درخت حوزه‌های تخصصی

سلجوقیان، پیش از رسیدن به حکومت، قومی بیابانگرد بودند که با صحراگردی و شبانی روزگار می گذراندند. این قوم پس از رسیدن به حکومت یکی از بزرگ ترین سلسله های پس از اسلام در ایران را به وجود آوردند.این قوم بیابانگرد در برخورد با فرهنگ و هنر غنی ایرانی تحت تأثیر ایرانیان به ویژه وزیران ایرانی با تدبیر خویش،به خوی و خصلت ایرانیان پرورده شده و توانستند اولین امپراتوری یکپارچه را در ایران پس اسلام به وجود آورند. با وجود آنکه این افراد شیوه حکومت داری و فرهنگ شهرنشینی را از ایرانیان آموخته بودند، اما بسیاری از عادات و سنت های قومی و قبیله ای خویش را حفظ کردند. در این میان هنر که همواره محصول زمان خویش بوده، محل تجلی این آمیختگی و تلاقی دو فرهنگ ایرانی- ترک می شود. مبلمان (به ویژه نشستگاه های درباری ) نیز به عنوان هنری کاربردی همواره بیانگر نگرش و فرهنگ حاکم در هر دوره بوده است. از این رو در این پژوهش سعی بر آن است تا با نگاهی جامعه شناسانه علل ویژگی خاص مبلمان سلجوقی که همانا کوتاهی سطح نشستگاه و شیوه خاص نشستن کاربر است، مورد بررسی قرار گیرد. و در این راستا به پرسش هایی از این دست پاسخ داده شود : چه عللی را می توان در پیدایش مبلمان سلجوقی دخیل دانست؟ آیا با نگاهی جامعه شناسانه می توان عوامل تأثیرگذار بر این سبک را شناسایی کرد؟ در این مقاله، بر اساس فرضیه پژوهش، مبنی بر وجود ارتباط آمیختگی فرهنگ قومی صحراگرد با فرهنگ شهری در به وجود آمدن سبک مبلمان سلجوقی، نخست با بررسی ریشه های قومیتی و اوضاع اجتماعی سلجوقیان ایران و سپس با تحلیل ساختاری و تزیینی مبلمان این دوره فرضیه به اثبات می رسد. نتیجه حاصل از تحقیق، ضمن شناخت و بررسی سبک مبلمان سلجوقی، بیانگر این مطلب است که ریشه های علل وجودی سبکی چنین متفاوت در میان سبک های مبلمان ایرانی را می توان در ارتباط این هنر-صنعت با فرهنگ قومیتی آن جویا شد. روش پژوهش ، تحلیلی- توصیفی است که با تحلیل ساختاری و تزیینی مبلمان سلجوقی و نگاهی جامعه شناسانه به بستر شکل گیری آن به اثبات فرضیه پرداخته شده است.

کرباس که در منطقه مرکزی ایران اصطلاحاً «کار» نامیده می شود، ساده ترین پارچه دو وردی است که با پنبه و به وسیله دستگاه های پاچالی بافته می شود. کار یا بدون نقش است و یا نقش های بسیار ابتدایی و ساده ای دارد. اگرچه تولید این بافته در مناطق مختلف ایران با شیوه ای تقریباً یکسان صورت می پذیرد، متناسب با کاربرد و نوع مصرف این پارچه سنتی، تغییراتی در نحوه تولیدش رخ می دهد. یکی از مناطق مرکزی ایران که با توجه به وجود کشتزارهای وسیع پنبه، بافت کار در آن برای مصارف گوناگون کاربرد داشته است، ورزنه در نزدیکی اصفهان است. هدف اصلی ما در این مقاله، شناسایی فرآیند و شیوه تولید کار در منطقه ورزنه است تا از این طریق و با مطالعه روش های کرباس بافی در سایر مناطق ایران، به تفاوت های موجود در تولید کرباس در مناطق مختلف ایران پی ببریم. روش تحقیق این مقاله توصیفی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است. در این پژوهش، ضمن بررسی قسمت های مختلف دستگاه و معرفی ابزار و تشریح مراحل بافت کار، اصطلاحات محلی به کاررفته در کاربافی ورزنه را دسته بندی می کنیم و توضیح می دهیم. از کار بافته شده در ورزنه به عنوان سفره نان یا بقچه جهاز عروس، بقچه حمامی، چادر سفید، کفن و چادرشب استفاده می شود. در حال حاضر، در این منطقه شانزده کارگاه نیمه فعال خانگی بافت کار وجود دارد که بافندگان آن همگی زنان مسن هستند. کار ورزنه درصورت نقشدار بودن، بیش از پنج رنگ ندارد و با نخ پنبه ای مرسریزه و آهارخورده با چربی حاصل از مغز گوسفند بافته می شود.

