سعید حجاریان

نویسنده محترم در این مقاله، با طرح چند محور درباره مشروطه، آغاز مشروطه‏خواهی را از دوره مظفرالدین شاه و پس مرگ ناصرالدین شاه می‏داند و آن‏را در شمار یکی از مصائبی می‏شمارد که بر سر دربار باریدن گرفته است. او تجدد را از جمله این مصائب می‏داند که چون آواری بر سرما (آنها) خراب شده است، وی مشروطه‏خواهی را در بین مردم ایران و نخبگان از عوارض تجدد می‏شمارد که برای چاره‏جویی آن راه‏های گوناگونی از طرف نخبگان ارائه گردیده است که یکی از این راه‏ها حاکمیت قانون و پارلمان و ایجاد مجلس می‏باشد. در بین این راه‏حل‏ها و افکار اندیشمندان تناقضاتی بوده است که روشن نبوده و بعدا این تناقضات مایه گسست و فاصله گرفتن طبقات نخبگان از همدیگر شده است که یکی از مصادیق بارز آن، گسست روشن‏فکران دینی (روحانیان) و روشن‏فکران غرب‏گرا می‏باشد. همین تناقضات سبب شده که روحیه دین‏ستیزی نیز از سوی روشن‏فکران گراینده به غرب و کمونیسم پدیدار شود و منجر به ترور و نابودی مشروطه‏خواهان اصیل گردد. نویسنده مقاله در قسمتی از مقاله در صدد برجسته کردن تضاد بین علمای دین از قبیل آخوند خراسانی و نائینی و روشن‏فکران عثمانی است و آن‏را از مصادیق تعارض روشن‏فکران و علما و گسست بین آنها می‏شمارد و مواضع علمایی مثل شیخ فضل‏اللّه‏ نوری را نیز پناه بردن به ارتجاع و استبداد از ترس جمهوری‏خواهان جدید و تجددخواه می‏انگارد و معتقد است که وحدت ایجاد شده در صدر مشروطه بین روشن‏فکران و روحانیت مخدوش شد و از هم گسست که دامنه آن تا کنون نیز ادامه دارد.

نویسنده در بخشی از این مقاله بعد از ذکر برخی تعاریف که برای دموکراسی شده است در تعریف مورد قبول خود، شرط دموکراسی را مشارکت همگانی مؤثر و قابل قبول در عرصه جامعه در کنار رقابت نخبگان می‏داند به گونه‏ای که یک دموکراسی زمانی تمام عیار و کامل است که در کنار مشارکت عمومی از رقابت هم برخوردار باشد.

آقای حجاریان، در این گفت‏وگو ویژگی‏های فرهنگ سیاسی انقلاب و تفاوت انقلاب و اصلاح را برشمرده‏اند.

نویسنده‏ى این مقاله، در جهت تبیین جایگاه و رفتار رهبران، پاره‏اى از نظریه‏هاى مربوط به رهبران جنبش‏هاى دینى را ارائه مى‏کند.

استراتژى‏هاى موجود را مى‏توان در نحوه موضع‏گیرى جریان‏هاى سیاسى در برابر «حاکمیت دوگانه غیر کارکردى» مشخص و دسته‏بندى کرد. بر این اساس، شش استراتژى قابل شناسایى است که نویسنده، خود طرفدار استراتژى اصلاحات مشروطه‏خواهانه است.

آنچه در زیر مى‏خوانید، خلاصه یک نوشتار و یک گفتار است که هر دو یک مسأله واحد را دنبال مى‏کنند. متن نخست، مقدمه کتاب شاهد قدسى و شاهد بازارى است که اخیراً انتشار یافته است و متن دوم، سخنرانى آقاى حجاریان در نقد فیلم «زیر نور ماه» است. ایشان معتقد است که در دوران مدرنیته، عرفى شدن دین امرى گریزناپذیر است. عرفى شدن گاه به معناى جدایى میان نهاد دین و نهاد دولت و گاه به معناى قدسیت‏زدایى از امور دینى است. نکته این‏جاست که هر چه عرفى شدن به معناى اول شدت گیرد، روند عرفى شدن به معناى دوم کند مى‏شود و بالعکس.

«دولت دینى» و جمهورى اسلامى از دو مؤلفه «جمهوریت» و «اسلامیت» تشکیل شده است؛ پرسش این است که این دو مقوله که یکى عرفى و دیگرى دینى است، چگونه قابل جمع‏اند و در جهانى که رو به عرفى‏شدن پیش مى‏رود چگونه مى‏توان «دولت عرفى دینى» تشکیل داد. نویسنده ضمن ارائه دیدگاه‏هاى مختلف، معتقد است که اگر احکام دینى از معبر دستگاه‏هاى عرفى مردم‏سالار (مثل مجلس شورا و مجمع تشخیص مصلحت) بگذرد و مصالح عمومى از طریق این نهادها، فتاوى فقهى را تعدیل کند، هم پدیده سکولاریزاسیون (عرفى‏شدن) رخ خواهد داد و هم دولت دینى بوجود خواهد آمد.

آقاى حجاریان در این گفتگو به بررسى چهار نظریه در باب سنت دین و خشونت مى‏پردازد: 1) نظریه قدسى و لایتغیر بودن ارزشهاى دینى که خشونت‏زا دانسته شده است؛ 2) نظریه لطیف بودن دین و فرهنگى بودن آنکه منجر به خشونت‏زدایى مى‏شود؛ 3) نظریه اثرپذیرى از زمینه و بستر دین و بستگى داشتن خشونت‏زدایى آن به حاملان دین و 4) نظریه مراحل تاریخى دین و بستگى داشتن خشونت‏زایى یا خشونت‏زدایى آن به مرحله‏اى که در آن است.

جنبش‏هاى اجتماعى و سیاسى، مولود عقب‏ماندگى ساخت سیاسى در برابر رفتار سیاسى توده‏اى مردم است. وقتى که حاکمیت دوگانه، یعنى حاکمیت همزمان نهادهاى سنتى و دموکراتیک، توأم با تقسیم کار نباشد، این وضع پایدار نمى‏ماند؛ بلکه یا با انقلاب و کودتا به یک حاکمیت یگانه تبدیل مى‏شود و یا با انجام اصلاحات، به حاکمیت دوگانه کارکردى که همراه با تقسیم کار است متحول مى‏گردد.

موضوع محورى این میزگرد، مسأله توسعه و نسبت آن با اسلام است. شرکت‏کنندگان در این میزگرد، نسبت عدالت اجتماعى با توسعه را از منظرهاى گوناگون مورد بررسى قرار داده‏اند