حوزه علمیه قم

هدف: پژوهش حاضر با هدف تعیین میزان آشنایی و استفاده طلاب حوزه علمیه قم از فناوری های وب2 انجام شد. روش/ رویکرد پژوهش: پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش شامل 180 نفر از طلاب حوزه علمیه قم است. ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه محقق ساخته است که بر مبنای پرسش های اساسی پژوهش و مرور متون مرتبط طراحی و تنظیم گردیده است. یافته ها: بر اساس یافته های پژوهش، میزان آشنایی جامعه مورد مطالعه با فناوری های وب2 در حد کمتر از متوسط (43 درصد) و میزان استفاده آن ها از فناوری وب2 نیز در حد کمتر از متوسط (38 درصد) است. از دیدگاه طلاب، استفاده از فناوری های وب2 در زمینه حمایت از آموزش و یادگیری در سطح پایین (1/29 درصد) بود. افزون بر این دیدگاه آن ها در مورد استفاده از فناوری وب2 در راستای ارتقای دریافت اطلاعات و ارتقای آموزش و پژوهش در سطح بالا بود. نتیجه گیری: استفاده از فناوری وب2 در حوزه های علمیه در گرو آشنایی طلاب با ابزارها و امکانات فناوری وب2 است. لذا برگزاری کارگاه های آموزشی، دوره های آموزشی، برگزاری سخنرانی ها و هم اندیشی ها، گنجاندن برنامه فناوری وب2 در سطوح تحصیلی طلاب، استفاده از متخصصان آشنا با فناوری وب2 و ترغیب طلاب نسبت به شناخت و استفاده از فناوری های وب2، از مواردی است که لازم است به آن پرداخته شود.

هدف: این پژوهش با هدف بررسی وضعیت همکاری علمی میان حوزویان و دانشگاهیان، به بررسی پدیده هم نویسندگی پژوهشگران دانشگاه های تهران و حوزه علمیه قم طی سالهای 92-1383 پرداخته است. روش: این پژوهش از نوع کاربردی است و با استفاده از روش کتابخانه ای انجام شده است. جامعه پژوهش،مقالات مشترک بین پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی است. برای جمع آوری داده ها، از پایگاههای داخلی بهره گیری شد. تحلیلهای انجام شده با استفاده از نرم افزار اکسل انجام شد.یافته ها: به طور کلی، هم نویسندگی بین پژوهشگران دانشگاه های تهران و حوزه علمیه، روندی صعودی داشته است؛ اما در سطح مطلوبی نیست. الگوی همکاری از نظر تعداد نویسندگان، دو نویسنده ای می باشد و در موضوع اقتصاد، بیشترین همکاری صورت گرفته است. در رتبه بندی دانشگاه ها در همکاری با حوزه علمیه قم، دانشگاه تهران در جایگاه نخست و دانشگاه امام صادق(ع) و دانشگاه آزاد در رتبه های بعدی قرار دارند. نتیجه گیری: باتوجه به مقدار ضریب مشارکت به دست آمده، به نظر می رسد نویسندگان گرایش زیادی به همکاری دارند، اما به دلیل پراکندگی و محدود بودن تعداد تولیدات علمی، می توان استنباط کرد که تنها گروه خاصی از افراد، دارای بیشترین تعداد تولیدات علمی اند و این، نشان از یک مشارکت واقعی بین حوزویان و دانشگاهیان ندارد#,

حوزه علمیه به مرکز علوم مذهبی شیعیان اطلاق می شود که در مطالعات مربوط به تاریخ نهادهای علمی آموزشی شیعیان، پیشینه و چگونگی پیدایی عنوان آن مغفول مانده است. افزون بر این، این مطالعات مراکز علوم دینی پیش از ایجاد این اصطلاح را نیز، تحت عنوان حوزه علمیه معرفی کرده اند. پژوهش حاضر به تاریخ پیدایی و تحولات معنایی ترکیب حوزه علمیه اختصاص دارد. یافته های این پژوهش حاکی است، اصطلاح حوزه علمیه از بطن تحولات سیاسی اجتماعی عصر مشروطه برآمد که نخستین بار به مفهوم امروزی آن، بر نهادی اطلاق شد که شیخ عبدالکریم حائری در قم بنیان نهاد. همچنین، این پژوهش نشان می دهد که ساختار نوین مراکز علمی شیعی امروزین یا به اصطلاح «حوزه علمیه»، قابل انطباق با مراکز علمی پیش از آن نیست.

