طرح نامه فقه سیاسی (مقاله پژوهشی حوزه)

مقدمه‏
یکى از دروسى که در مقطع کارشناسى ارشد رشته علوم سیاسى تدریس مى‏شود درسى با عنوان فقه سیاسى است. آنچه در این جا آمده، محورهایى است که طى چندین نوبت تدریس این درس، به نظر رسید که مى‏تواند عناوین تدریس و کنفرانس در کلاس، پژوهش دانشجویى و یا به عنوان موضوع رساله کارشناسى ارشد مورد استفاده قرار گیرد. گستره مباحث فقه سیاسى، که در این جا فقط به مختصرى از آنها اشاره شده است، ضرورت تأسیس گرایش فقه سیاسى در دانشگاه‏ها و حوزه‏هاى علمیه را بیش از پیش به خاطر مى‏آورد؛2 اگر فقه سیاسى به عنوان مبناى نظم عمومى و رفتارهاى سیاسى نظام جمهورى اسلامى ایران در روابط داخلى و خارجى تعریف شود، تأسیس یک رشته مستقل نیز در این زمینه کم خواهد بود.
1. معرفى درس و اهداف آن‏
درس فقه سیاسى نیز مانند سایر دروس از اهداف شناختى و رفتارى برخوردار است. این اهداف لازم است به دو صورت کلى و جزئى و نیز به تفکیک اهداف شناختى و رفتارى و کاربردى بر شمرده شود. براى پرهیز از تطویل در این جا فقط به ذکر اهداف کلى اکتفا مى‏شود:
1 - 1. آشنایى با فقه سیاسى به عنوان دانش تعیین کننده رفتارهاى سیاسى مردم مسلمان ایران و جهان اسلام پس از تشرف آنها به دین مبین اسلام تا کنون؛
2 - 1. آشنایى با تاریخ تطور فقه سیاسى شیعه و اهل سنت؛
3 - 1. آشنایى با چگونگى مواجهه فقهاى مسلمان با «حوادث واقعه» و مسائل نو پدید؛
4 - 1. آشنایى با وضعیت کنونى فقه سیاسى و چالش‏هاى پیش روى آن؛
5 - 1. آشنایى با مکاتب فقه سیاسى؛
6 - 1. آشنایى با مفاهیم، مباحث و مسائل مهم فقه سیاسى از قبیل ولایت فقیه؛
7 - 1 . آشنایى با یکى از دانش‏هاى سیاسى بومى و اسلامى و جایگاه آن در نسبت با سایر دانش‏ها.
2. مفاهیم و چارچوب نظرى‏
1- 2. مفاهیم‏
- چیستى فقه‏
- چیستى سیاست (مکتب هدایت و مکتب قدرت)
- فقه سیاسى؛ بینش یا دانش؟ یا هر دو؟
2- 2. جایگاه فقه سیاسى در میان معارف سیاسى دینى، از قبیل فلسفه سیاسى، کلام سیاسى، اخلاق مدنى، حقوق و... (فلسفه سیاسى: تعیین ضرورت‏ها؛ فقه سیاسى: تعیین حدود؛ عرف سیاسى و علم سیاست: تعیین شکل)

مطلب مذکور در نمودارهاى ذیل قابل نمایش است:
نوع معرفت    معرفت عقلایى و فلسفى ‏و کلامى    معرفت وحیانى و دینى‏ از جمله فقه‏عمومى و فقه سیاسى    معرفت علمى و تجربى و عرفى     معرفت شهودى و عرفانى
کارکرد    تعیین ضرورت‏ها، از جمله ضرورت نیاز به معارف وحیانى و طراحى نظام سیاسى مطلوب و مبانى نظام هاى سیاسى ‏    تعیین حدود رفتار و کیفیت رابطه انسان و خدا و تعیین جهت گیرى هاى زندگى فرد و جامعه     تعیین شکل و شیوه انجام رفتار هاى غیر عبادی، و حوزه اقتصاد، سیاست و اجتماع متناسب با پیشرفت هاى علمى و مقتضیات     حوزه هنر و زیبایى و احساسات و علایق فردى
 
تعیین حدود رفتار و تعیین شکل و شیوه انجام حوزه هنر و زیبایى کیفیت رابطه انسان و رفتارهاى غیرعبادى، و و احساسات و خدا و تعیین حوزه اقتصاد، سیاست و علایق فردى جهت‏گیرى‏هاى اجتماع‏متناسب‏باپیشرفت و مبانى نظام‏هاى‏سیاسى زندگى فرد و جامعه هاى علمى و مقتضیات‏ معارف عقلى، فلسفى و کلامى کلامى‏معارف وحیانى و دینى از جمله فقه عمومى و فقه سیاسى‏یاسى‏معارف بشرى و تجربى‏جربى‏ى از جمله فقه عمومى و فقه سیاسى‏معارف شهودى و احساسى و هنرى و عرفانى‏فانى‏ى و فقه سیاسى نکته قابل یادآورى درباره لایه‏هاى معرفتى این است که وجود تعارض، به طور منطقى، در درون هر لایه ممکن است، اما تصور تعارض میان دو لایه معرفتى، باتوجه به این‏که هر کدام به پرسش‏هاى خاص خود پاسخ مى‏دهند متصور نیست؛ مگر این‏که لایه معرفتى مورد بحث دامنه شمول مدعیات خود را آنقدر گسترش دهد که مدعیات لایه‏هاى معرفتى دیگر را نیز شامل شود؛ براى مثال هر عالم دینى از یک نظام فلسفى و کلامى و تجربى و شهودى، آگاهانه یا ناآگاهانه برخوردار است و بنابراین فرض، تعارض فقه و فلسفه یا فقه و عرفان و یا علم و دین منطقاً فرض درستى نیست، اما فرض تعارض در میان فقه فقها و مکاتب فقهى مختلف یا فلسفه فیلسوفان و مکاتب فلسفى مختلف یا عرفان عارفان و مکاتب عرفانى مختلف و یا معرفت‏هاى تجربى متصور است؛ چنان‏که مثلاً در حوزه فلسفه، سه مکتب فلسفى مشاء، اشراق و حکمت متعالیه را در جهان اسلام داریم یا مکاتب کلامى مختلف و یا در حوزه فقه، مکاتب فقهى متفاوت را داریم.

3- 2. موضوع فقه سیاسى (تعیین حدود الهى در حوزه‏هاى رفتارى مختلف زندگى سیاسى)
- روابط شهروندان با یکدیگر
- روابط شهروندان با دولت‏
- روابط دولت‏ها با یکدیگر

4- 2. هدف و غایت فقه سیاسى (کاربردهاى فقه سیاسى)
5- 2. معرفى و بررسى متون و آثار مهم در حوزه فقه سیاسى‏
6- 2. گفتمان‏ها و پارادایم‏ها در حوزه فقه سیاسى‏

- گفتمان تقیه (مثال: على‏بن یقطین)
- گفتمان تغلّب (مثال: فضل‏الله بن روزبهان خنجى)
- گفتمان اصلاح (مثال: محقق سبزوارى و نائینى)
- گفتمان انقلاب (مثال: امام خمینى)
- نسبت گفتمان‏هاى مذکور با گفتمان آرمانى (دولت نبوى، علوى و مهدوى)
- ادله ضرورت اجتهاد در تعیین گفتمان سیاسى مناسب براى هر زمان و مکان‏
کلى بودن مدارک و ادله احکام‏
فاصله زمانى با دوران ارائه منابع اسلامى‏
مسائل نوظهور و...
