درخت حوزه‌های تخصصی

نویسنده در این مقاله به نقش طبقه تجار و بازرگانان در انقلاب مشروطه اشاره و سعی نموده که نقش تجار و بازرگانان را برجسته‏تر از سایر اقشار و طبقات جلوه دهد و تجار را بازیگران اصلی صحنه سیاسی در مشروطه قلمداد نماید. از آن جهت که آنها در حیطه اقتصادی نتوانستند کاری از پیش ببرند به حیطه سیاسی وارد شدند و در این عرصه نقش مهمی را ایفا نمودند. نویسنده انگیزه اصلی بازرگانان را در ایفای نقش در مشروطه رسیدن به حقوقشان که حمایت دولت از آنها و واگذار کردن امتیازات و اختیارات تجاری بود می‏داند چنان‏که رسیدن امین‏الضرب به ریاست ضراب‏خانه از این نمونه شمرده شده است.

فضای سیاسی ایران همواره فضایی پیچیده بوده و این پیچیدگی در دو دهه اخیر بیش از گذشته، ذهن تحلیلگران مسائل ایران را به خود مشغول کرده است. ویژگی غالب فضای سیاسی ایران در دو دهه اخیر «واکنش های سریع بازیگران»، «تقاضاهای مصرانه مردم»، «ائتلاف های گذرا و ناپایدار»، «ازهم گسستگی و انشعاب مداوم و تصاعدی گروه های سیاسی» و «عوض شدن خط مشی ها» است. این خصلت ها باعث شده رویدادهای سیاسی ایران به شکلی آشوبناک در امتداد خطوط ستیز و همکاری پیش روند. بسیاری همواره این پرسش را مطرح کرده اند که دلیل پیچیدگی فضای سیاسی ایران، به ویژه در فاصله 1376 تا کنون و نبود کارایی رهیافت ها و رویکردهای مرسوم برای تحلیل درازمدت شرایط و پویش های میدان سیاسی و قدرت ایران چیست؟ در این مقاله با تکیه بر نظریه آشوب، پیچیدگی فضای سیاسی ایران در دو دهه اخیر واکاوی و به این پرسش پاسخ داده می شود. با بهره گیری از مفاهیم اساسی نظریه آشوب، این فرض به آزمون گذاشته می شود که پیچیدگی کنونی و غیرقابل پیش بینی بودن فضای سیاسی ایران ناشی از «اثر پروانه ای عوامل کوتاه مدت بر سیاست های کلان»، «تعدد نقش ها» و «پیچیدگی، پویایی و افزایش مهارت های تحلیلی بازیگران» مختلفی است که در حوزه های سیاسی و اجتماعی ایران فعالند و اهداف و فعالیت هایشان در هم گره خورده است. در این مقاله از روش «منظومه معنایی» بهره گرفته می شود و با در هم تنیدن مفهوم «اثر پروانه ای» با نظریه «آشوب» جیمز روزنا و صورت بندی منظومه ای معنایی، سعی در آزمون فرض مقاله می شود. در پایان مقاله با در نظر گرفتن تحولات جامعه ایرانی و نگاهی نظری ـ جامعه شناختی، پیشنهادهایی برای تصمیم گیری در فضایی پیچیده و آشوبناک سیاسی ارائه شده است.