موزه هنر متروپولیتن نیویورک حاوی مجموعه بزرگ و نادری از تاریخ اسلام و ایران باستان است. در این بین، قالی ها نیز جزو آثار هنری اسلامی محسوب می شوند. از قالی های مهم این موزه می توان به معروف ترین قالی های پولونز یا لهستانی اشاره کرد. در این نوشتار به انگیزه شناخت برخی قالی های پولونز موجود در موزه هنر متروپولیتن نیویورک و همچنین گشایش زاویه ای نو در آسیب شناسی قالی ها در امر حفاظت و مرمت آن ها در موزه تلاش دارد. در گام نخست، مطالعات کتابخانه ای و جستجو در پایگاه های اینترنتی نشان داد که تاکنون در این خصوص بیشتر به توصیفات نقشه و رنگ آمیز آن پرداخته شده و از دید حفاظتی و مرمتی مورد بررسی واقع نشده است. در گام بعد، با تحلیل داده های دریافتی به طور مختصر این قالی ها معرفی شده و به بررسی و معرفی آسیب های فیزیکی 4 نمونه (دو جفت) از این قالی ها که در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شوند پرداخته شده است. این قالی ها اثر هنرمندان اصفهان یا کاشان عصر صفوی است که از نخ های ابریشم، زرین و سیمین در بافت آن بر روی تارهای ابریشمی استفاده شده است. قالی های مورد بررسی دچار آسیب هایی از قبیل چند رنگی، ازبین رفتن قوس گره، پارگی، ساییدگی و فرسودگی لبه ها شدهاند.

سده های پنجم و ششم هجری مصادف با حکومت سلجوقیان در ایران، دوران شکوفایی کتیبه های اسلامی به خط تعلیق، نسخ و کوفی است. اما تعداد کتیبه های شناخته شده به خط کوفی یا خطوط دیگر در منطقه آذربایجان در این سده ها و پیش از آن بسیار اندک است. به طوری که مجموعاً تعداد 9 کتیبه در این پژوهش به صورت میدانی یا کتابخانه ای یافته و بازخوانی شده است. یافتن دلایل تعداد اندک این کتیبه ها در دوران شکوفایی و وفور کتیبه نویسی عربی و اسلامی یکی از سوالات اصلی این پژوهش بوده است. مقاله حاضر، در گام نخست به شناسایی و توصیف تنها نمونه های کتیبه نگاری بناهای تاریخی منطقه آذربایجان مربوط به پیش از سده ششم هجری پرداخته و پس از بازخوانی انتقادی این مجموعه، دو کتیبه مربوط به گنبد مدور و گنبد کبود مراغه که قبلاً توسط آندره گدار (1371) بازخوانی شده اند را با استفاده از مستندات تصحیح کرده است. در نهایت بررسی مجموع یافته ها نشان می دهد که کتیبه های اسلامی آذربایجان در شش سده اول هجری می توانسته بسیار بیش از این تعداد باشد و بررسی شواهد تاریخی و مستندات ارائه شده، به تأیید این فرضیه می رسد که اکثر این کتیبه ها در چند قرن بعدی به ویژه در اوایل دوره صفوی تخریب شده اند. پژوهش حاضر از نظر هدف بنیادی و از نظر روش توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات آن چنانکه اشاره شد، به صورت میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده است. با توجه به پراکندگی این کتیبه ها در سطح منطقه آذربایجان، معرفی و بازخوانی یکجای آن ها در یک مقاله گام مهمی در جهت تحلیل تحولات تاریخی دوره مذکور و دوره های بعدی از نظر کتیبه نویسی دارد؛ به ویژه آنکه چهار بنای آرامگاهیِ گنبد سرخ، گنبد مدور و گنبد کبود مراغه و بنای سه گنبد ارومیه، جزء منحصربه فردترین آثار این دوره اند.