3. مبادى، مبانى و منابع فقه سیاسى‏
1- 3. مبادى و مبانى معرفت شناختى و روش شناختى 3 (منابع تولید دانش و روش‏ها و ابزارهاى تولید دانش)؛ شامل عقل، وحى (اعم از قرآن و احادیث)، شهود و تجربه.
در این قسمت به تأثیر دیدگاه‏هاى معرفت شناختى و روش شناختى در فقه سیاسى به طور مختصر اشاره مى شود. در این جا براى مثال به یک مورد پرداخته‏ایم و آن، نتیجه تزاحم اخبارى‏ها و اصولى‏ها در قرن یازده، دوازده و سیزده است:
1. خروج تدریجى مسائلى از علم اصول که اهل سنت در علم اصول داخل کرده بودند و در استنباط شیعه تأثیر نداشت مانند قیاس، استحسان، مصالح مرسله و سد و فتح ذرایع؛
2. وارد کردن تدریجى مسائلى در علم اصول که مورد اختلاف اصولى‏ها و اخبارى‏ها بود از قبیل حجیت قطع حاصل از مقدمات عقلیه، تقدم دلیل عقلى قطعى بر دلیل نقلى، حجیت ظهور کتاب و جریان اصل برائت در شبهات حکمیه شرعیه.4
2- 3. مبادى و مبانى هستى‏شناختى؛ شامل مبدأ (جهان آفرین)، جهان آفرینش و سرانجام هستى.
3- 3. مبادى و مبانى انسان‏شناختى (جبر و اختیار، کمال‏طلبى، اصالت فرد یا جمع، عقل‏گرایى یا شهوت گرایى و....)
4- 3. مبادى و مبانى اخلاقى (مبارزه با موانع درونى و بیرونى کمال‏طلبى)
5- 3. مبادى و مبانى جامعه‏شناختى و روان‏شناختى‏
6- 3. مبادى و مبانى کلامى‏
- گروه‏هاى مختلف کلامى از قبیل اشاعره، معتزله، شیعه، مرجئه و... . براى مثال به مباحث یکى از این گروه‏ها اشاره مى‏شود:
اشاعره‏
الف) ویژگى‏ها؛ از قبیل تقدم نقل بر عقل، فعل انسان و مسأله کسب (= جبر و مشروعیت)، عدالت صحابه و تصویب در اجتهاد.
در دیدگاه سیاسى اشاعره، به تدریج شرایط قریشى بودن، علم و عدالت از حاکم حذف شد. نیز عناصر شورا، امر به معروف، اتکا به نفس فردى و صراحت لهجه در نقد و نصیحت حاکمان به حاشیه رانده شد. حتى بیعت یک نفر نیز باعث انتخاب حاکم مى‏توانست بشود؛ به این ترتیب حتى از این عناصر نیز قرائت تغلّبى صورت گرفت.
ب) اندیشمندان؛ مثل محمدبن ادریس شافعى (150 - 204 ه)، احمدبن حنبل، ابوالحسن اشعرى ( 260 - 324ه)، ابوالحسن ماوردى شافعى (364 - 450 ه)، ابن فراء حنبلى (مرگ 458 ه)، خواجه نظام الملک طوسى (408 - 485 ه)، غزالى (نفى شرط علم) (450 - 505 ه)، ابن تیمیه (661 - 728 ه)، ابن جماعه (639 - 733 ه)، ابن خلدون (نفى شرط قریشى بودن حاکم به دلیل زوال عصبیت قریشى) - (732 - 808 ه) و ابن ازرق (نفى شرط عدالت).
ماهیت خلافت در جهان اهل سنت فارغ از سه اصل تقدیس حاصل از نصب الهى، اصل صلاحیت‏هاى شخصى مبتنى بر عصمت و عدالت و اصل اقبال عامه ناشى از بیعت مختار مردم است.
- مباحث فلسفه دین (و انتظار از دین)
7- 3. مبادى و مبانى اصول فقهى؛ مثل اصالة الاحتیاط و اصالة الإباحه، عقل گرایى و نقل گرایى، اجتهاد و تقلید، اصالة التکلیف و اصالة البرائة و تصویب و تخطئه.

- نگاهى به دسته‏بندى باب‏هاى فقهى و جایگاه فقه سیاسى‏
1. احکام عبادى: نماز، روزه، حج، عمره و اعتکاف‏
2. احکام اقتصادى‏
- اموال عمومى و دولتى: انفال، خمس، زکات و مالیات‏ها
- اسباب شرعى تملک و تعمیم و حفاظت ثروت، مانند حیازت، احیاى موات، صید و ذباحه، ارث، ضمانات، وقف، هبه، صدقه، نذر، کفاره، حفاظت اموال جامعه (حجر)
- بازرگانى و سایر قراردادهاى اقتصادى، بیع، تجارت، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، اجاره، شفعه، جعاله، صلح، رهن، قرض، بیمه و سرقفلى‏
3. احکام مربوط به آداب شخصى و اجتماعى: نکاح، طلاق، خلع، مبارات، ظهار، لعان، ایلاء، عبید و اماء، وصیت، احکام اموات ودیعه، عاریه، أیماره و لقطه‏
4. احکام قضایى و جزایى: قضا و شهادات، اقرار، غصب، حدود، دیات، قصاص و منازعات‏
5. احکام سیاسى: ولایت فقیه، جنگ و صلح، سبق و رمایه، امر به معروف و نهى از منکر، حقوق اقلیت‏ها و روابط بین الملل‏
7- 2. منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى‏5؛ از قبیل قرآن، سنت، اجماع، عقل، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، استصلاح، مذهب صحابه، سد ذرایع و فتح ذرایع، شریعت سلف، عرف و عادت، سیره عملى اهل مدینه، استدلال، استلزام، استصحاب و برائت.
4. تاریخ فقه سیاسى‏
1- 4. تاریخ اندیشه سیاسى فقها
الف) تاریخ اندیشه سیاسى فقهاى شیعه؛ از قبیل اندیشه سیاسى شیخ مفید، سید مرتضى، ابوالصلاح حلبى، شیخ طوسى، طبرسى، ابن ادریس، محقق حلى، علامه حلى، محقق‏کَرکَى، شهید ثانى، محقق اردبیلى، محقق سبزوارى، فیض کاشانى، محمدامین استرآبادى، على نقى کمره‏اى، علامه مجلسى، شیخ حر عاملى، سیدنعمت الله جزایرى، فاضل هندى، وحیدبهبهانى، ملامهدى نراقى، میرزاى قمى، ملااحمدنراقى،صاحب جواهر شیخ محمدحسن نجفى، میرزاى شیرازى، نجم‏آبادى، آخوند خراسانى، محمدحسین نائینى، امام خمینى، سیدمحمدباقر صدر، محمدمهدى شمس الدین، سیدمحمد حسین فضل‏الله، سیدکاظم حائرى، و... .
ب) تاریخ اندیشه سیاسى فقهاى اهل سنت؛ از قبیل اندیشه سیاسى ابوحنیفه، مالک‏بن انس، محمدبن ادریس شافعى، احمدبن حنبل، ماوردى، غزالى، ابن تیمیه، فضل‏الله بن روزبهان خنجى، محمدبن عبدالوهاب، طهطاوى، عبده، رشید رضا، مصطفى عبدالرازق، شلتوت، و... .
