مهدی علیپور حافظی

هدف: دسته بندی موضوعی پایان نامه های رشته کتابداری و اطلاع رسانی در دانشگاه های دولتی ایران. روش/ رویکرد پژوهش:. 292 پایان نامه کتابداری و اطلاع رسانی دفاع شده میان سالهای 1384تا 1388 در ده دانشگاه دولتی ایران در 12 گروه موضوعی کلی و 17 موضوع فرعی بر مبنای نظام موضوعی ISTA و LISTA دسته بندی شد. داده ها با استفاده از لیست کنترل گردآوری شد. تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزارهای EXCEL و SPSS انجام شد. یافته ها: کتابداری 22%، ، بازیابی 21%، ، کتابسنجی 14%، ، موتورهای جست وجو 11%، ، منابع چاپی و الکترونیکی 5/6%، صنعت اطلاعات و فهرستنویسی هرکدام 6%، مدیریت اطلاعات 5% ، موضوعات متفرقه 4%، نشر الکترونیک 3% ، و ارتباطات علمی 5/1%درصد از پایان نامه ها را تشکیل می دهد ؛ در موضوع رده بندی هیچ پایان نامه ای یافت نشد.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی وضعیت سازماندهی منابع اطلاعاتی در کتابخانه های دیجیتالی ایران شکل گرفته است تا علاوه بر شناخت وضعیت موجود، بتوانیم ترسیم روشنی از فعالیت های آتی که در بستر این فعالیت ها شکل خواهند گرفت، داشته باشیم. روش پژوهش به کاررفته در پژوهش حاضر روش پیمایشی تحلیلی است. از این رو، به منظور بررسی جامعه مورد مطالعه از نظر نحوه سازماندهی منابع اطلاعاتی از پرسشنامه محقق ساخته برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است. جامعه پژوهش حاضر را تمام کتابخانه های دیجیتالی ایران تشکیل می دهند که در کل 38 کتابخانه دیجیتالی را شامل می شود. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که نرم افزارهای کتابخانه دیجیتالی مورد بررسی از قابلیت های متعددی برای سازماندهی اطلاعات برخوردار هستند. ازجمله این قابلیت ها می توان به قابلیت ارتباط بین عناصر پیشینه های کتابشناختی و پیشینه های مرتبط در قالب مستندات، استفاده از تفاهم نامه سرویس گیرنده زد 50/39، امکان ورود گروهی مدارک، امکان اصلاح گروهی مدارک، و غیره اشاره کرد که به نسبت در نرم افزارهای مورد بررسی مورد استفاده قرار گرفته اند. علاوه بر این، کتابخانه های دیجیتال آشفتگی بسیاری در سازماندهی اطلاعات منابع دیجیتال خود دارند. به عنوان مثال یافته های پژوهش در این زمینه نشان داد که تنها فیلدهای عنوان، پدیدآورنده، موضوع، ناشر، سال نشر، پدیدآورنده (شناسه افزوده) با فراوانی بیش از 70 درصد به صورت مشترک توسط کتابخانه های دیجیتال در همه نرم افزارها برای توصیف منبع اطلاعاتی کتاب فارسی تکمیل می شوند. در مورد سایر منابع اطلاعاتی متأسفانه هیچ فیلد ابرداده ای به صورت مشترک با فراوانی بیش از 70 درصد در نرم افزارهای مورد استفاده توسط کتابخانه های دیجیتالی وجود ندارد.