مقاله حاضر تحقیقی است، در زمینه بررسی و مطالعه متنوع ترین قالی های قدیمی به جا مانده در یزد، که از دوران قاجار در یزد بافته شده اند. این پژوهش با استفاده از روش تحقیق توصیفی و با استناد به منابع کتابخانه ای و با تکیه بر مصاحبه های میدانی و مشاهده قالی های باقیمانده، به بررسی و معرفی مهم ترین و پررونق ترین قالی ها با طرح های واگیره ای در این دوران، می پردازد. لذا با دسته بندی اطلاعات جمع آوری شده، به تحلیل طرح ها و ارتباط آن ها با نامشان و همچنین به مطالعه تطبیقی نقوش اصلی این قالی ها، با دیگر هنرهای موجود در یزد (به ویژه نقوش موجود در تزئینات معماری و پارچه های دستباف)، از منظر همنشینی طرح و نقش در کنار یکدیگر، پرداخته و در نهایت، به جمع بندی، مطالب تهیه شده می پردازد. در طول دوران های متوالی بافت قالی با طرح های متنوع در یزد رواج داشته است، نظیر طرح های لچک و ترنج، تصویری، حیوان دار، درختی، هندسی و... که در این میان از دوران قاجار، طرح هایی با نقشه واگیره ای؛ مانند «گل و ماهی(هراتی)»، «سردارجنگی»، «امیرجنگی»، «احمد محمدآبادی»، «تال و خونچه» و بعضاً «شرق لندن» از رواج و محبوبیت بیشتری در بین بافندگان و خریداران یزدی (در مقایسه با طرح های غیر واگیره ای) برخوردار شدند. بررسی ها بر روی طرح و نقش قالی های واگیره ای مذکور نشان می دهد که ضمن تأیید بومی بودن نام طرح و نوع نقوش و همنشینی آن ها، هنرمندان یزدی در ارائه طرح، نقش و رنگ قالی های دستباف خود، از همه هنرهای سنتی و بومی یزد بهره برده اند و به طورکلی ساختار هر کدام از قالی ها به گونه ای با نمادهای هنری، تاریخی، فرهنگی و اعتقادات مذهبی مردمان این خطه کویری، ارتباطی مستقیم دارد. اگرچه ممکن است ایده اصلی طرح قالی های بافته شده در این استان، از هنرمندان یزدی نباشد؛ اما انتخاب، رواج و محبوبیت یافتن آن در دوره ای خاص و از همه مهم تر، واگیره ای بودن طرح ها که شباهت آن را به نحوه بافت پارچه ها (با در نظرگرفتن این موضوع که بیشتر بافندگان قالی همان پارچه بافان دستی بودند) بیشتر می کند؛ می تواند ریشه در ضمیر و اعتقادات آن ها داشته باشد.

هنر شیشه گری از دیرباز نزد ایرانیان متداول بوده است؛ اما نقطه اوج آن را می توان مربوط به سده سوم تا ششم هجری در جرجان دانست. آثار به دست آمده در این دوران، بیشتر پارچ ها و صُراحی ها هستند که طرح های متنوع دارند. با وجود اینکه تزییناتِ آثار آبگینه در دوره سلجوقی پراهمیت و در اواخر این دوران ویژگی های خاصی دارد، تاکنون بررسی و مطالعه اصولی روی شکل، تزیینات و روش ساخت آن ها انجام نشده است. در پاسخ به این پرسش که آیا آثار آبگینه سده سوم تا ششم هجری جرجان تأثیرگرفته از آثار دوران قبل است، این فرضیه مطرح می شود که این آثار به لحاظ شکل، تزیینات و شیوه ساخت، برگرفته از دوران ساسانی اند؛ بنابراین روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی- توصیفی بوده وتلاش شده ضمن بررسی شیوه ساخت آبگینه های سده سوم تا ششم هجری شهر جرجان، روش تزیینات و اشکال آن ها نیز بررسی شود. با بررسی های انجام شده، این نتیجه به دست آمد: بیشتر آثار دوره سلجوقی تأثیرگرفته و ادامه فن و شیوه ساخت آبگینه های دوره ساسانی است که به روش دمیده در قالب و دمیدن آزاد ساخته شده اند. اما در این دوران، با افزایش تبحر هنرمندان این رشته، اعتلای کیفیت آثار تولید شده را مشاهده می کنیم.