2- 4. ادوار فقه سیاسى‏
ادوار فقه سیاسى شیعه بر اساس دوره‏هاى فقه عمومى‏
الف: دیدگاه اول‏
- عصر تفسیر و تبیین (عصر ائمه)
- عصر محدثان (کلینى و صدوق)
- عصر آغاز اجتهاد (شیخ مفید و سید مرتضى)
- عصر کمال اجتهاد (شیخ طوسى)
- عصر تقلید
- عصر نهضت مجدد مجتهدان‏
- عصر پیدایش مذهب اخباریان‏
- عصر جدید استنباط
- عصر حاضر
ب: دیدگاه دوم‏
- عصر پیدایش مبادى اجتهاد (اجتهاد از راه منابع معتبر شرعى یا اجتهاد به رأى؟)
- عصر تمهید و زمینه‏سازى به کارگیرى اجتهاد
- عصر تدوین قواعد اصولى و عناصر مشترک اجتهادى (تأسیس علم اصول فقه)
- عصر بکارگیرى عناصر مشترک اجتهاد در منابع (شیخ طوسى)
- عصر گسترش استدلال در مسائل اجتهادى (ابن ادریس)
- عصر تکامل اجتهاد (وحید بهبهانى)
- عصر ژرف اندیشى در ابحاث اجتهادى (شیخ انصارى)
- عصر کلیت کاربرد اجتهاد با شیوه نوین آن (امام خمینى)
ادوار فقه سیاسى اهل سنت بر اساس فقه عمومى‏
- عصر صحابه‏
- عصر تابعین‏
- عصر پیشوایان مذهب‏
- دوره توقف اجتهاد و گزینش مذاهب‏
- عصر تقلید محض‏
- عصر حاضر
ادوار فقه سیاسى اسلام بر اساس تحولات دولت و حکومت‏
الف: در جهان اسلام‏
- عصر دولت نبوى‏
- عصر خلفاى نخستین (و امام على‏علیه السلام)
- عصر دولت اموى‏
- عصر دولت عباسى (و آل‏بویه)
- عصر ایلخانان‏
- عصر صفویه و عثمانى‏ها
- دوره جدید و تأثیرپذیرى از مدرنیسم‏
ب: در ایران‏
- عصر ظهور معصوم‏
- از آغاز عصر غیبت تا شروع دوران صفویه‏
- عصر صفویه‏
- از پایان صفویه تا ابتداى قاجاریه‏
- از ابتداى عصر قاجاریه تا دوران مشروطه‏
- عصر مشروطه‏
- از عصر پهلوى تا شکل‏گیرى مقدمات انقلاب اسلامى‏
- از شکل‏گیرى مقدمات تا پیروزى انقلاب اسلامى‏
3- 4. مکاتب فقه سیاسى‏
مکاتب فقه سیاسى شیعه؛ مثل مکاتب اصولى‏ها (مکتب نجف، مکتب سامرا، مکتب قم) و اخبارى‏ها و سایر مکاتب و سایر شیعیان.
مکاتب فقه سیاسى اهل سنت؛ مثل حنفى، مالکى، شافعى، حنبلى و مکاتب معاصر و جدید (وهابیت، اخوان المسلمین و...)
5. مسائل و مباحث فقه سیاسى‏
1- 5. مسائل و مباحث مربوط به نظام سیاسى‏
ضرورت نظام سیاسى‏
خاستگاه نظام سیاسى‏
- انتصاب‏
- انتخاب‏
- وکالت‏
- انتصاب و انتخاب‏
اهداف نظام سیاسى‏
ساختار نظام سیاسى‏
عناصر نظام سیاسى‏
- رهبرى (ولایت فقیه)
- مردم‏
- نخبگان
- و....
انواع نظام سیاسى‏
- عادل‏
- جائر (جائر کافر، جائر مخالف و جائر مؤمن)
و....
نظریه‏هاى دولت در فقه سیاسى شیعه (نقد و بررسى)؛ از قبیل نظریه سلطنت مشروعه، نظریه ولایت انتصابى عامه فقیهان، نظریه ولایت انتصابى مطلقه فقیهان، نظریه ولایت انتصابى شوراى مراجع تقلید، نظریه حسبه، نظریه دولت مشروطه، خلافت مردم با نظارت مرجعیت، نظریه ولایت انتخابى مقیده فقیه، نظریه ولایت انتخابى اسلامى، نظریه حکومت دموکراتیک دینى، نظریه وکالت، نظریه ولایت امت و ... .
اشکال نظام سیاسى‏
مفاهیم اساسى نظام سیاسى؛ از قبیل شورا، بیعت، مصلحت، احکام حکومتى، حسبه، دانش (حکمت و فقاهت)، قدرت، مشروعیت، حاکمیت، حریت، امامت، ولایت، اصالت، سلطنت، قضاوت، استیلا، تغلّب، شوکت، عدالت، نصب، انتخاب، حق، تکلیف، مردم، نظارت، سلطان، سلطان عادل، سلطان جائر، سلطان کافر، و... .
2- 5. مسائل مربوط به سیاست داخلى؛ از قبیل امور حسبیه، حقوق (و وظایف) دولت بر مردم، حقوق (و وظایف) مردم بر دولت، نقش مردم در حکومت اسلامى، کتب ضاله، ارتداد، خروج و محاربه (حق طغیان علیه حکومت)، همکارى با نظام جور، مرابطه، انفال و مباحات عامه، اراضى خراجیه، جزیه و مالیات، حقوق اقلیت‏ها، آزادى، کنترل قدرت و... .
3- 5. مسائل مربوط به سیاست خارجى‏
اهداف سیاست خارجى دولت اسلامى‏
اهداف ملى‏
اهداف فرا ملى‏
- ابلاغ رسالت و دعوت اسلامى‏
- دفاع از سرزمین‏ها و منافع مسلمانان‏
- اتحاد ملل و دول مسلمان‏
- دفاع از مستضعفان
- و....
روش‏ها و تاکتیک‏هاى سیاست خارجى دولت اسلامى‏
دعوت و گفت‏وگو، جهاد، تقیه، تولى، استجاره و امان، مصونیت دیپلماتیک، دفاع از مستضعفان، حضور در مجامع بین‏المللى، تألیف قلوب و....
6. اصول و قواعد فقه سیاسى‏
1. 6. اصل تکلیف‏
2. 6. اصل مصلحت‏
3. 6. اصل حفظ نظام‏
4. 6. اصل دعوت و گسترش اسلام (نحل، آیه 125)
5. 6. اصل نفى سبیل؛ «و لن یجعل الله للکافرین على المؤمنین سبیلاً» - (نساء، آیه 141)
6. 6. اصل تقدیم اهم بر مهم‏
7. 6. اصل عمل به قدر مقدور؛ قاعده «المیسور لایسقط بالمعسور»
8. 6. اصل عدالت (نساء، آیه 135)
9. 6. اصل ضرورت حکومت؛ نفى آنارشیسم «لابد للناس من أمیر برٍّ أو فاجر»
10. 6. اصل ولایت الهى‏
11. 6. اصل تدریج‏
12. 6. اصل در نظر گرفتن مقتضیات زمان و مکان‏
13. 6. قاعده لاضرر و لا ضرار فى الاسلام (محمدبن یعقوب الکلینى، کافى، ج‏5، ص 292)
14. 6. قاعده مقابله به مثل (بقره، آیه 194)
15. 6. المعروف عرفاً کالمشروط شرطاً
16. 6. الممتنع عادة کالممتنع حقیقةً
17. 6. تبعیة العمل للنیّة
18. 6. قاعده تبعیت احکام از مصالح و مفاسد
19. 6. وفاى به عهد «اوفوا بالعقود» - (مائده، آیه 1) و «المؤمنون عند شروطهم»
20. 6. قاعده حرمت کمک بر گناه؛ «و لاتعاونوا على الاثم و العدوان»
21. 6. اصل عدم ولایت افراد بر یکدیگر (سوره کهف، آیه 26)
22. 6. قاعده رجوع جاهل به عالم؛ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» - (انبیا، آیه 7).
