۱.
ورود به هر دانشی، مستلزم آگاهی لازم از رویکردها، دیدگاه ها و جریان های گوناگون و مطرح در آن دانش است. پس از گذشت صد سال از بازتاسیس حوزه علمیه قم، جریان های حدیثی بسیاری در عرصه های حجیت، علوم پیرامونی حدیث، تصحیح و تحقیق، اعتبار سنجی و مراکز حدیثی شیعه فعالیت دارند که هر کدام ناشی از نظرات کنش گران مطرح خود، تاثیرات عینی گوناگونی در صحنه اجتماع و گروه های حامی خود گذاشته اند. شناخت هر یک از این جریان های فعال، نیمه فعال و یا غیر فعال در حوزه علمیه قم در سده گذشته، به محققان عرصه حدیث کمک می کند تا با نگاهی روشن وارد این عرصه شده و نوشتارهای خود را سامان بخشند. این نوشتار با مروری گذرا به جریان های حدیثی در عرصه های ذکر شده، به این نتیجه رسیده است که ضمن اهمیت بسیار حدیث در جریان های مختلف حدیثی و فقهی در حوزه علمیه قم، رویکرد افراطی، اعتدالی و تفریطی به گزارش گر سنت اهل بیت: در این حوزه همانند حوزه های دیگر وجود داشته است. دستاورد اصلی این مقاله، تاثیرگذاری کم نظیر حوزه علمیه قم خصوصا پس از انقلاب اسلامی در رشد، تنوّع رویکردهای گوناگون حدیثی، ورود و تربیت پژوهشگران، تعداد بالای پژوهش ها با روش های مختلف و اثرگذاری و حضور حدیث در میان مردم است.
۲.
حدیث به عنوان دومین منبع، پس از قرآن کریم، در شناخت بشری نقش بسزایی دارد. کتابت حدیث از همان ابتدا در کنار قرآن مورد توجه قرار گرفت. مسلمانان از زمان حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) به جمع آوری آن همت گماشتند. میراث روایی شیعه نقش بسزای در شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. پس از شکل گیری حوزه علمیه قم شاهد شکوفایی و تغییرات شگرفی در توجه به منایع اسلامی بویژه احادیث و بخصوص احادیث با موضوعات سیاسی هستیم. (بیان مساله) پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به این سیر تطور پرداخته است. (روش) می توان این سیر تکاملی و تغییرات بوجود آمده در نگرش به احادیث سیاسی در میان علما را به پیش و پس از انقلاب اسلامی ایران مورد توجه قرار داد. با این حال این تطور شامل موارد: حدیث نگاری محض، توجه مجدد به نگارش مجامع روایی، گسترش فقه سیاسی شیعه، نگاه تخصص و انتشار کتب احدیث سیاسی در حوزه علمیه قم است. (یافته ها) هم اکنون با توجه به مساله محوری و نظریه پردازی اسلامی و با توجه به نگاه موضوعی به احادیث، بررسی موضوعی احادیت سیاسی و نظریه پردازی از آن ها باید مورد توجه قرارگیرد.(پیشنهادات)
۳.
حوزه علمیه قم در صد سال اخیر با جهش علمی قابل توجهی مواجه شده است. علوم حدیث در این سیر صعودی جایگاه بالایی را به خود اختصاص داده است. تصحیح و چاپ متون حدیثی به در جهت ارتقای دانش حدیث تعیین کننده است در این راستا می توان تصحیح کتاب «وسائل الشیعه» را یکی از ثمرات علمی سده اخیر حوزه علمیه قم دانست که این کار به امر آیت الله العظمی بروجری و به همت آیت الله ربانی شیرازی به ثمر نشست. محور اصلی این پژوهش به روش شناسی آیت الله ربانی شیرازی در تصحیح «وسائل الشیعه» مربوط است در کنار آن به مباحثی همچون نسخه های وسائل الشیعه، چاپ های مختلف وسائل و امتیاز این چاپ با سایر چاپها و... پرداخته شده است.
۴.