در این پژوهش، با نگاهی جامع به هنر آهک بری در سه دوره صفویه، زندیه و قاجار به شناخت این هنر و بررسی سیر تحول آن در این سه دوره و میزان تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آن پرداختیم. پرسش های مطرح شده در این پژوهش عبارت اند از: - نقوش آهک بری در کدام قسمت از حمام اجرا شده اند؟ - چه نقوشی در هر دوره بیشتر مورد توجه بوده اند و چه شباهت ها و تفاوت هایی میان نقوش اجراشده در هر دوره وجود دارد؟ مباحث مندرج در این پژوهش حاصل مطالعه منابع کتابخانه ای و بررسی و مشاهده آثار است. در این راستا، تزئینات آهک بری در حمام های شاخص هر دوره در استان های مختلف را براساس نوع نقوش و جایگاه قرارگیری آن ها بررسی، مقایسه و تحلیل کردیم. طبق نتایج حاصل از این پژوهش، بخش عمده تزئینات در قسمت سربینه و در درجه بعد در گرمخانه اجرا شده اند. انواع نقوش اجراشده، به ترتیب کمیت عبارت اند از: نقوش گیاهی، هندسی، حیوانی، پرندگان، انسانی و اسطوره ای. در دوره صفویه بیشتر نقوش گیاهی و هندسی، در دوره های بعدی ضمن الگوپذیری از دوره صفویه، به ترتیب نقوش حیوانی و انسانی و در دوره قاجار تصاویری با مضامین ادبی و اسطوره ای به کار می رفتند.

طرح ها و نقوش کاشی کاری در هر دوره منبعث از مبانی فکری- ارزشی زمان خود بوده است. مجموعه کاخ گلستان گنجینه ای ارزشمند و بدیع از انواع نقوش کاشی نگاری قاجاری است که گستره متنوعی از مضامین را دربردارد. از مهم ترین مضامین موجود در این کاشی کاری ها، دورنماهای شهری و معماری هستند که بخش مهمی از تصاویر را به خود اختصاص داده است. شیوه ها و الگوهای بازنمایی فضاهای شهری در این آثار کمتر به عنوان یک موضوع مستقل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است که در این نوشتار بدان پرداخته می شود. پژوهش حاضر از راهبردهای ترکیبی، شامل مطالعات کتابخانه ای و میدانی استفاده می نماید. در مجموع 63 تصویر از کاشی نگاری های منظره پردازانه در نمای خارجی مجموعه بناهای کاخ گلستان به شیوه پیمایشی تهیه شده و مورد مطالعه قرار گرفته است. از این میان 6 تصویر واجد ویژگی های فضای شهری تشخیص داده شدند. الگوهای بازنمایی فضای شهری در این نقوش در 3 دسته مورد تحلیل قرار گرفته است؛ الف) ویژگی های کالبدی- فضایی این تصاویر نشان دهنده حضور میدان محصور و بسته با شاخص بصری در یک ضلع و خیابان های طویل با نشانه های قابل تمیز در تصاویر هستند که آبنماهایی نیز در مرکز خود دارند. ب) ویژگی  های بصری- ادراکی تصاویر نشان دهنده استفاده از قاب های بیضی شکل عمودی، پرسپکتیوهای یک نقطه ای مرکزی و تلاش برای حفظ تقارن نسبی و تعادل در ساماندهی عناصر تصویر می باشد. د) ویژگی های عملکردی- فعالیّتی تصاویر بیانگر ماهیّت تفرجی و گردشی این فضاها بوده که اغلب توسط حضور مردم به صورت گروه  های دو نفره خود را نشان می دهد.