23. 6. قاعده الأسلام یجبّ ما قبله؛ با قبول اسلام جرایم مربوط به حق اللَّه عفو مى‏شود. (محمدحسن نجفى، جواهر الکلام، ج 15، ص 62).
24. 6. قاعده ضرورت؛ «الضرورات تبیح المحظورات»
25. 6. قاعده نفى عسر و حرج؛ «ما جعل علیکم فى الدین من حرج» - (حج، آیه 78)
26. 6. ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع (نهج البلاغه، خطبه 1)
27. 6. قاعده القرعة فى کل امر مشکل‏5
28. 6. تقیه، کتمان عقیده براى حفظ مصالح عالیه و پیشبرد امر دین (نحل، آیه 106)
29. 6. مشورت در امور دنیوى و غیر وحیانى؛ «وشاورهم فى الامر» - (آل عمران، 59)
30. 6. عدم تبعیض (نهج البلاغه، نامه 53).
31. 6. وجوب تعظیم شعایر الهى و حرمت اهانت به آنها؛ «و من یعظم شعائر اللّه...» - (حج، آیه 32)
32. 6. تألیف قلوب به معناى ایجاد الفت و مهربانى در دل کفار یا مسلمانان ضعیف از نظر مبانى دین به روش‏هاى مختلف حتى هزینه کردن زکات واجب است؛ «والمؤلفة قلوبهم» - (توبه، آیه 6)
33. 6. قاعده درء؛ این قاعده حدود شرعى را (مجازات‏هاى حدى) با ورود شک منتفى مى‏کند: «ادرؤا الحدود بالشبهات»6
34. 6. قاعده الزام؛ به این معنا که هر فردى، ملتزم به معتقدات خود است: «من دان بدین قوم لزمته احکامهم.»7
35. 6. تولى و تبرى‏
36. 6. قاعده سلطنت؛ «الناس مسلطون على اموالهم». از طریق قیاس اولویت فقها استدلال کرده‏اند که سلطه فرد بر مال، به طریق اولى سلطه برجان را به دنبال دارد.8
37. 6. قاعده احسان؛ امورى که با نیت خیر انجام مى‏شود، در صورتى که منجر به خسارتى گردد، انجام دهنده فاقد مسؤولیت مدنى است و در مورد خطاى حاکم و قاضى خسارت از بیت المال پرداخت مى‏شود. «و ما على المحسنین من سبیل» - (توبه، آیه 91)
38. 6. قاعده من له الغنم فعلیه العزم؛ یعنى هزینه‏ها و خسارت‏هاى اموال و حقوق بر عهده همان کسى است که از آنها استفاده مى‏کند.9
39. 6. مصونیت سفیران‏10
40. 6. قاعده صلح؛ در اسلام اصل در روابط با جوامع دیگر بر پرهیز از جنگ و پیش بردن امور از طریق صلح است: «الصلح خیرٌ» - (نساء، آیه 128)
41. 6. حفظ جان مسلمان‏11
42. 6. و از همه مهم‏تر، اصل «اجتهاد» که در واقع اصلِ مادر و حاکم و جهت دهنده به تمامى اصول فوق است.
(تقسیم قواعد از نظر عرصه و قلمرو آنها به موارد زیر ممکن است: قواعد سیاسى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى، نظامى، انتظامى، امنیتى و...)
براى قواعد فقه تقسیمات مختلفى وجود دارد. آنچه آمد قواعدى بود که در عرصه سیاست کاربرد دارد؛ هر چند منکر کاربرد آنها در سایر عرصه‏ها نیستیم. به عنوان مثال به یک طبقه بندى از قواعد فقه اشاره مى کنیم. در این طبقه بندى، قواعد فقهى به دو نوع عام و خاص تقسیم شده است:
الف) قواعد فقهى عام؛ مثل قاعده نفى ضرر، قاعده نفى سبیل، قاعده نفى عسر و حرج.
ب) قواعد فقهى خاص؛ مثل قاعده اتلاف، قاعده حیازت، قاعده سلطنت که تماماً مربوط به حوزه اقتصاد هستند.
ویژگى‏هاى قواعد فقهى‏
1. مستند بودن‏
2. کلیّت و شمول‏
3. کاربردى بودن‏
4. ثابت در عین انعطاف‏
7. بررسى وضعیت کنونى فقه سیاسى‏
1- 7. فقه سیاسى و شرایط زمان و مکان‏
2- 7. فقه سیاسى و عقلانیت‏
3- 7.فقه و جامعه‏
4- 7.فقه و دولت‏
5- 7.فقه و مدرنیته‏
6- 7.فقه و قانون‏
7- 7.فقه و مصلحت‏
8- 7.فقه و قدرت‏
9- 7.فقه و مسأله مشروعیت‏
10- 7.فقه و علوم تجربى‏
11- 7.فقه و حقوق‏
12- 7.فقه و جنسیت‏
13- 7.فقه و فرد
14- 7.فقه و محیط زیست‏
15- 7.فقه و مطبوعات‏
16- 7.فقه و آزادى‏
17- 7.فقه و عدالت‏
18- 7.فقه و روابط بین الملل‏
19- 7.فقه و افکار عمومى‏
20- 7.فقه و انتخابات‏
21- 7.فقه و نظارت‏
22- 7.فقه و رسانه‏ها
23- 7.فقه و توسعه‏
24- 7.فقه و جهانى سازى‏
25- 7.فقه و مالکیت معنوى‏
26- 7.فقه و عرف‏
27- 7.فقه و اجتهاد؛ انسداد یا انفتاح؟
 
8. چالش‏هاى فقه سیاسى‏
1- 8. چالش‏هاى شیعه و اهل سنت در حوزه فقه سیاسى
ردیف | مکتب    اهل سنت     شیعه
1    انسداد باب اجتهاد و در نتیجه امکان خالى بودن عصر از مجتهدان (دوره میانه)    تخطئه (خطا پذیرى اجتهاد)
3    کم رنگ شدن نقش سیاسى علما    پررنگ شدن نقش سیاسى علما
4    عمل به قیاس و استحسان و مصالح مرسله و سد ذرایع     عدم عمل به قیاس و ....