با توجه به ماهیت انقلاب اسلامی ضروری است اهداف، آرمان ها و دستاورد های خود را در آینده جستجو کند؛ زیرا پیشرفت و توسعه و نیل به اهداف و آرمان های آن متاثر از توسعه و معرفت بیشتر نسبت به آینده است. آیند ه ای که باید با پژوهش و مطالعه عمیق، جستجوی هدایت شده با مدیریتی کارامد و راهبرد مدون در آن وارد شد. تحقق چنین هدفی مستلزم انطباق بر قواعد و روش های علمی است که منجر به کسب دانشی قابل اعتنا و اطمینان بخش گردد. معرفتی همراه با صراحت، نظم و کنترل علمی، تضمینی بر آیند ه ای نویدبخش و حمایتی بر حضور قدرتمند جمهوری اسلامی در تحولات منطقه ای و بین المللی در مواجهه هوشمندانه با چالش های سیاسی آینده. ازسویی، سند چشم انداز در افق آینده جمهوری اسلامی ترسیم کننده آیند ه ای الهام بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام، تحکیم الگوی مردم سالاری دینی، توسعه کارامد، جامعه اخلاقی، نوگرایی و پویایی فکری و اجتماعی، تاثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقه ای آینده ایران اسلامی 1404ش. است. موانع پیش روی جمهوری اسلامی و ایجاد فضای نامطلوب که با دخالت استعمار و قدرت های سلطه گر در جهان اسلام شکل می گیرد، چالش های پیش روی جمهوری اسلامی را در سه دهه گذشته تشدید کرده است. زمینه ها منجر به تهدیدات داخلی و منطقه ای شده است. لذا در مطالعه آینده جمهوری اسلامی، پیش بینی وضعیت های متحمل منتج به چالش های سیاسی در جهان اسلام و شناسایی عمده ترین چالش های پیش روی جمهوری اسلامی نخستین گام در ترسیم آیند ه ای مطلوب است تا بر اساس تدوین راهبردهای کارآمد و مدیریت مؤثر، چالش ها به فرصت تبدیل شود.

با این مفروضه که بسیج سیاسی مهم ترین رکن انقلاب است، مقاله حاضر به دنبال یافتن پاسخ مناسب برای این پرسش است که ابعاد و مختصات بسیج سیاسی در انقلاب اسلامی ایران و انقلاب ساندنیستی نیکاراگوئه چگونه است؟ پاسخ مقاله بر این فرضیه استوار است که با توجه به نوع رهبری، وسعت ایدئولوژی، قدمت و قدرت سازمان ها و گستره جمعیت مشارکت کننده در انقلاب اسلامی ایران، بسیج سیاسی در ایران گسترده تر از بسیج سیاسی در انقلاب نیکاراگوئه است و انقلاب ایران در ردیف انقلاب های بزرگ تاریخ جای می گیرد. در بادی امر به نظر می رسید که با توجه به برخی شاخص ها همچون نوع ایدئولوژی که یکی اسلامی و دیگری مارکسیستی ـ مسیحی است، وسعت کشور، نوع کالای صادراتی که یکی صادرکننده نفت است و دیگری صادر کننده خاک، و... دو کشور بی شباهتند؛ اما این بررسی نشان می دهد که ماهیت شهری بسیج و نوع دولتی که مورد حمله واقع شد، به همراه گستره بسیج سیاسی عمده ترین نقاط اشتراک این دو انقلابند.

مردم سالاری دینی، برداشتی نوین از اسلام است که بر جنبه های سیاسی اسلام به عنوان دینی کامل و جامع پرداخته است و بر نقش مردم در امور سیاسی جامعه دینی تاکید دارد و دلالت بر مرجعیت سیاسی و اجتماعی اسلام دارد. از طرفی، تنها مدل حکومتی است که در آن، مشروعیت دینی و مشروعیت سیاسی با هم جمع شده است. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که جمهوری بودن نظام سیاسی کشور را به طرق مختلف تضمین کرده است اصل تفکیک قوا، محوریت مردم در شکل گیری نظام و نیز اداره امور کشور به اتکای آرای عمومی در نظام جمهوری اسلامی را مورد پذیرش قرار داده و تمهیداتی را برای تحدید قدرت دول، محو استبداد، نهادینه کردن آزادی، مقابله با فساد و سوء استفاده از قدرت، پیش بینی کرده است.