میراث حدیثی اسماعیلیه یکی از منابع مهم در عرصه حدیث پژوهشی است. هر پژوهشگری برای پژوهش در معارف اسلامی ناگزیر از آگاهی کامل از این میراث است. میراث حدیثی اسماعیلیه در قرون متمادی از دید پژوهشگران مخفی مانده بود اما در قرن اخیر پژوهش در این عرصه سرعت بیشتری گرفته است. سوال این است که مهمترین منابع حدیثی اسماعیلیه کدام اند و در چه عصری تألیف شده اند؟ علم رجال چه جایگاهی در میان محدثین اسماعیلی دارد؟ کتاب الکشف و تفسیر قمی چه رسالتی در معارف اسلامی بویژه بحث امامت دارند؟ این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی به بررسی میراث حدیثی اسماعیلی و نسبت آن با میراث حدیثی اثناعشری پرداخته و نحوه تعامل بین آن دو را با ذکر نمونه هایی نشان دهد. فرض بر این است که مطالعات حدیثی بدون توجه به میراث دیگر فرقه های اسلامی از جمله فرقه اسماعیلیه در برخی از مباحث ناقص خواهد بود. مهمترین یافته های پژوهش عبارت است از: وجود منابع روایی متعدد اسماعیلی، نقل روایات فراوان از اهل بیت توسط میراث اسماعیلی، عدم پایبندی اسماعیلیه به دانش رجال، اشتراک چشمگیر روایات مربوط به اعتقادات بویژه در حوزه امامت میان روایات اسماعیلی و اثناعشری بویژه در حوزه روایات تأویلی.
۵.
مسأله تغییر خط یا اصلاح الفبا در کشورهای مختلفی رخ داده است. در ایران نیز از حدود دویست سال قبل تاکنون، مسأله تغییر خط فارسی در برخی نوشته ها و محافل علمی مورد گفتگو واقع شده است. اما به دلایل فرهنگی و مذهبی، مناقشاتی پیرامون طرح و اجرای آن به وجود آمده است. جدای از مخالفان فرهنگیِ تغییر خط، برخی از علمای شیعی، به دلایل مذهبی و امکان گسست دینی یا خدشه به متون اسلامی، واکنش منفی به این مسأله نشان داده اند. حتی برخی از ایشان، آن را توطئه دشمنان اسلام قلمداد نموده اند. توجه به واکنش علمای حوزه علمیه قم، به عنوان مهم ترین خاستگاه مذهب تشیع در قرن گذشته، می تواند نمایی از نگرش های اندیشمندان دینی را به این مسأله نشان دهد. در پژوهش حاضر، ضمن ارائه تاریخچه اجمالی مسأله اصلاح الفباء و تغییرخط، واکنش های علمای ایران و حوزه علمیه قم در برخی از ابعاد این مسأله، احصاء و مورد توجه قرار گرفته؛ و نیز برخی از فتاوای مراجع تقلید در این باره ذکر شده است. در نتیجه می توان گفت: علمای اسلامی، مادامی که اصلاح الفبا و تغییر خط، خدشه ای به معارف اسلامی و ترویج مذهب اسلام وارد ننمایند، نسبت به این تغییرات و اصلاحات، نظر مخالفی ندارند.
۶.
این پژوهش در صدد پاسخ به این پرسش اساسی است که ترجمه نهج البلاغه به زبان فارسی در سده چهاردهم شمسی از لحاظ کمّی و کیفی چه تحولاتی را پشت سر نهاده است؟ پاسخ، مستلزم بررسی کیفی و کمّی روند تحولات ترجمه نهج البلاغه است. به لحاظ کمّی، جستجوی ترجمه های نیمه نخست سده گذشته، به دلیل فقدان سامانه های ثبت دقیق مشخصات نشر آن زمان، آسان نیست. به لحاظ کیفی نیز، ترجمه ها نیاز به اولویت بندیِ شاخص های ترجمه دارد که خود در حوزه مطالعات ترجمه قرار می گیرد. این دشواری ها باعث شده است در کارهای مشابه، صرفا به گزارش نام و مشخصات اجمالیِ ترجمه ها بسنده شود. سعی این نوشتار این بوده که با استفاده از کتابخانه های حاویِ ترجمه های نیمه نخست سده اخیر و بانک های اطلاعاتی و نیز ارزیابیِ اجمالیِ کیفیت ترجمه ها، مهم ترین تحولات تاریخیِ ترجمه این کتاب در یکصد سال گذشته رصد شود. این پژوهش نمای نسبتاً روشنی از مهم ترین ترجمه های نهج البلاغه در صد سال گذشته بر حسب تسلسل زمانی و فراز و فرودِ آن ارائه می دهد و تحولات صورت گرفته در این بازه زمانی را از لحاظ کمیت، کیفیت و تأثیرگذاری به تصویر می کشد.