در جنگ ایران و عراق یکی از گروه هایی که نسبت به جنگ موضع گرفتند مراجع و روحانیت حوزه علمیه قم و نجف بودند. بی تردید رهبری دینی مسلمانان شیعه در هر دوکشور و موضع گیری آنها نقش مهمی در نوع واکنش مقلدانشان و موفقیت یا شکست هر یک از طرفین جنگ را می توانست برخوردار باشد. پژوهش حاضر در صدد است مواضع روحانیان حوزه علمیه قم و نجف در جنگ ایران و عراق را به صورت تطبیقی مورد بررسی قرار دهد. نتیجه این تحقیق نشان می دهد، برخلاف حمایت همه جانبه روحانیان حوزه قم از رزمندگان ایران و ترغیب آنها برای دفاع از کشور، روحانیان حوزه نجف، مخالف تجاوز حکومتشان به کشور مسلمان همسایه بودند. البته از لحاظ شیوه مخالفت با یکدیگر تفاوت داشتند. عده ای به مخالفت آشکار با رژیم بعث و اقدامات جنگی او پرداختند؛ اما گروهی علی رغم میل باطنی، در ظاهر ساکت و بی طرف باقی ماندند.

رابطه دین و سیاست در ایران یکی از موضوعات پژوهشی است که گستره وسیعی را به خود اختصاص داده است. حوزه علمیه به نمایندگی از دین و دولت به عنوان نماینده سیاست، در تاریخ ایران الگوهای مختلفی از رابطه هم گرایی تا واگرایی را رقم زده اند. شکست مشروطه و قدرت یافتن دولت رضاخان یکی از مقاطع قابل بررسی چگونگی این ارتباط است. مقاله حاضر تلاشی در چهارچوب نظریه گفتمان است و در راستای پاسخ به این سؤال سامان یافته که «چه مؤلفه هایی بر رابطه حوزه علمیه قم و دولت در بین سال های1300 تا 1320 تأثیر داشته است؟» فرضیه مقاله بر این استوار است که که «در آغاز حیات سیاسی رضاشاه یعنی تا سال 1308، به دلیل عدم انسجام و نداشتن قدرت كافی در هر دو نهاد دولت و حوزه علمیه، رابطه ای تعاملی بین دو گفتمان اسلام گرایی آیت الله حائری و باستان گرایی رضا شاه وجود دارد؛ امّا با تمركز قدرت در رضاشاه، تضاد در رابطه شكل می گیرد.» در این مقاله به مهم ترین مؤلفه های تأثیرگزار در هم گرایی و واگرایی این دو گفتمان پرداخته می شود.

حوزه علمیه قم به عنوان یک مرکز علوم دینی علاوه بر اهمیت علمی و پرورش طلاب در تحولات سیاسی-اجتماعی ایران در دوره معاصر نیز نقش مهمی داشته است. در دوران قاجار حوزه علمیه نجف جایگاه ویژه ای داشت و مراجع شیعه در آنجا مستقر بودند. علمای نجف نقش مهمی در حمایت از جنبش مشروطه داشتند، اما نتایج مشروطه و رویدادهای پس از آن همچون کودتای 1299 شمسی، دخالت های انگلستان در امور داخلی ایران و دور بودن حوزه نجف از مرکز تحولات علمای آن روز را به چاره اندیشی در خصوص شرایط موجود واداشت. احیای حوزه علمیه قم که در دوران رکود خود به سر می برد به نوعی واکنشی به شرایط سیاسی آن روز ایران بود. دعوت از شیخ عبدالکریم حائری برای حضور در قم و مدیریت حوزه علمیه نیز در این راستا بوده است. در این مقاله، که با روش توصیفی-تحلیلی و شیوه کتابخانه ای صورت گرفته است ضمن اشاره به نقش علمای نجف در وقایع سیاسی ایران علل و زمینه های احیای حوزه علمیه قم در دوره معاصر بررسی می شود.