قرن دوازدهم هجری، شاهد تحولات سیاسی مهمی در ایران بوده است که بررسی و شناخت کامل آنها، بدون توجه به مبانی اجتماعی و فکری در آن زمان میسّر نخواهد بود.در این دوران-که گذار از دوره ی با ثبات صفوی به دوره ی قاجاری است-تحولی اساسی در ساختار قدرت سیاسی که مبتنی بر تحولات در دیدگاه های اجتماعی است، به نمایش گذاشته می شود. فرایند رشد دینی مردم که تجدد و ملیت ایرانی هم در بستر آن قابل تحلیل است، در این مقطع تاریخی وارد مرحله ی تازه یی شد که بررسی منازعات جدی و طولانی فکری در حوزه های علمیه بین طرفداران دو ایدئولوژی اخباری و اصولی، ابعاد این تحولات را به خوبی نشان می دهد.در نهایت، ایجاد ساختار دوگانه ی قدرت سیاسی در ایران و استقلال قدرت های غیردولتی به رهبری مرجعیت دینی را در برابر قدرت دولتی در دوران قاجار، باید در نتیجه ی تحولات بنیادی قرن دوازدهم جستجوی کرد.

تجربة دموکراسی در ایران، پیشینه ای صد ساله دارد. اولین احزاب سیاسی در ایران همزمان با نهضت مشروطیت، پیش تر از غالب کشورهای آسیایی، به وجود آمده اند. هرچند اولین احزاب رسمی همزمان با دورة دوم مجلس شورای ملی ایجاد شدند، سال ها پیش از آن، انجمن های مخفی، با اهداف سیاسی و مبارزاتی، با اقتباسی از تشکل های پنهان و نیمه پنهان غربی، ازجمله فراماسونری، از یکسو، و بهره گیری از پیشینة انجمن های سیاسی و عملیاتی جنبش های شورشی در تاریخ ایران، به وجود آمدند و الگوی اولیة احزاب سیاسی در ایران شدند؛ الگویی که خود نابه سامانی و ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران را پایه ریزی کرد. این فرایند، با اقتباس بازهم سطحی از گروه های چریکی و مبارز مارکسیست و شبه مارکسیست روسیه در دوران انقلاب روسیه، بیش از پیش وجوه مرموز، پنهان، عملیاتی، غیر پاسخگو، غیردموکراتیک و نهایتاً اقتدارگرای احزاب سیاسی در ایران را تقویت کرد و نخبگان ایران را از تأسیس یک سامان سیاسی حزبی دموکراتیک برای رقابت سیاسی مسالمت آمیز و استحکام بخشیدن به نظام دموکراتیک نوپای ایران، دور کرد و به هرج و مرج و نابه سامانی کامل نظام مشروطه کمک کرد.شیفتگی نخبگان، به خصوص عرف گرا، به بیگانگان و تقلید سطحی و غیرعالمانة آنان از الگوهای غربی، عدم درک آنان از شرایط جامعه و فرهنگ عمومی، فقدان تعلقات ملی عمیق و مستحکم و اهتمام به استقلال ملی درمیان نخبگان ایران و احزاب سیاسی، انجام فعالیت های ماجراجویانة پنهان احزاب سیاسی، ازجمله ترور و ایجاد هرج و مرج، اختلافات و درگیریهای میان احزاب سیاسی و انزوای آنان درمیان مردم، به دلیل این سوءرفتار، اختلافات میان نخبگان روحانی و نخبگان عرف گرا و غیرمذهبی، کناره گیری روحانیت از فعالیت های حزبی براثر این اختلافات و تضعیف متقابل احزاب و روحانیت براثر آن و نهایتاً عدم درک درست نخبگان جامعه از نقش و ضرورت حیاتی احزاب در یک نظام دموکراتیک و عدم نگرانی آنان از فروپاشی نظام حزبی در یک جامعه، همه در نابه سامانی و نهادینه نشدن احزاب سیاسی در ایران و عدم استقرار یک سامان سیاسی مستحکم، پس از نهضت مشروطیت مؤثر بودند؛ فرایندی که درنهایت، بیگانگان را بار دیگر برای دخالت استعمارگرانه در ایران به طمع انداخت و نهایتاً به فروپاشی نظام مشروطه و استقرار یک دولت اقتدارگرا منجر شد.