وجود مشکلات زیاد در شناسایی، جستجو و بازیابی منابع اطلاعاتی ارزشمند در محیط وب، کتابخانه­های دیجیتالی را بر آن داشته است تا برای مبادله اطلاعات با یکدیگر و با سایر مراکز اطلاعاتی دارای منابع ارزشمند به دنبال راهکارهایی باشند. از این رو در صورت وجود کتابخانه­های متعامل، امکان دسترسی به اطلاعات ارزشمند در سطح جهانی فراهم خواهد آمد. هدف از انجام این پژوهش شناسایی مدل های مبادله اطلاعات و شناسایی عناصر اصلی مطرح در مبادله اطلاعات برای استفاده بهینه از مدل و عناصر مبادله اطلاعات برای اجرای پروژه­های مبادله اطلاعات است. مرور متون و بررسی پروژه­های انجام گرفته در این حوزه نشان از آغاز این فعالیت­ها از سال 1998 دارد، به نحوی که از سال 2003 به بعد بر تعداد چنین پروژه­هایی افزوده شده است. همچنین با توجه به بررسی­های اولیه انجام گرفته، مشخص شد که خواستگاه بیش از 50 درصد از پروژه­ها، ایالات متحده است. به­طور کلی سه سطح مختلف مبادله اطلاعات وجود دارد که عبارتند از: سطح فنی، سطح محتوا و سطح سازمانی. با توجه به تاکید پژوهش حاضر بر سطح فنی، یافته­های این پژوهش نشان می­دهد از تفاهم نامه «او.ای.­آی.»، زبان توصیفی ایکس.­ام.­ال. و استاندارد ابرداده­ای دابلین­کر در بیشتر کتابخانه­های دیجیتالی مورد بررسی استفاده می­شود.

هدف: شناسایی وضعیت محتوای فراداده های کتابخانه های دیجیتالی ایران از نظر یکپارچه سازی معنایی و ارائة پیشنهادهایی برای بهبود روابط معنایی در فراداده های آنها. روش/ رویکرد پژوهش: پژوهش از نوع توصیفی است و به روش پیمایشی انجام شده است. جامعة پژوهش را تمامی کتابخانه های دیجیتالی فعال در کشور تشکیل می دهد (32 کتابخانه) که در نهایت 26 کتابخانه با پژوهش حاضر همکاری کردند. برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامة پژوهشگر ساخته و برای کسب روایی از نظر متخصصان بهره گرفته شد. یافته ها: کتابخانه های دیجیتالی ایران تأکید اصلی خود را بر منابع اطلاعاتی متنی قرار داده اند و سایر منابع مانند منابع چندرسانه ای و غیرمتنی همچنان در چرخة ارائه اطلاعات به کاربران قرار ندارند. کتابخانه های دیجیتالی از نظر پوشش منابع دیجیتالی و تکمیل فیلدهای فراداده در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. فیلدهای اساسی مورد نیاز در یکپارچه سازی معنایی مانند کلیدواژه های نمایه، شابک، شابم، و دی.اُ.آی. در تکمیل فیلدهای فراداده مورد توجه کتابخانه ها نیستند. از نظر مستندسازی محتوای فیلدهای فراداده نیز وضعیت چندان رضایت بخشی را شاهد نیستیم. به عنوان نمونه، فیلدهای پدیدآورندگان، ناشران، و کلیدواژه های نمایه ای مستند نمی شوند. نتیجه گیری: کتابخانه های دیجیتالی ایران از نظر ارائه خدمات یکپارچه معنایی در وضعیت مناسبی قرار ندارند، بر این اساس به تقویت محورهای معنایی در فیلدهای فراداده ای نیاز دارند.

هدف: مبادله اطلاعات از جمله خدمات مهم و ضروری برای کتابداران و کاربران نهایی در کتابخانه­های دیجیتال است. مقاله حاضر مدل­های مبادله اطلاعات در کتابخانه­های دیجیتال را بررسی و معرفی می­کند. روش/رویکرد پژوهش: با بررسی متون مرتبط با مبادله اطلاعات در کتابخانه­های دیجیتال 3 مدل عمده رایج در کتابخانه­های دیجیتال معرفی شده است: 1) مدل جست­وجوی همزمان، که مدلی برمبنای روشی قدیمی برای مبادله اطلاعات به­ویژه مبادله اطلاعات کتابشناختی است ولی کمترین استفاده را در کتابخانه­های دیجیتال دارد؛ 2) مدل برداشت اطلاعات که مدلی باز است و بیشترین استفاده را با توجه به روش مبادله در کتابخانه­های دیجیتال دارد؛ 3) مدل پراکنده که مدل مورد استفاده در مبادله اطلاعات در وب است و کمترین استفاده را در کتابخانه­های دیجیتال دارد. یافته­ها: سه مدل جست­وجوی همزمان، برداشت اطلاعات و پراکنده برای مبادله اطلاعات و یکپارچه­سازی در محیط دیجیتال وجود دارند. مدل پراکنده کمترین و مدل برداشت اطلاعات بیشترین استفاده را در مبادله اطلاعات برعهده دارد. نتیجه­گیری: بررسی انجام گرفته در این مطالعه نشان داد که مدل برداشت اطلاعات با استفاده از تفاهم­نامه او.ای.آی. مناسب­ترین روش برای مبادله اطلاعات در کتابخانه­های دیجیتال می­تواند تلقی شود.

