم» در همان معنی معروف خود، یعنی «مسکوک سیمین» استعمال شده است و استبعادی ندارد که فردوسی به علاقه جنسیت از «درم» معنیِ «نقره» اراده کرده و «تیغ درم» را در معنیِ «تیغی از نقره» به کار برده باشد؛ از سوی دیگر شواهد موجود در خود شاهنامه و متن های دیگر فارسی به خوبی حاکی از آن است که ترکیب «سیمین قلم» در بیت مورد بحث و همچنین در بیتِ دو یاقوت خندان دو نرگس دژم ستون دو ابرو چو سیمین قلم که در شاهنامه در توصیف سودابه آمده است، همانند ترکیبِ «تیغ درم» ترکیبی اصیل و یقیناً از خود فردوسی است.