5    عدم تداوم عصمت در ائمه     تدام عصمت
6    حضور در قدرت و تولید نظریه پس از عمل     معارضه با قدرت و ارزیابى رفتارهاى سیاسى با نظریه پیشین
7    تقدم امنیت بر عدالت     تقدم عدالت بر امنیت
8    تنوع نظریه هاى مشروعیت بخش     وحدت نظریه
9    سلطه دال هایى چون قریشى بودن، سلطه گرى صحابه گرایى و خلافت    سلطه دال هایى چون مردم، خواص، مقلد، مجتهد، امامت، علم | فقه و ولایت
10    قدرت سالارى     دانش سالاری
11    انتخاب و شورا و تغلب     نص و نصب و عصمت
12    اهل حل و عقد     اهل نص و نصب
       
2- 8. چالش‏هاى اصولى‏ها و اخبارى‏ها در حوزه فقه سیاسى‏
ردیف | مکتب     اصولى ها     اخبارى ها
1    وجوب عینى یا کفایى اجتهاد    نقل گرایى
2    وجوب عینى یا کفایى اجتهاد     استماع | حرمت اجتهاد
3    مقلد     مستمع
4    مجتهد     محدث
5    ادله اربعه ( منابع تولید معرفت دینى )    فقط سخنان ائمه معصومین علیهم السلام
6    اصاله البرائه     اصاله الاحتیاط
7    اصاله الاباحه     اصاله التکلیف
8    استمرار حکومت    تعطیل حکومت در عصر غیبت و نفى جایگاه سیاسى مجتهدان
9    اصل تنزل و تدریج     فقط انتخاب خوب
10    تقسیم بندى احادیث و نقد و بررسى اخبار    عمل به تمام اخبار، حتى خبر واحد
11    عمل به اجماع    عدم عمل به اجماع
12    گسترش دامنه آزادى     گسترش دامنه احکام
13    (مقدمات دلیل انسداد )حجیت ظن    حجیت یقین، عدم انسداد
14    نامتناهى بودن احکام (قضایاى حقیقه ) اصول متناهى استنباط احکام متغیر از اصول ثابت استنباط احکام زمانى از اصول فرا زمانى     متناهى بودن احکام بیان احکام جزئى متناهى ( قضایاى جزئیه خارجیه ) در شریعت
15    استفاده از : مناط، قصد شارع، مذاق شریعت، روح نص و ملاکات احکام    عدم استفاده
16    مخاطب قرآن هم معصومین و هم غیر معصومین هستند    مخاطب قرآن فقط معصومین علیهم السلام هستند.
17    مخاطب پیامبر (ص) هم معصومین و هم غیر معصومین هستند.    مخاطب پیامبر(ص) فقط ائمه علیهم السلام هستند.
18    حلال بودن همه دانش ها    تحریم دانش هایى چون فلسفه و منطق
19    تقویت اصول فقه و رجال و تفسیر     عدم اعتقاد به اصول فقه و رجال و تفسیر غیر ماثور
اهم موارد نزاع اخبارى‏ها و اصولى‏ها
 
3- وجوب و تحریم اجتهاد
4- جواز و عدم جواز حجیت ظن (فقدان روایت)
5- اختلاف درباره امام‏شناسى و بحث ثابت و متغیر و قضایاى جزئیه خارجیه و حقیقیه و احکام و اصول متناهى و... .
6- وجوب و تحریم تقلید از مجتهدان و در نتیجه جایگاه و عدم جایگاه سیاسى مجتهدان در عصر غیبت. 12
3- 8. چالش‏هاى قائلان به اجتهاد در حوزه فقه سیاسى‏
علاوه بر چالش موجود بین اصولى‏ها و اخبارى‏ها، که قابل انکار نیست، در میان قائلان به اجتهاد نیز چالش‏هایى قابل شناسایى است که در برخى موارد تأثیرات سیاسى این چالش‏ها، از چالش موجود میان اصولى‏ها و اخبارى‏ها بیشتر است.
به طور کلى قائلان به اجتهاد در چهار گروه ذیل قابل طبقه‏بندى هستند:
1. اجتهاد بر اساس ظاهر نصوص به گونه عملى و بدون تفریع و تطبیق (ابن ابى‏عقیل عمانى، ابن جنید، شیخ مفید و سید مرتضى).
2. اجتهاد بر اساس منابع و با تفریع و تطبیق منحصراً در حوزه تئورى و نظر (در مقام تئورى و نظر اصولى، در مقام فتوا و عمل اخبارى و ظاهر گرا).
3. بکارگیرى اجتهاد در منابع شناخت، هم در مرحله تئورى و هم در مقام عمل و فتوا، ولى بدون سنجیدن ابعاد قضایا و بررسى ملاکات احکام و عناوینى که بالذات در بستر زمان موضوعات احکامند و نیز بدون ویژگى‏هاى درونى و بیرونى موضوعات که در طول زمان متحولند که در نتیجه احکام آنها نیز متحول مى‏شود.
4. اجتهاد در منابع، در مقام نظر و عمل و توجه به مقتضیات زمان و مکان و بررسى موضوعات احکام از نظر ویژگى‏هاى درونى و بیرونى آنها.13
4- 8. چالش مجتهدان سنتى و مجتهدان مصلح در حوزه فقه سیاسى‏
در باره مسائل مربوط به نظام سیاسى جامعه در میان دانشمندان مسلمان سه نظریه وجود دارد:
نظریه اول این است که در کتاب و سنت هم اصول ارزشى حکومت (مثل عدالت) بیان شده و هم مسائل شکلى حکومت مثل بیعت اهل حل و عقد. بدیهى است از شکل مورد نظر نباید خارج شویم مگر به مقدار ضرورت؛
نظریه دوم این است که در کتاب و سنت، تنها اصول ارزشى مربوط به حکومت به عنوان شریعت ثابت بیان شده است نه شکل‏هاى آن؛
نظریه سوم این است که در کتاب و سنت، هیچ اصل ارزشى مربوط به حکومت به عنوان شریعت ثابت بیان نشده است. اصول ارزشى کتاب و سنت فقط مربوط به «اخلاق فردى» است.
این اصول فردى شامل حال حاکمان نیز مى‏شود.
در ادامه، مقایسه‏اى میان طرفداران نظر اول و دوم شده است.
ردیف    برخى از دیدگاه هاى طرفداران نظر اول    دیدگاه دوم
1     انحصار احتکار به موارد مذکور در روایات     عدم انحصار
2    عدم جواز چند مرحله‏اى شدن قضاوت    جواز
3    عدم جواز وضع مجازات‏هایى که در کتاب و سنت سابقه ندارد     جواز
4    عدم جواز تحدید نسل    جواز
5    عدم جواز محدود کردن آزادى کارفرما و کارگر در عقد قرارداد کار    جواز
6    عدم جواز تحدید مالکیت از نظر منابع، کمیت و حدود تصرفات    جواز
7    عدم جواز محدود کردن احیاى اراضى موات، حیازت، مباحات‏صید و استخراج معادن    جواز
8    عدم جواز وضع مالیات به منظور توسعه اقتصادى    جواز
9    عدم جواز تأسیس نظام تعلیمات اجبارى    جواز
10    عدم جواز تأسیس نظام سیاسى بر اساس انتخابات عمومى وعمل به آراى اکثریت، به جاى بیعت اهل حل و عقد    جواز
11    محفوظ ماندن شرایط معتبر در حاکم    جواز
12    عدم جواز تأسیس اقتصاد برنامه‏ریزى    جواز
13    عدم جواز تقیید یا تحدید یا تعطیل پاره‏اى از احکام بر اساس‏مصلحت    جواز

هم‏چنین میان دو گروه در نحوه پرداختن به مسائل و مباحث فقه سیاسى تفاوت جدّى وجود دارد؛ در حالى که فقهاى سنتى به پرسش‏هاى قدیمى در حوزه فقه سیاسى مى پردازند، فقهاى مصلح و نوگرا سعى مى‏کنند به پرسش‏هاى جدید پاسخ دهند. در جدول ذیل برخى از این پرسش‏ها آمده است.