مقدمه: دستیابی مستقیم و سریع به اطلاعات از جمله نیازمندی های اصلی کاربران اطلاعات در دنیای فن آورانه ی جدید است. امروزه، دیگر کاربران اطلاعات، به ویژه اطلاعات روز پزشکی و سلامت که روزامدی و دسترسی سریع به محتوای آن جزء ضروریات است، فرصت کافی برای جست وجو و دستیابی به اطلاعات را ندارند. از این رو، پژوهش حاضر اقدام به تعیین راه کارهایی به منظور دستیابی به اطلاعات دقیق و مناسب در سریع ترین زمان نمود. روش بررسی: پژوهش حاضر با استفاده از مطالعه ی کتابخانه ای و تحلیل محتوا اقدام به ارایه ی راه کاری برای یکپارچه سازی محتوا و خدمات در نرم افزارهای کتابخانه های مرکزی دانشگاه های علوم پزشکی ایران نمود. با توجه به وجود حداقل یک کتابخانه ی مرکزی در هر یک از دانشگاه ها، تمامی کتابخانه های مرکزی دانشگاه های علوم پزشکی ایران زیر نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (http://www.behdasht.gov.ir/index.aspx?siteid=1&siteid=1&pageid=28359)، که بر اساس فهرست ارایه شده در وبگاه این وزارت 46 دانشگاه می باشد، جامعه ی پژوهش حاضر را تشکیل می دهند. برای بررسی، توصیف و تحلیل یافته ها از آمار توصیفی و نرم افزار Excel استفاده گردید. یافته ها: کتابخانه های مرکزی دانشگاه های مورد مطالعه و نیز نرم افزارهای مورد استفاده برای ذخیره و بازیابی اطلاعات کتابشناختی و هم چنین برخی از نرم افزارهای اطلاعاتی، توجهی به مبادله ی اطلاعات و در نتیجه یکپارچه سازی اطلاعات و خدمات خود با سایر کتابخانه های مرکزی ندارند. کتابخانه های مورد بررسی در 4/71 درصد موارد از نرم افزار کتابخانه ای پارس آذرخش استفاده می کردند. این نرم افزار از قالب ابرداده ای مارک برای اطلاعات کتابشناختی خود استفاده می کند. هم چنین در 86 درصد موارد، نرم افزارهای مورد بررسی امکان ارایه ی خروجی های ابرداده ای استاندارد را داشتند. نتیجه گیری: با توجه به یافته های پژوهش حاضر می توان از راه کارهای یکپارچه سازی در کتابخانه های مورد بررسی جهت بهره برداری اقتصادی از اطلاعات موجود استفاده کرد. بر اساس یافته های این پژوهش، می توان اذعان داشت که جهت بهره برداری اقتصادی از قابلیت های دانشی موجود در کتابخانه های مرکزی دانشگاه های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی باید محتواهای ابرداده ای این مراکز یکپارچه گردد. در این راستا، پیشنهاد می شود که از مدل جست وجوی هم زمان، تفاهم نامه ی 50/39Z و استاندارد ایزو 2709 استفاده کرد.

