درخت حوزه‌های تخصصی

جدال صفویه و ازبکان در خراسان طى دوره شاه عباس اول وارد مرحله جدى‏ترى شد. تجاوزهاى مکرر ازبکان به رهبرى عبداللّه‏ و فرزندش عبدالمؤمن به شهرهاى خراسان که تحت حاکمیت دولت ایران بود شاه عباس را واداشت براى جلوگیرى از این دست‏اندازى‏ها لشکرکشى‏هایى ترتیب دهد. وى در مدت یازده سال، یعنى از 995-1006 ق پنج بار به آن‏جا لشکر کشید، این در حالى بود که هم‏زمان گرفتار مشکلات داخلى و مهم‏تر از آن، تجاوزات عثمانى به مرزهاى غربى بود. طى جنگ‏هاى ازبکان و صفویه، نامه‏هاى متعددى میان شاه عباس و عبدالمؤمن خان ازبک رد و بدل شد که دو طرف در آن‏ها انتظارات، خواسته‏ها و دیدگاه‏هاى خود را مطرح مى‏ساختند. نویسنده مقاله با بررسى منابع دوره صفوى و تطبیق آن‏ها با نامه‏هاى مزبور، چنین نتیجه مى‏گیرد که شاه عباس برخلاف گزارش‏هاى وقایع نویسان رسمىِ دربار که او را همواره ستوده‏اند در غلبه بر ازبکان و دفع قطعى تجاوزات ایشان چندان موفق نبوده است.

محققان جدید، هنگام بحث درباره تجار بومی ایرانِ عصر صفوی عمدتاً حوزه بحث را به ارامنه منحصر و محدود می‏کنند، حال آن که آن‌ها به هیچ وجه تنها تاجران بومی نبودند که به معاملات مالی وتجاری اشتغال داشتند.این مقاله, ارامنه را همراه با سایر گروههای تجارت پیشه، همانند یهودیان، بانیان ]تجار هندی[ و مسلمانان که درتجارت بومی ایران فعال بودند، از سه منظر متفاوت بررسی می‏کند. بخش اول، مروری است بر انواع فعالیت‏های این گروه‌ها، شناخت آن‌ها و این‌که یهودیان علاوه بر بانک داری در تجارت کالا به نقاط دوردست نیز فعال بودند. مسلمانان در کار حمل و نقل، نقشی اساسی ایفا کرده و همچنین برای تجار خارجی که در ایران مشغول فعالیت بودند، اعتبار فراهم می‏کردند. بخش دوم، به موضوعی می‏پردازد که توجه زیادی را در مطالعات مغول‏شناسی ]تیموریان یا گورکانیان هند[ به خود معطوف داشته، اما در متون دوره صفوی از آن غفلت شده است و آن عبارت است از موقعیت تجار در جامعه، به‌ویژه رابطه آن‌ها با حکومت. آیا تجار جزء لاینفک حکومت بودند یا اینکه طبقه‏ای مستقل به حساب می‏آمدند که علایق و منافع متفاوتی از نخبگان سیاسی داشتند؟ بخش سوم با بررسی طرز تلقی حکومت از تجار و خودآگاهی گروهیِ خود آنان، این موضوع را بیشتر موشکافی می‏کند. دولت صفوی مراقب تجارت و فواید حاصله از آن بود، اما بین سیاست و تجارت هیچ‌گونه منافع اساسی مشترکی وجود نداشت. بازرگانان به نوبه خود به عالی‏ترین سطح ثروت و موقعیت دست می‏یافتند، اما هنوز قدرت را در دست نداشتند. گرچه آن‌ها از سوی مقامات محلی اذیت و آزار می‏شدند، ولی اغلب ترجیح می‏دادند در مقابل کسانی که آن‌ها را تخطئه می‏کردند سرسختانه مقاومت کنند.