ردیف     پرسش‏هاى قدیم در حوزه فقه سیاسى     پرسش‏هاى جدید در حوزه فقه سیاسى
1    آیا بیعت اهل حل و عقد مى‏تواند مبناى حکومت قرار گیرد یا خیر؟    آیا انتخاب عمومى یا انقلاب مى‏تواند مبناى حکومت قرار گیرد یا خیر ؟
2    آیا حاکم مى‏تواند بخشى از قدرت‏خود را به عنوان امارت    آیا حاکم مجاز است همه قدرت را در خود متمرکز کند؟
3    چه کسى باید حکومت کند و شرایط حاکم چیست ؟    چگونه باید حکومت کند؟
4    حاکم مجاز است قیمت گذارى کند یاخیر ؟    برنامه ریزى عمومى اقتصادى تا چه اندازه مجاز است فعالیتهاى آزاد مردم را کنترل کند و جهت دهد؟
5    کنز چیست؟     نظام سرمایه دارى مشروع است یا خیر؟
6    وظایف محتسب چیست؟    تبدیل شدن دولت به یک دستگاه قدرت سامان مند، به طورى که در همه زوایاى زندگى افراد، مستقیم و یا غیر مستقیم، نفوذ و اثر داشته باشد جایز است یا نه؟
7    قلمرو دارالاسلام و دارالحرب کجاست؟    نقض حاکمیت ملى دیگران مجاز است یا خیر؟
8    تعلیم فنون و صنایع ، واجب کفایى است یاخیر ؟    تبعیت از اقتصاد صنعتى ، که زندگى معنوى و فضایل اخلاقى را تهدید مى کند، مجاز است یاخیر ؟
نمونه‏هایى از پرسش‏هاى فقه سیاسى در ادوار مختلف‏
حکومت قرار گیرد یا خیر؟
یا وزارت به دیگران تفویض کند؟ متمرکز کند؟
3 چه کسى باید حکومت کند وشرایطحاکم چیست؟ چگونه باید حکومت کرد؟
4 حاکم مجاز است قیمت‏گذارى کند یاخیر؟ برنامه‏ریزى عمومى اقتصادى تا چه اندازه مجاز است فعالیت‏هاى آزاد مردم را کنترل کند و جهت دهد؟
5 کنز چیست؟ نظام سرمایه‏دارى مشروع است یا خیر؟
تبدیل شدن دولت به یک دستگاه قدرت 6 وظایف محتسب چیست؟ سامان‏مند، به طورى که در همه زوایاى زندگى افراد، مستقیم و یا غیرمستقیم، نفوذ و اثر داشته باشد جایز است یا نه؟
7 قلمرو دارالاسلام و دارالحرب کجاست؟ نقض حاکمیت ملى دیگران مجازاست‏یا خیر؟
8 تعلیم فنون و صنایع، واجب کفایى است یا خیر؟ تبعیت از اقتصاد صنعتى، که زندگى معنوى و فضایل اخلاقى را تهدید مى‏کند، مجاز است یا خیر؟
 
5- 8. چالش مجتهدان و روشنفکران دینى در حوزه فقه سیاسى‏
ردیف     مجتهدان    روشنفکران
1    اصول فقه    هرمنوتیک و سایر روش هاى جدید
2    حقیقت مطلق و اجتهادى مختلف و یکى بیشتر نیست (نظریه نجات) 14     قرائت هاى مختلف که هر کدام بخشى از حقیقت را دارند
3    مدیریت علم فقه    مدیریت علمى در برابر مدیریت فقهى
4    عقلانیت فقه سیاسى با زمان نو شونده است    فقه سیاسى عقلانیت خود را از دست داده است.
5    علم فقه هم ابعاد تاسیسى دارد و هم ابعاد امضایى     علم فقه باید پاسخ دهنده باشد و نه تاسیس کننده
6    دینى کردن عصر    عصرى کردن دین
7    عدم نیاز به علوم انسانى تجربى در تفقه     نیاز به علوم انسانى تجربى در تفقه
8    فتاوا معیار تشخیص عدالت است    فتاوا در جهت تامین عدالت باید باشد
9    شناخت موضوعات از وظایف فقیه نیست     ضرورت شناخت موضوعات قبل از صدور فتوا

6- 8. چالش مجتهدان و قدرت سیاسى (نقد و بررسى)
 
پرسش مهم در این جا این است که فقه سیاسى با کدام روش، و در قالب چه منظومه‏اى، به تولید احکام سیاسى، از قبیل موارد مذکور ، پرداخته و مى‏پردازد؟
9. جامعه‏شناسى فقه سیاسى (نقد و بررسى دیدگاه‏ها)
در کنار مطالعه ادوار فقه که مطالعه‏اى درون دینى است، لازم است به عنوان مطالعه‏اى برون دینى جامعه‏شناسى فقه سیاسى نیز مورد کند و کاو و بررسى قرار گیرد:
1- 9. عوامل مؤثر بر تحول فقه در دوره جدید 15
- فرآیند شهرنشینى‏
- صنعتى شدن
- هسته‏اى شدن خانواده
- افتراق طبقات و اقشار اجتماعى
- تخصیص نقش‏ها وکارکردها
- مرکزیت یابى روابط ملى
- ادغام در ساختارهاى بین المللى
- گسترش مبادله
- تشکیل بازار ملى
2- 9. دیدگاه‏هاى ارائه شده در زمینه سازوکارهاى دخالت عرف در احکام شرعى (نقد و بررسى)
1- تقسیم احکام به امضایى و تأسیسى، و بر قیاس امضاى برخى احکام جاهلى، امروز نیز امضا را ادامه دهیم، به ویژه با توجه به پیشرفته بودن امور امروز نسبت به زمان جاهلیت‏
2- گسترش منطقة الفراغ شرعى براى جولان عقل عرفى
3- بلا موضوع کردن احکام شرعى، مثل حکم حرمت ربا بر اشیاى داراى ارزش حقیقى، برخى معتقدند تمام مستحدثات را مى‏توان خارج از شرع قرار داد
4- گسترش فضاى «مالانص فیه» است. با تشکیک در بسیارى از روایات از جمله عدم اعتبار خبر واحد
5- پذیرش قیاس در مقیاس‏هاى مختلف از مستنبط العله تا مراحل دیگر
6- تکیه بر عرف مسلمین: «لاتجتمع امتى على الخطأ»
7- تکیه بر این مطلب که افعال مکلف نباید با قدر متیقن‏هاى شرع منافات داشته باشد
8- پذیرش این تفسیر از ختم نبوت و غیبت که بشر رشید و عاقل شده
9- توسعه نطاق عناوین ثانویه
10- فتح باب احکام مفوضّه
11- اجتهاد پویا و تغییر متدلوژى تفقّه
12- اسقاط تکلیف عندالوصول
13- قبول عرف امت مرحومه به عنوان مصدر تشریع
14- توسل به قاعده لطف براى رفع تکلیف مالایطاق نوعیه
15- اثبات شرایط اضطرار در عصر سرمایه‏دارى صنعتى
16- «مطلقه» بودن ولایت فقیه
10. موانع گسترش فقه سیاسى‏
1- 10. موانع تاریخى‏16
- اقدامات مخالفان اسلام از جمله یهودیان و استعمارگران به خصوص تبلیغ مبنى بر جامع نبودن دین اسلام (موانع خارجى)
- کم‏توجهى به مباحث سیاسى و اجتماعى اسلام در مراکز آموزشى و پژوهشى جهان اسلام از جمله حوزه‏هاى علمیه (موانع داخلى)17
- جدایى رهبرى سیاسى مسلمانان از رهبرى دینى و فقهى (موانع داخلى)
2- 10. موانع فکرى و معرفتى‏
- ظهور اخبارى گرى در میان شیعیان و اشاعره در جهان اهل سنت‏
- انزواى بحث عدل و غفلت از قاعده عدالت‏
3- 10. تفکرات سکولاریستى و الحادى‏
- لیبرالیسم و روشنفکران لیبرال‏
- ناسیونالیزم و روشنفکران ملى‏گرا
- مارکسیسم و روشنفکران مارکسیستى‏
4- 10. فقدان تأسیس رشته فقه سیاسى براى بررسى «حوادث واقعه»
تفسیر امام خمینى از «حوادث واقعه» تفسیر به حوادث سیاسى است.