سازمان به عنوان یکی از مؤلفه های مدل مطالعه چگونگی مبارزه سیاسی چارلز تیلی است. سازمان در فرآیند بسیج انقلابی نقش های گوناگونی ایفاء می کند. هیئت های مذهبی از جمله سازمان های قدیم هستند که در فرهنگ عاشورایی تشیّع رشد کرده با فراز و نشیب هایی فراوان گسترش و تکامل یافته اند. مقاله حاضر به بررسی نقش هیئآت مذهبی شهر تهران در فرآیند پیروزی انقلاب اسلامی در شهر تهران می پردازد. روش مورد استفاده در این پژوهش کیفی و از نوع مطالعات تاریخی و اسنادی بوده و برای گردآوری داده ها به منابع و اسناد موجود مرتبط مراجعه شده و با برخی از دست اندرکاران هیئآت مذهبی مورد مطالعه مصاحبه نیز انجام شده است. یافته های تحقیق که در پاسخ به این سئوال اصلی که «نقش و کارکردهای مختلف هیئت های مذهبی شهر تهران در روند شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی چه بوده است؟» مبیّن آن است که این هیئت ها به عنوان یکی از شبکه های سازماندهی در کنار سایر سازمان ها، در روند شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی دارای نقش و کارکردهای مهم و متنوعی بوده اند. از جمله آنها می توان به نقش فرهنگی، هنری، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی هیئت های مذهبی مورد مطالعه شهر تهران در فرآیند پیروزی انقلاب اسلامی اشاره کرد که برای هر کدام از این نقش ها شواهد و مصادیق مربوط در بستر تاریخ انقلاب توضیح داده شده است.

جنبش دانشجویی، حرکتی است که بر اساس حس تعهد به اجتماع و آگاهی و جوان بودن آن، همواره در مسیری قرار گرفته که دست مایه بسیاری از تحولات فکری و سیاسی در جوامع امروزی شده است. این جنبش پس از انقلاب اسلامی، تا حدودی با سنت های فکری و آرمان های گذشته خود فاصله پیدا کرد؛ در حالی که پیش از آن، دارای وحدت و انسجام ایدئولوژیک بود، اما به تدریج گرایش های انتقادی و دموکراتیک در بین آن رواج یافت و در درون خود دچار نوعی تکثر شد. این مقاله، ضمن بررسی اجمالی تاریخ جنبش دانشجویی و تبیین و تحلیل جایگاه آن پس از انقلاب اسلامی، نگاهی آسیب شناسانه به جنبش دانشجویی طی دو دهه 70 و 80 در کشورمان دارد.

این مقاله پس از بخش بندی طبقه متوسط در ایران به طبقه متوسط سنتی و طبقه متوسط جدید و تقسیم طبقه متوسط جدید به دو دسته دین گرا و لیبرال، وضعیت طبقه متوسط جدید در سال های پس از انقلاب اسلامی ایران را با استفاده از برخی شاخصه ها مثل میزان تحصیلات، میزان جمعیت شهرنشین، شیوه زندگی و الگوی مصرف بررسی کرده است. در آخر نیز چشم اندازی از تاثیر این طبقه در تحولات سیاسی جمهوری اسلامی ایران را در عرصه هایی از قبیل تاثیر بر عرصه های قدرت سیاسی، تاثیر بر گروه ها و احزاب سیاسی و تاثیر در حوزه فرهنگ سیاسی ارایه نموده است.