۷.
حوزه «قم دوم» که در اوائل قرن چهاردهم هجری شمسی در مرکز فلات ایران و در شهری که حدود هشت قرن پیش از آن حوزه ی علمیه ای پربار و پررونق داشت ، بنیان گذاشته شد از حیث فقه محور بودن ، استمرار حوزه نجف بود و همین امربا عث شد تا جایگاه مباحث کلامی و حدیثی و هم چنین رابطه این دو در پرده ای از ابهام قرار بگیرد و این سوال مطرح شود که در حوزه نوپدید قم ،علم کلام با حدیث چه نسبتی داشته و رابطه این دو به چه شکل رقم خورده است ؟ درپاسخ جویی این سوال با استفاده از روش داده پردازی کتابخانه ای و روش تحلیل محتوا، گزارش های مختلفی که درباره زندگی استادان و نویسندگان نامی این حوزه و نگاشته های صدسال اخیرشان ،نوشته شده بود، مورد مطالعه قرار گرفت و این نتیجه به دست آمد که دو علم یاد شده دو دوره متناوب را در حوزه معاصر قم طی کرده اند؛ در دوره اول کلام با فاصله از حدیث زمینه غربت حدیث را فراهم ساخته و در دوره دوم به قرابت با حدیث و هم افزایی با آن پرداخته است .
۸.
در این پژوهش، فراز و نشیب دانش رجال در صد سال اخیر حوزه علمیه قم بررسی می شود. بدیم منظور، رجال پژوهان، کتابهای رجالی و نظریات رجالی در این سده بررسی شد. روشن شد، که در ابتدای سده جاری شماری از شاگردان شیخ مرتضی انصاری آثار رجالی معدودی را در قم منتشر ساخته بودند ولی نتوانستند یک حرکت منسجم و یا تحول رجالی را رقم بزنند. اما «روشهای رجالی آیت الله بروجردی» و همچنین «پیروزی انقلاب اسلامی» را می توان دو عامل در سبب گسترش رجال پژوهی در یک صد سال اخیرِ قم دانست. عنایت آیت الله بروجردی به دانش رجال به ویژه مساله طبقات در قم به صورت یک جریان بروز پیدا کرد. اگرچه ایشان در اعتبار سنجی روایات، بیشتر قرائن دلالی و پیرامونی را بر دانش رجال مقدم می ساخت، اما نظریات و ملاحظات رجالی متعددی را در نظر داشت. پیروزی انقلاب اسلامی نیز در گسترش موسسات آموزشی و پژوهشی، تالیف و تحقیق کتابها و مقالات رجالی تاثیر بسزایی داشته است. گفتنی است که تالیف کتاب معجم رجال الحدیث، روش رجالی آیت الله خویی و حضور شاگردان ایشان در قم نیز در اهتمام گروهی از طلاب و اساتید به شیوه سند محور موثر بوده است.
۹.
دانش حدیث درصد سال گذشته درحوزه علمیه قم به جایگاه شایسته ای دست یافته است. به گونه ای که جایگاه حدیث در سال 1401 قابل مقایسه با سال 1301 نیست. این نوشتار، با در نظر گرفتن دستاوردهای گذشته، به افق پیش رو چشم دوخته است. چشم انداز پژوهش های آینده حدیث در حوزه علمیه قم را مد نظر دارد و نیازهای سده آینده و ضرورت پژوهش در محورهای متفاوت ناظر به فهم معارف حدیث و دانشهای حدیثی را پیشنهاد می دهد. پانزده محور از محورهای اصلی مورد توجه در سده ی آینده چون اعتبارسنجی حدیث، تاریخ تحلیلی حدیث، اصالت سنجی روایات، مطالعات بینا رشته ای، شناسنامه حدیث و ارتباطات فرامرزی از جمله محورهای مورد توجه در این نوشتار است که هر یک زیرمجموعه هایی دارد و مهم ترین موضوعات و مسائل هر عنوان را یادآور شده است.
