ابدال یا پیشکاران امام زمان (عجّ)

دى شیخ با چراغ همى گشت گرد شهر کز     دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست
گفتم که یافت مى‏نشود، گشته‏ایم ما     گفت آنچه یافت مى‏نشود، آنم آرزوست
مدخل
بر اساس برخى روایات و احادیث اسلامى، گروهى از مردم جزو «ابدال» هستند؛ یعنى آنهایى که هرگز زمین از وجود پربرکتشان خالى نمى‏ماند.
بدین جهت، برخى مى‏پرسند که اینان چه کسانى هستند، چند نفرند، از کدام شهر و دیار مى‏باشند، ویژگى‏هاى آنان کدام است، در کجا زندگى مى‏کنند، و آیا در زمان غیبت امام مهدى علیه‏السلام نقشى دارند یا نه؟
ابدال کیانند؟
در این که ابدال چه کسانى هستند، نظرها متفاوت است که ذیلاً اشاره مى‏شود:
1. جانشینان پیامبران
یک نظر این است که ابدال، اوصیا و جانشینان پیامبران هستند، که پس از آنها زندگى مى‏کردند! خالد بن هیثم فارسى گوید: به امام رضا علیه‏السلام عرض کردم: مردم گمان دارند که در روى زمین گروهى به نام ابدال وجود دارند، اینان کیانند؟
حضرت در پاسخ فرمود: «راست گفتند، منظور از ابدال، همان اوصیا و جانشینان هستند که خداوند پس از مرگ و رحلت هر پیامبرى، آنها را بدل و جانشین او قرار مى‏دهد تا این که به حضرت محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آنها را خاتمه داد.»1
2. امامان معصوم علیهم‏السلام
عقیده دیگر این است که منظور از ابدال، امامان معصوم هستند. محدّث بزرگوار، شیخ عبّاس قمى مى‏نویسد:
«از دیگر روایات نیز به دست مى‏آید که منظور از ابدال، امامان معصوم هستند.»2
3. یاران خاصّ امامان
به باور عدّه‏اى ممکن است ابدال بر گروهى از یاران خاص و مقرّب امامان معصوم اطلاق شود. چنانچه محدّث بزرگوار به این موضوع اشاره کرده و مى‏فرماید:
«نیز احتمال دارد که یاران خاصّ امامان معصوم باشند.»3
4. گروهى از صالحین
نظریّه بعدى این است که ابدال گروهى از صالحان هستند که هرگز زمین از وجود آنها خالى نمى‏گردد. چنانچه علاّ مه طریحى در این‏باره مى‏نویسد:
«الأبدال قوم من الصّالحین، لاتخلو الدّنیا منهم، اذا مات واحداً بدّل اللّه مکانه آخر؛ ابدال گروهى از مردم صالح و نیکوکارى هستند که هرگز زمین از وجود آنان خالى نمى‏گردد، و هرگاه یکى از آنها بمیرد، خداوند فرد دیگرى را به جاى او قرار مى‏دهد.»4
5. پیش‏خدمتان امام زمان علیه‏السلام
احتمال پنجم این که ابدال بر گروهى از پیشکاران امام زمان علیه‏السلام اطلاق مى‏شود که در زمان غیبت آن حضرت بوده و هرگاه یکى از این افراد از دنیا برود، دیگرى جاى او را مى‏گیرد. چنانچه علاّ مه مجلسى از امام محمّدباقر علیه‏السلام نقل کرده که فرمود:
«لابدّ لصاحب هذا الأمر من عزله و لابدّ فى عزلته من قوّة و ما بثلاثین من وحشة؛ به ناچار براى صاحب این امر غیبتى هست و در آن غیبت قدرت و قوّتى براى او لازم است که در آن زمان به وسیله سى نفر از همراهان، از وحشت و تنهایى بیرون مى‏آید.»5
کدام نظر، صحیح‏تر است؟
گرچه با تعدّد نظرات و احتمالات نمى‏توان جزم به یک احتمالِ بخصوص پیدا کرد امّا برخى شواهد و مؤیّدها وجود دارد که با ضعیف بودن برخى از این احتمال‏ها، برخى دیگر از قوّت بیشترى برخوردار خواهد بود.