نویسنده محترم در این مقاله، با طرح چند محور درباره مشروطه، آغاز مشروطه‏خواهی را از دوره مظفرالدین شاه و پس مرگ ناصرالدین شاه می‏داند و آن‏را در شمار یکی از مصائبی می‏شمارد که بر سر دربار باریدن گرفته است. او تجدد را از جمله این مصائب می‏داند که چون آواری بر سرما (آنها) خراب شده است، وی مشروطه‏خواهی را در بین مردم ایران و نخبگان از عوارض تجدد می‏شمارد که برای چاره‏جویی آن راه‏های گوناگونی از طرف نخبگان ارائه گردیده است که یکی از این راه‏ها حاکمیت قانون و پارلمان و ایجاد مجلس می‏باشد. در بین این راه‏حل‏ها و افکار اندیشمندان تناقضاتی بوده است که روشن نبوده و بعدا این تناقضات مایه گسست و فاصله گرفتن طبقات نخبگان از همدیگر شده است که یکی از مصادیق بارز آن، گسست روشن‏فکران دینی (روحانیان) و روشن‏فکران غرب‏گرا می‏باشد. همین تناقضات سبب شده که روحیه دین‏ستیزی نیز از سوی روشن‏فکران گراینده به غرب و کمونیسم پدیدار شود و منجر به ترور و نابودی مشروطه‏خواهان اصیل گردد. نویسنده مقاله در قسمتی از مقاله در صدد برجسته کردن تضاد بین علمای دین از قبیل آخوند خراسانی و نائینی و روشن‏فکران عثمانی است و آن‏را از مصادیق تعارض روشن‏فکران و علما و گسست بین آنها می‏شمارد و مواضع علمایی مثل شیخ فضل‏اللّه‏ نوری را نیز پناه بردن به ارتجاع و استبداد از ترس جمهوری‏خواهان جدید و تجددخواه می‏انگارد و معتقد است که وحدت ایجاد شده در صدر مشروطه بین روشن‏فکران و روحانیت مخدوش شد و از هم گسست که دامنه آن تا کنون نیز ادامه دارد.

نخستین رویارویی اندیشه گران ایرانی با تمدن غرب تقریباً در دوره قاجار اتفاق افتاد. احساس عقب ماندگی و ضعف فکری این اندیشه گران در برابر غرب، اولین رگه های شکل گیری تجددگرایی در ایران را ایجاد کرد. میرزا ملکم خان از مهم ترین نمایندگان تجددطلبی در ایران اسلامی است. ملکم خان اندیشه گری است که شالوده اندیشه و عمل معاصر را در کنار نخستین منورالفکران ایران بنیان نهاده است. برخی از نویسندگان و مورخان معاصر معتقدند که ملکم خان از لفافه اسلام و مسلمانی برای بیان تفکرات سکولاریستی و پیش برد منافع شخصی خود بهره برده است. سؤال اصلی در این مقاله این است که چه شاخصه هایی در تفکرات جریان تجددگرا (ملکم خان به عنوان پیش گام این جریان) وجود دارد که باعث شده است این تفکر در جامعه ایرانی پذیرفته نشود؟ در ادامه، این فرضیه اثبات خواهد شد که در حقیقت تاریخ روشن فکری در ایران ذیل تمدن غرب تعریف می گردد و دیگر این که اگر پروتستانتیزم در غرب پدیده ای طبیعی و تاریخی در مقطعی خاص از تاریخ غرب است، پروتستانتیزم در ایران نه از روی طبیعت تفکر و روند تاریخ فکری خود، بلکه در برخورد و مواجهه با تمدن غرب آغاز شده و به طور طبیعی با مقاومت هایی از سوی روحانیت و مردم مواجه شده است.

در این نوشته فشردهای از تاریخ شکلگیری ساختار شهری تبریز بیش از قرن جدید و بویژه اقدامات شهرسازی و ساختار جدید شهری آن در سالهای پس از دهه 1300 مورد بررسی قرار گرفته است . در بررسی دوره اخیر تحول بازار و مراکز عمده شهری و شکل گیری یک فضای شهری جدید مستقل از شهرسنتی در نتیجه استقرار عملکردهای نوینی چون موسسات آموزشی، مراکز درمانی ، اداری و تجارت نوین مورد بررسی قرار گرفته است . تبدیل خیابان به یک فضای شهری فعال به عنوان پدیدههای غیربومی وارد شهر سنتی ایرانی شد. تاسیس اولین کتابخانه به سبک نوین ، مطبها ، داروخانهها و سرانجام تحولات کوچه معروف به پاساژ که در بحبوحه مشروطیت شکل گرفته نمونههایی از گسترش فضاهای جدید شهری در تبریز هستند.