هدف پژوهش حاضر شناسایی قابلیت های نرم افزارهای کتابخانه دیجیتالی پاپیروس و آذرخش از نظر بازیابی اطلاعات است. این پژوهش از نوع کاربردی بوده و برای انجام آن از روش های تحلیل محتوا و پیمایشی - مقایسه ای استفاده شده است . برای این منظور از سیاهه وارسی 81 گویه ای برای سنجش، بررسی، شناسایی و ارزیابی ابعاد پژوهش استفاده شد و وضعیت نرم افزارهای دیجیتالی در 5 شاخص قابلیت جستجو و مرور، فرمول بندی جستجو، امکان انواع جستجو، ویژگی نمایش و استاندارد های بازیابی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. برای تجزیه و تحلیل داده ها از استفاده شده است . یافته ها SPSS آزمون های تی مستقل و تک نمونه ای در نرم افزار حاکی از آن است که میزان تحقق نرم افزار کتابخانه دیجیتالی آذرخش از نظر بازیابی 60 درصد است . بنابراین، / 83 درصد و نرم افزار دیجیتالی پاپیروس 4 / اطلاعات 37 نرم افزار دیجیتالی آذرخش از این نظر در وضعیت مطلوب تری نسبت به نرم افزار دیجیتالی پاپیروس قرار دارد.

هدف اصلی پژوهش حاضر ارائه مدل مفهومی پیشنهادی یکپارچه سازی معنایی کتابخانه های دیجیتالی در ایران است. پژوهش حاضر در سه گام مستقل به اجرا درآمده است. در گام نخست از روش سندی برای شناسایی منابع مرتبط، تولید پرسشنامه پژوهشگر ساخته و پاسخ به پرسش اساسی اول پژوهش حاضر استفاده شده است. جامعه پژوهش را تمامی منابع اطلاعاتی مرتبط در دسترس تشکیل داده و از فنون تحلیل محتوا برای تحلیل منابع استفاده شده است. در گام دوم از پیمایش تحلیلی برای بررسی وضعیت موجود کتابخانه های دیجیتالی استفاده شده است. جامعه پژوهش را تمامی کتابخانه های دیجیتالی فعال به تعداد 32 کتابخانه تشکیل می دهد که از این تعداد 26 کتابخانه در پژوهش حاضر مشارکت داشته اند. ابزار گردآوری اطلاعات نیز در این بخش از پژوهش پرسشنامه پژوهشگر ساخته است. در گام سوم پژوهش نیز از روش تحلیل سیستم استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان داد که در یکپارچه سازی معنایی نیاز به عناصری مانند زیرساخت فناورانه، نظام های کدگذاری و شناساگر، استانداردهای فراداده، مسائل قانونی، سازمانی و پایگاه های دانشی معنایی و سیستم های سازماندهی دانش است. همچنین روش استفاده از مترجم ها و برقراری روابط معنایی می توانند در یکپارچه سازی معنایی مورد استفاده قرار گیرند. از نظر ابزارهای مهم مورد نیاز در یکپارچه سازی معنایی نیز ابزارهایی مانند هستی نگاری ها، سیستم های سازماندهی دانش، پایگاه دانشی، مترجم ها، و زبان های توصیفی و تحلیلی می توانند مورد استفاده قرار گیرند. همچنین یافته های دیگر پژوهش در ارتباط با پرسش اساسی دوم پژوهش حاضر نشان داد که کتابخانه های دیجیتالی مورد مطالعه از نظر پوشش منابع دیجیتالی و تکمیل فیلدهای فراداده در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. همچنین از نظر مستندسازی محتوای فیلدهای فراداده نیز وضعیت چندان رضایت بخشی را شاهد نیستیم. بنابراین برای ایجاد قابلیت یکپارچه سازی معنایی نیازمند تقویت تمامی نقاط ضعف شناسایی شده در این پژوهش هستیم. در نهایت مدل مفهومی پیشنهادی این پژوهش در سه لایه داده، استنتاج ماشینی و برنامه کاربردی پیشنهاد شده است.