«ابدال» نه جانشینانِ پیامبران هستند و نه امامان معصوم، اگرچه احتمال مى‏رود که امامان باشند؛ چرا که اگر احتمال اوّل را بپذیریم، امام رضا علیه‏السلام در پاسخ فرمود: «خداوند آنها را به حضرت محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ختم داد». و این روایت با روایتى که مى‏گوید: «زمین هرگز از وجود اینان خالى نمى‏گردد.» سازش ندارد. و همچنین با روایاتى که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در اوصاف اینان بیان فرموده، تنافى دارد.
و احتمال دوم نیز بعید است؛ چراکه امام رضا علیه‏السلام چنین چیزى را از خود دفع کرد و فرمود: «منظور، جانشینان پیامبران بوده که آنها را به حضرت محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله خاتمه داد.» و اینجا گرچه احتمال دارد که تمام معصومین را شامل شود؛ چراکه جانشینان پیامبر هستند ولى اوّلاً در هیچ روایتى عدد دوازده نیامده تا بر امامان معصوم مطابقتى داشته باشد، ثانیاً در بین افراد عدّه‏اى زن آمده که با امامان نیز سازگارى ندارد و ثالثاً این عدّه باید از نظر علم و فضیلت و رتبه، همپاى معصومین باشند تا در کنار آنان قرار گرفته باشند. در حالى که به نظر ما در عالَمِ خلقت هیچ‏کس به رتبه وجودهاى مقدّس معصومین علیهم‏السلام نمى‏رسد. مرحوم محدّث قمى با ابراز تردید از این که شامل امامان معصوم علیهم‏السلام باشد، فرموده:
«در دعاى روایت شده از امّ‏داود که از امام صادق علیه‏السلام ـ در نیمه رجب ـ وارد شده، دلالت دارد که ابدال غیر از امامان هستند، اگرچه صراحتى در این خصوص ندارد و ممکن است حمل بر تأکید باشد.»6
و دعاى مورد نظر این است که حضرت مى‏فرماید: «الّلهمّ صلّ على الأبدال و الأوتاد و السیّاح و العباد و المخلصین و الزهّاد و أهل الجدّ و الاجتهاد و اخصص محمّداً و أهل بیته بأفضل صلواتک و أجزک کراماتک».7
بعید نیست احتمال پنجم با عنایت به روایت امام محمّدباقر علیه‏السلام ـ که در این خصوص نقل گردید ـ تقویت شود؛ یعنى ابدال همان گروه سى نفرى پیش‏خدمتان امام عصر هستند که تا روز ظهور، هر یک از این عدّه کم شود، خداوند شخص دیگرى که اوصاف و ویژگى‏هاى معیّنى را داشته باشد، به خدمت امام مهدى علیه‏السلام بگمارد.