تفکر عقلانی درباره اخلاق از همان ابتدای نزاع های کلامی میان متکلمان دیده می شود. شاید بتوان گفت نخستین بحث جدی در این زمینه، نزاع مشهور میان اشاعره و معتزله درباره حسن و قبح افعال است. اشاعره حسن و قبح را وابسته و مستند به خدا می دانستند و معتزله و امامیه مستقل از خدا. در آثار عالمان اخلاق اسلامی نیز تفکر عقلانی درباره اخلاق مشاهده می شود و معمولاً در آغاز برخی از کتاب های اخلاقی، تقریری از اخلاق فضیلت ارسطو ارائه شده است. در قرن اخیر، تفکر عقلانی درباره اخلاق در غرب، رشد و شکوفایی چشمگیری داشته است؛ به گونه ای که عنوان مستقلی به آن اختصاص داده شده و به نام فلسفه اخلاق مشهور شده است. با توجه به گذشت صد سال از تأسیس حوزه علمیه قم، حال این پرسش مطرح است که در سده اخیر، تفکر عقلانی و به عبارتی فلسفه اخلاق در حوزه علمیه چگونه بوده و چه فرازوفرودی را پشت سر گذاشته و چه آینده ای در انتظار آن است. شاید بتوان برای تحلیل چنین امر مهمی، دو برش تاریخی قبل از پیروزی انقلاب و بعد از آن را در نظر گرفت و بی شک میان این دو دوره تفاوتی جدی در این زمینه وجود دارد. در این مقاله سعی می شود وضعیت فلسفه اخلاق در سده اخیر در حوزه علمیه تحلیل و بررسی شود. حاصل آنکه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فلسفه اخلاق رواج چندانی نداشته است و اولین کسی که در این زمینه ورود کرده است شهید مطهری است، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فلسفه اخلاق در قلمروهای گوناگون فرااخلاق، اخلاق هنجاری نظری و اخلاق کاربردی رشد نسبتاً خوبی داشته است.

فلسفه اولی (هستی شناسی) مهم ترین شاخه فلسفه، و برترین علوم است، و دانش های دیگر- حتی شاخه های دیگر فلسفه- به آن وابسته اند. هستی شناسی اسلامی، با وجود پاره ای اقتباس ها، دانشی اصیل و دارای هویتی مستقل است که حاصل خردورزی و نوآوری بیش از هزار ساله فیلسوفان مسلمان است. این دانش کُهن، در تاریخ طولانیِ خود، دوره ها و تحولات گوناگونی را پشت سر گذاشته است. هدف این پژوهش- که به روش توصیفی- تحلیلی به انجام رسیده- شناسایی وضعیت این دانش در سده اخیر حوزه علمیه قم است. به همین رو، مسأله اصلی آن، بررسی تحولاتی است که فلسفه اولی در یکصد سال اخیر به خود دیده است. دستاوردهای این پژوهش ذیل عناوین: اهمیت و ضرورت فلسفه اولی، تحولات و پیشرفت های فلسفه اولی (در یک قرن گذشته)، کاستی های فلسفه اولی (در سده اخیر) و چشم انداز آینده فلسفه اولی شرح و بسط یافته است.

پژوهش حاضر با هدف تعیین میزان رابطه جهت گیری مذهبی و سبک های دلبستگی با مکانیسم های دفاعی در بین طلاب سطح دو حوزه علمیه قم انجام شد. روش پژوهش توصیفی همبستگی بود. تعداد 174 نفر از آنها به صورت نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. برای انجام این پژوهش از سه پرسشنامه «جهت گیری مذهبی آلپورت و راس»، «سبک های دلبستگی هازان و شیور» و «مکانیسم های دفاعی اندروز و همکاران» استفاده شد. داده ها توسط میانگین، انحراف معیار، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چندگانه و با کمک نرم افزارSPSS  مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج به دست آمده از پژوهش نشان داد بین جهت گیری مذهبی و مکانیسم های دفاعی رابطه مثبت معنی دار وجود دارد. همچنین بین سبک های دلبستگی و مکانیسم های دفاعی نیز رابطه مثبت معنی دار وجود دارد. بررسی متغیرهای مستقل پژوهش با یکدیگر (یعنی جهت گیری مذهبی و سبک های دلبستگی) نیز بیانگر رابطه مثبت معنی دار بین آن دو بود. در تجزیه و تحلیل داده ها مشخص شد بین جهت گیری مذهبی بیرونی و مکانیسم های دفاعی رشدنایافته همبستگی مثبت و معنی دار وجود دارد. همچنین بین سبک دلبستگی اجتنابی و مکانیسم های دفاعی رشدنایافته رابطه مثبت و معنی دار وجود دارد. بین سبک دلبستگی دوسوگرا هم با مکانیسم های رشدنایافته و هم با مکانیسم های دفاعی روان آزرده رابطه معنی دار وجود دارد. همچنین بین سبک دلبستگی ایمن با جهت گیری مذهبی بیرونی و نیز بین سبک دلبستگی دوسوگرا با جهت گیری مذهبی بیرونی رابطه مثبت و معنی دار وجود دارد.