«حوادث واقعه» چه چیز است؟ حادثه‏ها همین حوادث سیاسى است. حالا احکام جزء «حوادث» نیست «و اما الحوادث الواقعة».18 رجوع کنید به فقها، حوادث همین سیاست‏هاست. این «حادثه»ها عبارت از اینهایى است که براى ملت‏ها پیش مى‏آید. این است که باید مراجعه کنند به کسان دیگرى که در رأس مثلاً هستند. و الاّ مسأله گفتن و احکام شرعى جزء حوادث نیست. یک چیزهایى است که بوده است.19
11. الزامات و پیش‏فرض‏هاى فقه سیاسى‏
1- 11. ضرورت عدم تفکیک دین و سیاست‏
2- 11. لزوم تبدیل احکام فقه به قانون و التزام به قانون همچون احکام فقهى‏
3- 11. ضرورت تشکیل دولت اسلامى‏
4- 11. توجه به اصل مصلحت عمومى و حفظ نظام
5- 11. توجه به اصل عدالت‏
6- 11. توجه به مقتضیات زمان و مکان‏
7- 11. توجه به نقش کارشناسان در صدور احکام حکومتى‏
8- 11. حوزه ثابت‏ها و متغیرها را از هم جدا کردن‏
9- 11. توجه به شخصیت‏هاى حقوقى در کنار شخصیت‏هاى حقیقى‏
10- 11. دستکارى در منابع و روش‏هاى تولید معرفت و توجه بیشتر به عقل با مصلحت عمومى
و...
12. بایسته‏هاى پژوهشى
اکثر محورها و مباحث مطرح شده از آغاز تا کنون از بایسته‏هاى پژوهشى به حساب مى‏آیند، زیرا درباره آنها پژوهش شایسته و مناسب براى نسل و عصر امروز انجام نشده است؛ بنابراین علاوه بر آنها در این جا به برخى از موضوعات دیگر شایسته پژوهش اشاره مى‏شود:
1- 12. تحولات فکرى در حوزه‏هاى علمیه معاصر با گرایش جدید
2- 12. سید محمدکاظم طباطبایى یزدى؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
3- 12. آیةالله بروجردى؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
4- 12. ریشه‏ها و رگه‏هاى اقتدارگرایى و اقتدارگریزى در گفتمان اجتهاد
5- 12. آیات ثلاث ؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
6- 12. آیة الله سید ابوالحسن اصفهانى، زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
7- 12. آیة الله سید مصطفى خمینى ؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
8- 12. آیة الله مرعشى نجفى؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
9- 12. آیةالله اراکى ؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
10- 12. آیة الله سید محمدتقى خوانسارى ؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
11- 12. آیة الله حاج آقا حسین قمى ؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
12- 12. آیة الله حاج آقا شاه آبادى ؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
13- 12. آیة الله محمدمهدى خالصى ؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
14- 12. آیة الله میرزا محمدتقى شیرازى؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
15- 12. میرحامد حسین؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
16- 12. سید محمد مجاهد؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
17- 12. میرزاى قمى؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
18- 12. وحید بهبهانى؛ زندگى سیاسى و اندیشه‏ها
19- 12. محرکه‏هاى اجتماعى تحول فقه سیاسى
20- 12. محرکه‏هاى معرفتى تحول فقه سیاسى
21- 12. مصادیق احکام حکومتى در سیره نبوى
22- 12. مصادیق احکام حکومتى در سیره ائمه‏علیهم السلام‏
23- 12. مصادیق احکام حکومتى در سیره فقها
24- 12. ویژگى‏هاى فقه سیاسى شیعه
25- 12. ویژگى‏هاى فقه سیاسى اهل سنت
26- 12. مقایسه مکتب بغداد و قم در حوزه فقه سیاسى
27- 12. چگونگى گذر فقه و فقها از وضعیت سنتى به وضعیت مدرن
28- 12. چگونگى گذر فقه و فقها از وضعیت اپوزیسیون به وضعیت دولت
29- 12. ساز و کارهاى دخالت عرف در احکام شرعى
13. مأخذشناسى فقه سیاسى (علاوه بر قرآن کریم و منابع حدیثى معصومین «علیهم السلام»
1- 13. مجلات‏
1. فصلنامه علوم سیاسى (شماره‏هاى مختلف، به ویژه شماره 4، 13، 14، 15، 18 و 21)
2. فصلنامه حکومت اسلامى (شماره‏هاى مختلف)
3. فصلنامه اندیشه حوزه (شماره‏هاى 1، 2 و 3)
4. مجله فقه‏
5. مجله فقه اهل بیت‏
6. مجله آیینه پژوهش (شماره 36، مقاله «نگاهى تاریخى به مسأله فقه و زمان و مکان»)
7. مجله نقد و نظر (شماره 12، ویژه فلسفه فقه به‏ویژه مقاله «فقه حکومتى»، نیز شماره 6، مقاله «درآمدى بر قلمرو فقه».