دستبافته های موجود در منطقه گیلان از جمله آثار هنری است که مجموعه ای زیبا از نقش مایه های انتزاعی ، گیاهی و حیوانی را در بر می گیرد .یکی از این دست بافته های زیبا ، چادرشب می باشد . در این راستا می توان گفت، چادرشب قاسم آباد گیلان به عنوان دسته ای از آثار هنری –کاربردی عصر حاضر ، بنیانهای تصویری کهنی دارد ، که در این پژوهش به بررسی این بنیان ها در نقش مایه های موجود در چادرشب های قاسم آبادگیلان پرداخته می شود . نتایج حاصل از این بررسی نشانگر وجود نقوشی چون درخت زندگی ، پرنده ، بز ، مردسوار بر اسب ، خورشید ، اسواستیکا ، خطوط زیگزاگ و مربع می باشند که نقوش مشترک بین چادرشب های گیلان و آثار مکشوفه ی مارلیک و املش هستند. این نقوش به صورت میراث شفاهی به هنرمندان بافنده ی چادرشب رسیده است . حضور فعال این نقوش ، ترکیبات تصویری بسیار غنی و قابل تأملی را در چادرشب ها خلق کرده است . این پژوهش به روش توصیفی–تحلیلی است و شیوه ی گردآوری مطالب کتابخانه ای همراه با مشاهدات میدانی می باشد.

مقدمه: با نگاهی به هنر فرش معاصر ایرانبا قالی هاییروبرو می شویم که شکلی کاملاً متفاوت ازاین هنر دیرپای ایران را ارائه می کنند. این قالی ها به جای نقوش انتزاعی و تجریدی گیاهی که نقوش رایج فرش ایرانی را تشکیل می دهند، از «تصویر» به عنوان طرح قالی استفاده کرده اند. این ویژگی سبب شده است که در تاریخ فرش ایران از این قالی ها با عنوان «قالیچه های تصویری» یاد شود. تصویرگرایی در قالی ایرانی به صورت یک جریان عمده از دوره قاجار آغاز شد و تا اوایل دوره پهلوی ادامه یافت. این جریان را می توان پیش درآمد جریان تابلو فرش دانست. این دوره منشأ تحولات گسترده ای در جنبه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... در جامعه ایران بود. تحولاتی که تأثیراتی فراوان بر هنر این سرزمین گذاشت. یکی از تحولات بزرگ و تأثیرگذار این دوره شکل گیری تمایل نسبت به تصویرپردازی در هنر است. تمایلی که در هنر قالی بافی نیز راه یافت و حاصل آن پدید آمدن «قالیچه های تصویری»، یا بهتر بگوئیم قالیچه به مثابه یک تصویر، بود. مرحوم میرزا سیدعلی مدرسی متخلص به عهدی متولد 1293، یزد، از طراحان فرشی است که در این دوره تاریخی و در متن جریان تولید قالیچه های تصویری در ایران، طرح فرش هایی را خلق کرده است. در این مقاله تلاش می شود ضمن معرفی اجمالی قالیچه های تصویری، طرح های تصویری باقی مانده از این طراح یزدی مورد بررسی قرار گیرد.

موسیقی، هنر اول و انتزاعی ترین هنریست که توسط اصوات شنیده می شود، اما آیا تنها موسیقی را می توان شنید؟ و آیا می توان نمودهای موسیقایی را در هنرهای بصری مشاهده کرد؟ در میان هنرهای تجسمی، هنر فرش در بسیاری از عناصر و ترکیباتی که دنبال می کند به دلیل وجه بکر بودن نقش و رنگ خود و تجریدی بودن به ویژه در بافته-های عشایری و روستایی قابلیت تطابق با عناصر موسیقایی را دارد. در میان همه ملت ها و حتی مذاهب، هنر، زبان مشترک است و شاخه های هنری نیز با وجود تفاوت هایی که با یکدیگر دارند اما به دلیل داشتن زبانی مشترک می توانند، وجه هنری شان را به زبان هم بازگو کنند؛ موسیقیِ فرش انکارناپذیر است به همان اندازه که تجسم نقوش و رنگ ها با شنیدن قطعه ای موسیقی در ذهن و جان آدمی، بی واسطه تجسم می یابد. این پژوهش نگاهی دارد به عناصری از موسیقی که قابلیت دیده شدن در هنرهای تجسمی به ویژه فرش دستبافت ایرانی را دارد. لازم به ذکر است پژوهش حاضر، ایده و نگرشی است که برای بررسی کاملاً علمی و جامع آن نیاز به مطالعات و بررسی های گسترده از سوی محققان، هنرمندان و آگاهان به موسیقی و فرش ایرانی است.