شروع بحران جهانی کرونا با ابعاد گوناگون و نحوه مواجهه دولت ها و سازمان ها با این پدیده بحرانی غافلگیرکننده، به میدانی برای آزمون کارآمدی سبک مدیریت در این بحران تبدیل شد. عملکرد حوزه علمیه در شرایط ملتهب حاکم بر جامعه که از سوی جریان معارض با حاکمیت اسلام و انقلاب، متهم به شروع و شیوع این بیماری شده بود، مبتنی بر شناخت صحنه جنگ ترکیبی و ادراکی پیچیده در مدیریت بحران است. پژوهش حاضر با روش «پدیدارشناسی توصیفی» به دنبال شناسایی تأثیر مؤلفه های هوش سازمانی حوزه علمیه در مدیریت بحران کروناست. برای اندازه گیری هوش سازمانی از الگوی «هفت بعدی» آلبرخت، و برای مدیریت بحران الگوی چهارمرحله ای «بحران» مبنا قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که رابطه معناداری بین هوش سازمانی حوزه علمیه و مدیریت بحران کرونا وجود دارد. علاوه بر این، هوش سازمانی مطابق بررسی های حاصل از روش های آمیخته، از مؤلفه هایی به ترتیب اولویتی ذیل برخوردار است: سرنوشت مشترک، جرئت و شهامت، بینش راهبردی، اتحاد و توافق، فشار عملکرد، کاربرد دانش، تمایل به تغییر. اضافه بر هفت مؤلفه رصد شده، «معنویت» نیز فرا مؤلفه مهم هوش سازمانی حوزه علمیه در مدیریت بحران کرونا بوده است.

اهمیت رخداد عاشورا و اهتمام مورخان به ثبت آن از سده های نخست هجری به بعد، سبب شد تا سیر گسترده ای از مطالعات در این باره شکل بگیرد. این سیر در ادامه و در یکصد سال اخیر با محوریت حوزه علمیه قم و با تغییر روش های گذشته ادامه یافت. مطالعات صورت گرفته در این دوره متأثر از جریان های سیاسی و اجتماعی عصر پهلوی، همچون تحرکات انقلابی و فعالیت جریان های فکری سنتی اندیش، نواندیش و دگراندیش دینی و در جهت مقابله با برخی خرافات بوده است. این نوشتار با استفاده از روش «گونه شناسی مطالعات عاشورا» می کوشد تا با دسته بندی جریان های مؤثر، بیان کند که این مطالعات برخلاف رویکرد واقعه نگاری گذشته که تا عصر قاجار ادامه یافت، با اثرپذیری از جریان های پیش گفته و تبیین اهداف و تحلیل زمینه ها و پیامدهای عاشورا، نقشی اساسی در ایجاد رویکردی تبیینی و تحلیلی و ایجاد سیری تکاملی در این حوزه مطالعاتی داشته است.

حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی با هویتی دینی اجتماعی مبتنی بر اهداف و برنامه های فرامرزی و قومی، نشر اندیشه های اصیل اسلامی را از همان ابتدا در نظر داشت. امام خمینی(ره) به عنوان رهبر کبیر انقلاب و این نهاد دینی، کارکرد دینی اجتماعی آن را از سطح ملی به بین المللی توسعه بخشید. یکی از این نمونه ها، انتقال اندیشه ها و نشر آموزه های دینی به کشور برزیل است. برزیل بزرگ ترین کشور امریکای لاتین است که بیشترین شیعیان را در خود جای داده که حتی با وجود بعد مسافت، خدمات حوزه علمیه در این کشور برجسته است. فرضیه پژوهش حاضر این است که حوزه علمیه قم به صورت مستقیم و غیرمستقیم خدمات اجتماعی فرهنگی متعددی (مانند اعزام مبلّغ، ترجمه متون دینی به زبان پرتغالی، حمایت و رایزنی برای تأسیس مساجد و مراکز فرهنگی) به شیعیان برزیل ارائه نموده است. این نوشتار بر آن است با استفاده از منابع کتابخانه ای و به روش «پژوهش تاریخی» به شیوه توصیفی تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که خدمات اجتماعی فرهنگی حوزه علمیه قم در شکل دهی و گسترش تشیع در کشور برزیل چگونه بوده است؟ و چه گام هایی رو به جلو در این مسیر برداشته است؟ یافته های پژوهش براساس مؤلفه های نظریه «پخش» و با توجه به ارتقای وضعیت دینی اجتماعی شیعیان و تبلیغ اسلام در میان مسیحیان توسط حوزه علمیه قم در کشور برزیل سامان یافته است. در خاتمه نیز راهبردهای اجتماعی فرهنگی به منظور ارتقای وضعیت شیعیان ارائه گردیده است.

ورود به هر دانشی، مستلزم آگاهی لازم از رویکردها، دیدگاه ها و جریان های گوناگون و مطرح در آن دانش است. پس از گذشت صد سال از بازتاسیس حوزه علمیه قم، جریان های حدیثی بسیاری در عرصه های حجیت، علوم پیرامونی حدیث، تصحیح و تحقیق، اعتبار سنجی و مراکز حدیثی شیعه فعالیت دارند که هر کدام ناشی از نظرات کنش گران مطرح خود، تاثیرات عینی گوناگونی در صحنه اجتماع و گروه های حامی خود گذاشته اند. شناخت هر یک از این جریان های فعال، نیمه فعال و یا غیر فعال در حوزه علمیه قم در سده گذشته، به محققان عرصه حدیث کمک می کند تا با نگاهی روشن وارد این عرصه شده و نوشتارهای خود را سامان بخشند. این نوشتار با مروری گذرا به جریان های حدیثی در عرصه های ذکر شده، به این نتیجه رسیده است که ضمن اهمیت بسیار حدیث در جریان های مختلف حدیثی و فقهی در حوزه علمیه قم، رویکرد افراطی، اعتدالی و تفریطی به گزارش گر سنت اهل بیت: در این حوزه همانند حوزه های دیگر وجود داشته است. دستاورد اصلی این مقاله، تاثیرگذاری کم نظیر حوزه علمیه قم خصوصا پس از انقلاب اسلامی در رشد، تنوّع رویکردهای گوناگون حدیثی، ورود و تربیت پژوهشگران، تعداد بالای پژوهش ها با روش های مختلف و اثرگذاری و حضور حدیث در میان مردم است.

حدیث به عنوان دومین منبع، پس از قرآن کریم، در شناخت بشری نقش بسزایی دارد. کتابت حدیث از همان ابتدا در کنار قرآن مورد توجه قرار گرفت. مسلمانان از زمان حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) به جمع آوری آن همت گماشتند. میراث روایی شیعه نقش بسزای در شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. پس از شکل گیری حوزه علمیه قم شاهد شکوفایی و تغییرات شگرفی در توجه به منایع اسلامی بویژه احادیث و بخصوص احادیث با موضوعات سیاسی هستیم. (بیان مساله) پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به این سیر تطور پرداخته است. (روش) می توان این سیر تکاملی و تغییرات بوجود آمده در نگرش به احادیث سیاسی در میان علما را به پیش و پس از انقلاب اسلامی ایران مورد توجه قرار داد. با این حال این تطور شامل موارد: حدیث نگاری محض، توجه مجدد به نگارش مجامع روایی، گسترش فقه سیاسی شیعه، نگاه تخصص و انتشار کتب احدیث سیاسی در حوزه علمیه قم است. (یافته ها) هم اکنون با توجه به مساله محوری و نظریه پردازی اسلامی و با توجه به نگاه موضوعی به احادیث، بررسی موضوعی احادیت سیاسی و نظریه پردازی از آن ها باید مورد توجه قرارگیرد.(پیشنهادات)