هدف اصلی مقاله حاضر شناسایی عناصر هزینه ای دخیل در یکپارچه سازی نحوی سامانه های اطلاعاتی کتابخانه های دیجیتالی در ایران در سه سطح محتوا، فنّی، و سازمانی است. بدیهی است در این راستا، برخی اهداف جزئی نیز نظیر شناسایی وضعیت موجود سامانه های اطلاعاتی از نظر ذخیره سازی اطلاعات، قابلیت های موجود خروجی های اطلاعاتی مورد نیاز برای میان کنش پذیری، وضعیت موجود میان کنش پذیری سامانه های اطلاعاتی کتابخانه دیجیتالی در ایران، و مدل مناسب یکپارچه سازی سامانه های اطلاعاتی در کتابخانه های دیجیتالی ایران حاصل خواهد شد. در پژوهش حاضر، از روش پژوهش پیمایش تحلیلی استفاده شده است. جامعه مطالعاتی پژوهش، متشکل از 11 سامانه اطلاعاتی کتابخانه دیجیتالی است که در حال حاضر در کتابخانه های دیجیتالی ایران مورد استفاده قرار می گیرند. با توجه به عدم وجود ابزار استانداردی برای مطالعه یکپارچه سازی نحوی سامانه های اطلاعاتی کتابخانه دیجیتالی، جهت گردآوری اطلاعات از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. یافته های پژوهش حاضر نشان داد که برای شناسایی عناصر هزینه-سازگاری در یکپارچه سازی نحوی باید در سه سطح محتوا، فنّی، و سازمانی به جستجو پرداخت. همچنین، یافته ها نشان داد که مهم ترین سطح در عناصر مربوط به هزینه-سازگاری متعلق به عناصر سطح سازمانی است. همچنین، پژوهش حاضر نشان داد که بیشترین عناصر مربوط به هزینه سازگاری مربوط به کتابخانه ها و سازمان های مادر آنهاست و در این راستا، سعی می شود تا کمترین بار هزینه ای بر دوش شرکت های تولیدکننده سامانه های اطلاعاتی کتابخانه دیجیتالی باشد.

هدف: تهیه الگوی موضوعی پایان نامه های کتابداری و اطلاع رسانی در ایران با هدف کمک به دانشجویان فعلی و آتی در انتخاب موضوع و جلوگیری از پژوهش های تکراری. روش/ رویکرد پژوهش: کتابخانه ای و دلفی. ابتدا با مطالعه مدل های پژوهش های پیشین و موضوع های موجود در پایگاه اطلاعاتی لیستا و کسب نظر متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی، 6 رده اصلی معین شد. سپس، برای تعیین موضوع های فرعی از سرعنوان های موضوعی فارسی، سرعنوان های موضوعی کنگره، اصطلاحنامه های فرهنگی یونسکو و اصفا و نما، و طرح های رده بندی های دیویی و کنگره استفاده شد. یافته ها: مدل پیشنهادی شامل 6 رده اصلی (کتابداری، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، مدیریت اطلاعات، ذخیره و بازیابی اطلاعات، فهرست نویسی و رده بندی، و روش های کمّی و کیفی اندازه گیری اطلاعات) و 70 رده فرعی است. نتیجه گیری: برای جلوگیری از انجام پژوهش تکراری، لازم است پژوهشگران و دانشجویان به این نقشه توجه کنند.

هدف: تعیین کیفیت خدمات کتابخانه های دیجیتالی مؤسسه های پژوهشی ایران براساس مدل دیجی کوال. روش/ رویکرد پژوهش: ابزار پژوهش مصاحبه و مشاهده نظام مند با استفاده از سیاهه وارسی پژوهشگرساخته براساس پروتکل دیجی کوال است. جامعه آماری را 8 کتابخانه دیجیتال فعال در مؤسسه های پژوهشی ایران تشکیل می دهد. یافته ها: هر 8 کتابخانه کمتر از 60 درصد امتیاز کل ابزار ارزیابی پروتکل دیجی کوال را به دست آورده اند. ارتباط کاربران با کتابداران با پست الکترونیکی و دیگر راه های غیرمستقیم ممکن است. هیچ یک از کتابخانه ها از تراکنش هم زمان برای ارتباط و پشتیبانی استفاده نمی کند. به خاطر آنکه کاربران و کتابخانه های دیجیتال حق مالکیت معنوی را رعایت نمی کنند، ناشران تمایل کمی برای تولید نسخه های الکترونیکی دارند. در نتیجه کتابخانه های دیجیتال برای مجموعه سازی و تأمین منابع، بیشتر مشترک پایگاه های اطلاعاتی برخط می شوند و کمتر قادر به منابع اطلاعاتی به ویژه به زبان فارسی هستند. نتیجه گیری: کتابخانه های دیجیتال مؤسسه های پژوهشی ایران از لحاظ غنای منابع از استانداردهای جهانی دیجی کوال فاصله بسیار دارند.