ابدال چند نفر هستند؟
امّا این که ابدال چند نفر هستند، باید گفت: در بین روایات، اختلاف هست و تعداد آنها بین سى تا هشتاد نفر بیان شده است که در اینجا به آن روایات مى‏پردازیم:
1. سى نفر ـ احمد بن حنبل در مسند خود از عبادة بن الصّامت، از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل کرده که فرمود: «الأبدال فى هذه الامّة ثلاثون مثل ابراهیم خلیل الرّحمان ـ عزّ و جلّ ـ کلّما مات رجل، أبدل اللّه تبارک و تعالى مکانه رجلاً؛ ابدال در این امّت سى نفر هستند، همانند حضرت ابراهیم خلیل الرّحمان و هر یک از اینان که بمیرد، خداوند فرد دیگرى را جایگزین مى‏کند.»8
2. چهل نفر ـ طبرانى در المعجم‏الکبیر از ابن‏مسعود، از رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل مى‏کند که فرمود: «لایزال اربعون رجلاً من امّتى قلوبهم على قلب ابراهیم یدفع اللّه بهم عن أهل الأرض یقال لهم الأبدال؛ پیوسته چهل نفر هستند که قلبشان همانند قلب ابراهیم است. خداوند به وسیله آنها بلاها را از اهل زمین دور مى‏گرداند که به آنان «ابدال» گفته مى‏شود.»9
3. شصت نفر ـ مرحوم محدّث قمى در سفینة البحار از ثعلبى، از مردى از اهل عسقلان در دیدارى که با الیاس داشته، از او مى‏پرسد که ابدال چند نفر هستند؟
حضرت در پاسخ مى‏فرماید: «شصت نفر مى‏باشند.»10
4. هفتاد نفر ـ فخرالدّین طریحى آورده است: «الأبدال قوم یقیم اللّه بهم الأرض و هم سبعون؛ ابدال گروهى هستند که خداوند به وسیله آنان زمین را بر پا مى‏دارد که تعدادشان هفتاد نفر است.»11
5. هشتاد نفر ـ در فردوس‏الأخبار از انس بن مالک نقل شده: «الأبدال أربعون رجلاً و أربعون امرأة، کلّما مات رجل منهم أبدل اللّه مکانه رجلاً، و کلّما ماتت امرأة أبدل اللّه مکانها امرأة؛ ابدال، چهل نفر مرد و چهل نفر زن هستند، و هرگاه یکى از مردان بمیرد، خداوند مرد دیگرى را به جاى او قرار مى‏دهد، و هر گاه یکى از زنان بمیرد، زن دیگرى را جایگزین مى‏کند.»12
ابدال چه ویژگى‏هایى دارند؟
در کتابهاى شیعه و سنّى روایاتى وجود دارد که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به چند ویژگى از ویژگى‏هاى ابدال اشاره فرموده است:
الف) قلب ابدال همانند قلب ابراهیم است.
چنانچه عبادة بن الصّامت از پیامبر نقل کرده که فرمود: «الأبدال ثلاثون رجلاً قلوبهم على قلب ابراهیم علیه‏السلام ».13
شاید مراد پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از این تشبیه، این است که این چند نفر از نظر شدّت، صلابت، بردبارى و ایستادگى در برابر حمایت از دین خدا همانند حضرت ابراهیم مى‏باشند، که هیچ جریانى نمى‏تواند آنها را نسبت به دفاع از حریم دین، سست و بى‏تفاوت کند.
ب) سپر بلاى انسان‏ها
و از ویژگى‏هاى بسیار خوب ابدال این است که خداوند به وسیله این وجودهاى مقدّس بلاها را از مردم دفع مى‏کند. چنانچه ابن مسعود از پیامبر نقل کرده که فرمود: «یدفع اللّه بهم عن أهل الأرض؛ خداوند به وسیله آنها بلاها را از مردم زمین دور مى‏گرداند.»14
ج) راضى بودن به قضاى خداوند
سه ویژگى دیگر براى ابدال نقل شده که پیامبر فرمود: «الرّضا بالقضاء و الصّبر عن محارم اللّه و الغضب فى ذات اللّه؛ راضى بودن به حکم و قضاى خداوند، پیشه کردن صبر بر محارم خدا ـ خوددارى کردن از آلوده شدن به حرام ـ و خشمگین شدن براى خدا.»15
د) مواسات و احسان و عفو
و از دیگر مشخّصه‏هاى ابدال این است که پیامبر فرمود: «یعفون عمّن ظلمهم و یحسنون الى من أساء الیهم و یتواسون فیما آتاهم اللّه؛ گذشت و عفو مى‏کنند از کسانى که به آنان ظلم کنند، نیکى و احسان مى‏کنند به آنان که در حقّشان بدى کنند، ایثار و مواسات مى‏کنند در آنچه که خداى به آنان داده است.»16
ه) جود و سخا و خیرخواهى
همچنین ابن مسعود از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله روایت کرده: «پیوسته چهل نفر از امّت من هستند که قلب‏هایشان همانند قلب حضرت ابراهیم مى‏باشد، خداوند به وسیله آنان ـ بلاها را ـ از اهل زمین دور مى‏گرداند که به آنان ابدال گفته مى‏شود.» سپس رسول خدا فرمود: «بدانید که اینان هرگز این مقام را از خواندن نماز و گرفتن روزه و صدقه به دست نیاوردند.» عرض کردند: اى رسول‏خدا! پس به چه چیز به این مقام رسیدند؟
پیامبر فرمود: «بالسّخاء و النّصیحة للمسلمین؛ به وسیله جود و بخشش و خیرخواهى مسلمانان.»17
از کدام ملّیت و در کجا زندگى مى‏کنند؟
با توجّه به روایات گذشته، ابدال نه از طایفه و ملّیت خاصّى هستند و نه از شهر و دیار بخصوصى. بلکه ممکن است یک یا چند نفر از ابدال از یک شهر و یک طایفه بخصوصى باشند و نیز ممکن است هر یک از یک منطقه و شهرى باشند.