حوزه علمیه قم در صد سال اخیر با جهش علمی قابل توجهی مواجه شده است. علوم حدیث در این سیر صعودی جایگاه بالایی را به خود اختصاص داده است. تصحیح و چاپ متون حدیثی به در جهت ارتقای دانش حدیث تعیین کننده است در این راستا می توان تصحیح کتاب «وسائل الشیعه» را یکی از ثمرات علمی سده اخیر حوزه علمیه قم دانست که این کار به امر آیت الله العظمی بروجری و به همت آیت الله ربانی شیرازی به ثمر نشست. محور اصلی این پژوهش به روش شناسی آیت الله ربانی شیرازی در تصحیح «وسائل الشیعه» مربوط است در کنار آن به مباحثی همچون نسخه های وسائل الشیعه، چاپ های مختلف وسائل و امتیاز این چاپ با سایر چاپها و... پرداخته شده است.

در این پژوهش، فراز و نشیب دانش رجال در صد سال اخیر حوزه علمیه قم بررسی می شود. بدیم منظور، رجال پژوهان، کتابهای رجالی و نظریات رجالی در این سده بررسی شد. روشن شد، که در ابتدای سده جاری شماری از شاگردان شیخ مرتضی انصاری آثار رجالی معدودی را در قم منتشر ساخته بودند ولی نتوانستند یک حرکت منسجم و یا تحول رجالی را رقم بزنند. اما «روشهای رجالی آیت الله بروجردی» و همچنین «پیروزی انقلاب اسلامی» را می توان دو عامل در سبب گسترش رجال پژوهی در یک صد سال اخیرِ قم دانست. عنایت آیت الله بروجردی به دانش رجال به ویژه مساله طبقات در قم به صورت یک جریان بروز پیدا کرد. اگرچه ایشان در اعتبار سنجی روایات، بیشتر قرائن دلالی و پیرامونی را بر دانش رجال مقدم می ساخت، اما نظریات و ملاحظات رجالی متعددی را در نظر داشت. پیروزی انقلاب اسلامی نیز در گسترش موسسات آموزشی و پژوهشی، تالیف و تحقیق کتابها و مقالات رجالی تاثیر بسزایی داشته است. گفتنی است که تالیف کتاب معجم رجال الحدیث، روش رجالی آیت الله خویی و حضور شاگردان ایشان در قم نیز در اهتمام گروهی از طلاب و اساتید به شیوه سند محور موثر بوده است.

دانش حدیث درصد سال گذشته درحوزه علمیه قم به جایگاه شایسته ای دست یافته است. به گونه ای که جایگاه حدیث در سال 1401 قابل مقایسه با سال 1301 نیست. این نوشتار، با در نظر گرفتن دستاوردهای گذشته، به افق پیش رو چشم دوخته است. چشم انداز پژوهش های آینده حدیث در حوزه علمیه قم را مد نظر دارد و نیازهای سده آینده و ضرورت پژوهش در محورهای متفاوت ناظر به فهم معارف حدیث و دانشهای حدیثی را پیشنهاد می دهد. پانزده محور از محورهای اصلی مورد توجه در سده ی آینده چون اعتبارسنجی حدیث، تاریخ تحلیلی حدیث، اصالت سنجی روایات، مطالعات بینا رشته ای، شناسنامه حدیث و ارتباطات فرامرزی از جمله محورهای مورد توجه در این نوشتار است که هر یک زیرمجموعه هایی دارد و مهم ترین موضوعات و مسائل هر عنوان را یادآور شده است. 

اخلاق نقلی (مأثور) از رویکردهای اصیل در دانش اخلاق اسلامی بشمار می آید که در صد ساله اخیر در بستر حوزه ی علمیه قم گسترش و بالندگی درخور توجهی داشته است. در این مقاله سعی شده گزارشی جامع از انواع تألیفات جدید در این حوزه و بالندگی این رویکرد از جهت غنای مباحث، روش مندی و تنوع زیرشاخه ای ارائه شود. به اختصار می توان بیان کرد اخلاق نقلی در بستر حوزه علمیه قم به سه زیر شاخه ی «مزیّن به نقل»، «نقل محور» و «نقل بنیاد» توسعه پیدا کرده است. همچنین نویسندگان اخلاق نقلی علاوه بر پرداختن به حیطه اخلاق عملی کاربردی، در این دوره به فلسفه اخلاق مبتنی بر نقل پرداختند. همچنین آثار اخلاق نقلی تا پیش از این، شامل جمع آوری و دسته بندی احادیث بوده و در این دوره نویسندگان به بحث از روش فهم احادیث اخلاقی و نظام اخلاق اسلامی مبتنی برنقل پرداخته اند. همچنین آثار درخور توجهی در حوزه اخلاق نقلی به صورت دانشنامه، جوامع حدیثی، اخلاق وعظی و اخلاق کاربردی انتشار یافته است. مجموع این حرکت ها، افق های خرسندکننده ای را برای این رویکرد اخلاقی در سال های آینده نشان می دهد.