2- 13. کتاب‏ها
1. آزادى در فقه و حدود آن‏
2. احکام السلطانیه، ماوردى و ابن فرّاء
3. ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى، آیةالله محمدابراهیم جنّاتى‏
4. ادوار فقه، محمود شهابى‏
5. الاسلام السیاسى، محمد سعید عشماوى‏
6. الجهاد، آیة الله سیدعلى خامنه‏اى (مقام معظم رهبرى)
7. الدین و الدولة و تطبیق الشریعة، محمد عابد جابرى‏
8. القواعد الفقهیه، محمدحسن موسوى بجنوردى‏
9. الکافى فى الفقه، ابوالصلاح حلبى‏
10. المبسوط، شیخ طوسى‏
11. الهدایة الى من له الولایة، تقریر ابحاث آیة الله گلپایگانى‏
12. اندیشه سیاسى آیة الله مطهرى، به کوشش: نجف لک زایى
13. اندیشه سیاسى در اسلام معاصر، حمید عنایت ، ترجمه بهاء الدین خرمشاهى‏
14. اندیشه سیاسى شیخ طوسى، سیدمحمدرضا موسویان‏
15. اندیشه سیاسى صدرالمتالهین، نجف لک زایى
16. اندیشه سیاسى علامه مجلسى، ابوالفضل سلطان محمدى‏
17. اندیشه سیاسى فارابى، محسن مهاجرنیا
18. اندیشه سیاسى فیض کاشانى، على خالقى
19. اندیشه سیاسى کشفى، عبدالوهاب فراتى
20. اندیشه سیاسى محقق اردبیلى، على خالقى‏
21. اندیشه سیاسى محقق حلى، روح الله شریعتى‏
22. اندیشه سیاسى محقق سبزوارى، نجف لک‏زایى‏
23. اندیشه سیاسى محقق کرکى، محمدعلى حسینى زاده‏
24. اندیشه‏هاى فقهى - سیاسى امام خمینى، کاظم قاضى زاده‏
25. تاریخ فقه و فقها، دکتر ابوالقاسم گرجى‏
26. تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، عبدالهادى حائرى‏
27. تنبیه الامه و تنزیه المله، آیة الله نائینى‏
28. جامع المقاصد فى شرح القواعد، محقق کرکى‏
29. جواهر الکلام فى شرح شرائع الاسلام، محمدحسن نجفى‏
30. حاکمیت در اسلام، سیدمحمدمهدى موسوى خلخالى‏
31. حقوق روابط بین الملل در اسلام (آیین جهاندارى اسلامى)، جلد اول، محمد حمیدالله، ترجمه و تحقیق سید مصطفى محقق داماد
32. حقوق و وظایف غیرمسلمانان در دولت اسلامى، روح الله شریعتى‏
33. حکومت اسلامى و ولایت فقیه، آیةالله مصباح یزدى‏
34. حکومت دینى، احمد واعظى‏
35. دولت و حکومت در اسلام، لمبتون، ترجمه و تحقیق سید عباس صالحى و محمدمهدى فقیهى‏
36. دین و دولت در ایران، حامد الگار، ترجمه ابوالقاسم سرى‏
37. دین و دولت در عصر صفویه، مریم میراحمدى‏
38. دین و سیاست در عصر صفوى، رسول جعفریان‏
39. رسائل مشروطیت (18 رساله و لایحه در باره مشروطیت)، به کوشش غلامحسین زرگرى‏نژاد
40. رساله نوین، چهار جلد، امام خمینى، ترجمه و توضیح عبدالکریم بى‏آزار شیرازى‏
41. روضة الانوار عباسى، محقق سبزوارى، به کوشش نجف لک‏زایى‏
42. رهیافتى بر مبانى مکتب‏ها و جنبش‏هاى سیاسى شیعه در صد ساله اخیر، مظفر نامدار
43. زبان سیاسى اسلام، برنارد لوئیس، ترجمه غلامرضا بهروزلک
44. زمین در فقه شیعه، حسین مدرسى طباطبایى‏
45. سلوک الملوک، فضل‏الله بن روزبهان خنجى‏
46. سیرى در اندیشه سیاسى عرب، حمید عنایت‏
47. صحیفه نور، امام خمینى‏
48. طرحى کلى اندیشه اسلامى در قرآن، آیة الله سیدعلى خامنه‏اى (مقام معظم رهبرى)
49. عوائد الایام، مولا احمد نراقى‏
50. فقه الخلافة و تطورها، عبدالرزاق احمد سنهورى‏
51. فقه سیاسى، ابوالفضل شکورى‏
52. فقه سیاسى (3 جلد)، عباسعلى عمید زنجانى‏
53. فقه و نظام‏سازى، فرهنگستان علوم اسلامى‏
54. فقه هزار و چهار صد ساله اسلامى در زبان فارسى، محمدتقى دانش‏پژوه‏
55. قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، داود فیرحى‏
56. قواعد الاحکام فى معرفة الحلال و الحرام، علامه حلى‏
57. قواعد فقه، ابوالحسن محمدى‏
58. قواعد فقه، سید مصطفى محقق داماد
59. کتاب السرائر، ابن ادریس حلى‏
60. کفایة الاحکام، محقق سبزوارى‏
61. مبانى نظرى حکومت مشروطه و مشروعه، حسین آبادیان‏
62. مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الاذهان، مولى احمد اردبیلى‏
63. مجموعه آثار کنگره بررسى مبانى فقهى حضرت امام خمینى‏
64. مجموعه مقالات کنگره امام خمینى و حکومت اسلامى‏
65. مشروطه ایرانى و پیش زمینه‏هاى نظریه ولایت فقیه، ماشاءالله آجودانى‏
66. مفهوم آزادى از دیدگاه مسلمانان، روزنتال، ترجمه منصور میراحمدى.
67. مقدمه‏اى بر فقه شیعه، حسین مدرسى طباطبایى‏
68. نخستین رویاروئیهاى اندیشه‏گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازى غرب، عبدالهادى حائرى‏
69. نظریه دولت در ایران، لمبتون، ترجمه چنگیز پهلوان‏
70. نظریه‏هاى دولت در فقه شیعه، محسن کدیور
71. نقدى بر قرائت رسمى از دین، مجتهد شبسترى‏
72. ولایت فقیه، امام خمینى‏
73. ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، آیةالله جوادى آملى‏
74. ولایة الامر فى عصر الغیبة، سیدکاظم حسینى حائرى‏
75. ولایة الفقهاء فى عصر الغیبة، لطف‏الله صافى گلپایگانى‏
و آثار فقهى فقها و بسیارى از منابع پژوهشى که به خاطر عدم تطویل از شمارش آنها در این جا صرف نظر مى‏کنیم.
تکمیل طرح حاضر در گرو ارائه دیدگاه‏هاى اصلاحى شما فرزانگان است.
پى‏نوشت‏ها
1.عضو هیأت علمى گروه علوم سیاسى موسسه آموزش عالى باقرالعلوم‏علیه السلام.
2. ر.ک: نجف لک‏زایى، ضرورت تأسیس رشته علوم سیاسى، سرمقاله شماره 13 فصلنامه علوم سیاسى.
3. ر.ک: نجف لک‏زایى، «روش‏شناسى فقه سیاسى شیعه»، مجله علوم سیاسى، ش 21 و منصور میراحمدى، «روش‏شناسى فقه سیاسى اهل سنت»، مجله علوم سیاسى، ش 21.
4. ابوالقاسم گرجى، تاریخ فقه و فقها (تهران: سمت، 1377) ص 255.
5. ر.ک: حسین صابرى، عقل و استنباط فقهى و محمد ابراهیم جناتى، منابع‏اجتهاداز دیدگاه مذاهب اسلامى.
6. میرزا حسین نورى، مستدرک الوسائل، ج 17، ص 274.
7. محمد بن حسن حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 28، ص 47 و 130.
8. همان، ج 15، ص 321.
9. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 2، ص 272.
10. محمد بن حسن حر عاملى، پیشین، ج 13، ص 126.
11. میرزا حسین نورى، پیشین، ج 11، ص 98.
12. محمد بن حسن حر عاملى، پیشین، ج 19، ص 111.
13. داود فیرحى، دانش، قدرت ومشروعیت در اسلام (تهران: نشرنى، 1378).
14. محمدابراهیم جناتى، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى.
15. ر.ک: مقاله حجةالاسلام والمسلمین پارسانیا در هفته نامه پگاه حوزه، شماره 77.
16. برخى از منابع این بحث عبارتند از:
- سعید حجاریان، از شاهد قدسى تا شاهد بازارى؛ گورویچ ژرژ، مبانى جامعه‏شناسى حقوقى، ترجمه حسن حبیبى (تهران: شرکت سهامى انتشار)؛ مرتضى مطهرى، اسلام و مقتضیات زمان. همچنین تأکیدات استاد مطهرى مبنى بر تفاوت فقه اهل القرى با فقه اهل مدینه و... .
17. نجف لک‏زایى، سرمقاله فصلنامه علوم سیاسى، ش 18.
18. امام خمینى، کتاب ولایت فقیه.
19. محمد بن حسن حر عاملى، پیشین، 18، ص 101، کتاب القضا، باب 11، حدیث 9.
20. امام خمینى، نرم‏افزار صحیفه امام، ج‏8، ص 186.