به ویژه اگر ابدال را بر یاران امام زمان علیه‏السلام منطبق کنیم که بدون شک، در شهرهاى مختلف زندگى مى‏کنند؛ مگر بر نقل فخرالدّین طریحى در مجمع‏البحرین که چهل نفر از ابدال را از اهل شام و بقیه را از دیگر شهرها مى‏داند.
وى آورده است: «الأبدال قوم یقیم اللّه بهم الأرض و هم سبعون، أربعون بالشّام و ثلاثون بغیرها؛ ابدال قومى هستند که خداوند به برکت آنها زمین را به پا مى‏دارد و عددشان هفتاد نفر است، چهل نفر در شام و سى نفر در سایر شهرها هستند...»18
ناگفته نماند که به طور قطع نمى‏توان گفت که جایگاه این افراد و نحوه تماس آنان با مردم، کجا و چگونه خواهد بود.
آیا مى‏توان جزو ابدال بود؟
با عنایت به برخى از احادیث، که ابدال در همه دورانها و زمانها و مکانها وجود دارند، بدون شکّ و شبهه‏اى مى‏توان گفت هر کس با داشتن خصوصیات و ویژگى‏هاى یاد شده مى‏تواند از ابدال باشد؛ چراکه روى هیچ ملّیت خاصّى تکیه نشده است. همان‏گونه که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مردم را به این نکته توجّه داد که هرگز اینان به وسیله نماز و روزه و زکات به این مقام نرسیده‏اند بلکه به وسیله جود و سخا و خیرخواهى مسلمانان بوده است. و همچنین در پاسخ برخى که عرض کردند: یا رسول‏اللّه! ما را بر اعمال و کردار اینان راهنمایى کن. فرمود: «با گذشت کردن از کسانى که در حقّشان ظلم کرده‏اند و نیز احسان در برابر بدى، مواسات در آنچه که خداوند به آنها داده است...» پس با داشتن چنین صفاتى مى‏توان جزو «ابدال» شد، اگرچه خود او هم به چنین مسئله‏اى توجّه نداشته باشد. البته این، بدین معنى نیست که هر کس چنین ادّعایى کرد، باید از او پذیرفت!
پى‏نوشت‏ها:
1 ـ 3. سفینة‏البحار، ج 1، ص 64.
4. مجمع البحرین، ص 425، مادّه «بدل».
5. بحارالانوار، ج 52، ص 153.
6. سفینة‏البحار، ج 1، ص 64.
7. مفاتیح الجنان، ص 264.
8. مسند احمد، ج 5، ص 322.
9. المعجم الکبیر، ج 10، ص 224.
10. سفینة‏البحار، ج 1، ص 28.
11. مجمع‏البحرین، ص 425.
12. فردوس الأخبار، ج 1، ص 119.
13.
14. المعجم الکبیر، ج 10، ص 224.
15. فردوس الأخبار، ج 2، ص 84.
16. حلیة‏الأولیاء، ج 1، ص 8.
17. المعجم الکبیر، ج 10، ص 224.
18. مجمع البحرین، ص 425.