متون درسی یکی از ارکان مهم آموزش در هر نظام آموزشی اند که نقش عمده ای در فرایند تعلیم و تعلُّم دارند و همواره مورد اهتمام برنامه ریزان آموزشی بوده اند. بررسی وضعیت متون آموزشی و آسیب شناسی کتاب های درسی در راستای اصلاح، تکمیل، روزآمد و کارآمد کردن آن ها یکی از اقدامات لازم و متداول در نظام های آموزشی است. در بررسی و آسیب شناسی متون درسی دانش منطق در حوزه علمیه قم، با روش توصیفی انتقادی، آسیب های متعددی می توان یافت که می توان آن ها را به دو بخش آسیب های عمومی (اهداف، روش، محتوا، شکل و ظاهر متن، ساختار متن و جنبه های روان شناختی) و آسیب های اختصاصی (رکود و ایستایی در مباحث منطقی، بی توجهی به منطق جدید، اختلاف در ترتیب مباحث، استفاده از اصطلاحات و واژگان نامأنوس، کاستی کمّی و کیفی استفاده از مثال، فقدان تمرین و پرسش های تحلیلی) تفکیک کرد. این مقاله با بررسی کتاب های درسی منطق در نظام آموزشی حوزه علمیه قم، از نظر ویژگی های ساختاری و میزان رعایت اصول علمی در طراحی و تدوین آن ها از یک طرف و درک اثرات مستقیم و غیرمستقیم محتوا بر ابعاد متفاوت یادگیری شناختی، عاطفی و مهارتی فراگیران از سوی دیگر، به دنبال سنجش آن ها با شاخص های آموزشی است تا زمینه را برای بازنویسی آن ها متناسب با شرایط و نیازهای جدید فراهم گرداند تا کتاب های منطقی حوزه به شرایط مطلوب نزدیک تر شوند.

متون درسی از ارکان مهم آموزش در هر نظام آموزشی هستند که نقش قابل توجهی در فرایند تعلیم و تعلم دارند و همواره مورد اهتمام برنامه ریزان آموزشی بوده اند. بررسی وضعیت متون آموزشی و آسیب شناسی کتاب های درسی در جهت اصلاح، تکمیل، روزآمد و کارآمد کردن آنها یکی از اقدامات لازم و متداول در نظام های آموزشی است. در بررسی و آسیب شناسی متون درسی «دانش عرفان نظری» در حوزه علمیه قم، با روش «تحلیل مضمونی» داده های گردآمده از طریق مصاحبه و پژوهش کتابخانه ای، آسیب های متعددی را می توان یافت که به دو بخش آسیب های عمومی و اختصاصی قابل تفکیک اند. در بخش آسیب های اختصاصی، اشکالات متعددی به چشم می خورند؛ از جمله: دوگانه باطل عقل قلب، فقدان ساختاری روشن و نظامی منسجم، نقصان برخی سرفصل ها، نبود طرح مسائل کلی و مقدماتی، بی توجهی به عرفان های نوپدید، بی توجهی به عرفان تطبیقی، کم توجهی به نقش عرفان در تمدن سازی نوین اسلامی، دشواری متون عرفانی، اختلاف محتوایی در بیان مباحث و برداشت های غلط از برخی مسائل. در بخش آسیب های عمومی نیز اشکالات و آسیب های فراوانی ناظر به اهداف آموزشی، روش آموزشی، محتوای آموزشی، شکل و ظاهر متن آموزشی، ساختار متن آموزشی و جنبه های روان شناختی قابل مشاهده اند.