درخت حوزه‌های تخصصی

علم دینی دارای ابعاد، قلمروها، مبانی، مفروضات و تعریف ها و تصویرهای گوناگونی است. دلایل نادرستی علم دینی از نظر مخالفان عبارتند از: سابقة ناموفق ایدئولوژیک کردن علم؛ منسوخ شدن بحث دربارة علم دینی؛ فقدان پشتوانة علمی و سیاسی؛ عاطفی بودن دفاع از آن؛ گسست میان هست ها و بایدها؛ وحدت موضوع و روش هر علم؛ اتفاقی بودن پیدایش یک علم؛ تناقض گونه بودن واژة علم دینی؛ و لوازم ناپذیرفتنی آن. این دلایل توان اثبات مدعای یادشده را ندارند؛ زیرا ایدئولوژیک کردن علم در مسیحیت و مارکسیسم، نمی تواند دلیل ناموفق علم دینی دانسته شود. این توهم، برخاسته از پیش فرض نادرست یک سان انگاری اسلام با سایر ادیان است. منسوخ شدن علم دینی، اتفاقی بودن پیدایش علم، گسست میان هست ها و بایدها و فقدان پشتوانة علمی برای علم دینی، مدعیاتی بدون دلیل و برخلاف واقعیت های تاریخ علم است. نتیجه گیری نادرستی علم دینی از وحدت موضوع و روش، و تناقض نما بودن واژة علم دینی نیز معلول نوعی مغالطه است. سرانجام، لوازم ناپذیرفتنی علم دینی، ادعایی صرف، مربوط به مرحلة اجرایی تحقق علم دینی و برخاسته از عدم آشنایی با معارف اسلامی و قلمرو آموزه های دین اسلام است.

در دو دهة گذشته، بسیاری از مدافعان و مخالفان علم دینی به ارائة دیدگاه پرداخته اند؛ اما در بیشتر این موارد، از طرح مبانی و پیش فرض های معرفتی آنان در این دیدگاه ها غفلت شده است. این نوشتار، با کاوش در دیدگاه های موافقان و مخالفان علم دینی، مبانی معرفتی آنان را استخراج و تحلیل کرده است. با احصاء و استقرای اولیه، به هشت مبنای معرفتی دست یافته ایم که چهار مورد از آنها، در این نوشتار و بقیه، در جستاری دیگر ارائه خواهد شد. چهار محور نخستین عبارت است از: ‐ اصالت دادن به موضوع شناسایی یا فاعل شناسایی؛ ‐ ارزش پذیری یا ناارزش پذیری علم؛ ‐ دخالت یا عدم دخالت پیش فرض های متافیزیکی در علم؛ ‐ علم دیدن یا عمل دیدن علم.

دکتر محمد رجبی، چهره ای آشنا در بین دانشجویانی است که مطالعات غرب شناسی و تاریخ فرهنگ و تمدن دارند. سخنرانی ٥٠ جلسه ای ایشان با موضوع، «سیر فرهنگ و تمدن» در تالار دانشکده حقوق دانشگاه تهران در سال ٧٦ هنوز هم چراغ راه علاقه مندان به مباحث غرب شناسی است. سوابق پژوهشی و اجرایی در کنار آشنایی عمیق با مباحث قرآنی و تفکری و فلسفی، و شناخت فرهنگ و تمدن غرب از نزدیک، از ایشان شخصیتی ویژه ساخته است. از جمله آثار ایشان به ویژه در زمینه مباحث قرآنی میتوان به کتاب «برقی از منزل لیلی» اشاره نمود. صبح روز ١٤ فروردین ٨٩ فرصتی دست داد و در محل کار خدمت ایشان رسیدیم. ایشان علیرغم مشغله ها و جلسات و درگیریهای کاری گسترده، با صبر و حوصله، بنا به درخواست ما، تأملاتشان را پیرامون تفکر دینی بازگو کردند. پس از تنظیم اولیه مصاحبه، متن آن به همراه سؤالات و ابهاماتی که مجال نشد حضوری بپرسیم، خدمت ایشان ارسال گردید. ایشان ضمن بازبینی سؤالات و پاسخ ها، لطف کردند و مصاحبه را کامل تر و تفصیلیتر به دست ما رساندند. با توجه به طولانی بودن این گفتگو، بخش اول آن که به بحث از مراتب تفکر و توضیح تفصیلی مبنای تمامی گونه های تفکر که در قرآن آمده است و نیز چگونگی تقدم ذکر بر فکر، میپردازد؛ در این شماره تقدیم میگردد. بخش دوم مقاله ضمن ارائه توضیحات بیشتر در باب تقدم ذکر بر فکر به مخرب های مسیر «وصول به ذکرالرحمن» میپردازد که در شماره بعد خواهد آمد. لازم به ذکر است که چون این مصاحبه در ایام عید نوروز انجام شده بود، دکتر رجبی در انتهای مصاحبه اشاره ای زیبا به تحویل سال نو و دعای تحویل داشتند که حیفمان آمد علیرغم گذشت چند ماه از آن تاریخ، از مصاحبه حذف کنیم. لذا این اشاره را هم در پایان بخش اول آورده ایم.