۱۰.
در سده های نخستین اسلامی امامیه مواجهه زیادی با غالیان داشته، و نقدهای بسیاری بر ایشان نوشته بودند، از سدهٔ ششم تا ظهور شیخیه دوره رکود تألیفات غلوپژوهی است. گرچه از سدهٔ سیزدهم قمری دیگربار نقدهایی بر غلو از آن جمله به قلم میرزای قمی و میرزا رضا شیروانی نوشته شد، اما اوج این تألیفات مربوط به دوره معاصر است. این نقدها با رویکرد غالب سنتی شیعی و در محورهای نقد فرق مختلف غلوگرا (شیخیه، صوفیان و نصیریه)، و بیشتر با معرفی آرای غالیانه و مرز آن با عقاید و کلام امامی بوده است، در مرحله بعد تحقیقات حدیثی، تاریخی و نوشته شده است و به ندرت با رویکرد مایل به اهل سنت است. در دو دهه اخیر با دسترسی های نرم افزاری و نیز کشف آثار سری نصیریه، پژوهش های تاریخی، فرقه شناسی و منبع شناسی غلو نیز رشد فزاینده ای کرده است. در این پژوهش های برخی از بزرگترین فقهای حوزه معاصر و بیش از آن پژوهش گران حوزه حدیث و تاریخ سهیم اند. این نوشتار بسیاری از این آثار را معرفی کرده است. در مجموع تحقیقات ناظر به خود آثار غالیان قوی تر هستند.
۱۱.
حوزه های علمیه شیعه همواره کوشیده اند تا فقه اسلامی در طول تاریخ کمال و بالندگی خود را حفظ کند و بتواند نیازهای هر عصر را پاسخ گوید. تقنین فقه و ارائه آن به صورت مجموعه های مدون نمونه ای از آنهاست. اگرچه با پیروزی انقلاب مشروطه، گام های ارزشمندی در ایجاد نظام قانون گذاری بر اساس فقه شیعه برداشته شد، ولی در عمل با خیانت روشنفکران وابسته، این اقدام عقیم ماند و در نهایت، جز در مواردی خاص، قوانین عرفی مقتبس از نظام های حقوقی غربی بر این کشور حاکم شد. با تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران اقدام گسترده ای برای قانون گذاری مبتنی بر فقه شیعه در اداره جامعه و حکومت تدوین شد. با توجه به اهمیت موضوع و ضرورت تبیین چالش های فقه شیعه در چهار دهه گذشته، این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای، موضوع قانون گذاری مبتنی بر فقه از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی را بررسی نموده و به ویژه با تمرکز بر دوران انقلاب اسلامی، سیر تحول و تطور اندیشه قانون گذاری بر اساس احکام اسلام، از زمان طرح نظریه ولایت فقیه از سوی حضرت امام خمینی(ره) تا تدوین سند چشم انداز بیست ساله نظام جمهوری اسلامی ایران را در دوازده مرحله واکاوی نموده است.
۱۲.
اخلاق نقلی (مأثور) از رویکردهای اصیل در دانش اخلاق اسلامی بشمار می آید که در صد ساله اخیر در بستر حوزه ی علمیه قم گسترش و بالندگی درخور توجهی داشته است. در این مقاله سعی شده گزارشی جامع از انواع تألیفات جدید در این حوزه و بالندگی این رویکرد از جهت غنای مباحث، روش مندی و تنوع زیرشاخه ای ارائه شود. به اختصار می توان بیان کرد اخلاق نقلی در بستر حوزه علمیه قم به سه زیر شاخه ی «مزیّن به نقل»، «نقل محور» و «نقل بنیاد» توسعه پیدا کرده است. همچنین نویسندگان اخلاق نقلی علاوه بر پرداختن به حیطه اخلاق عملی کاربردی، در این دوره به فلسفه اخلاق مبتنی بر نقل پرداختند. همچنین آثار اخلاق نقلی تا پیش از این، شامل جمع آوری و دسته بندی احادیث بوده و در این دوره نویسندگان به بحث از روش فهم احادیث اخلاقی و نظام اخلاق اسلامی مبتنی برنقل پرداخته اند. همچنین آثار درخور توجهی در حوزه اخلاق نقلی به صورت دانشنامه، جوامع حدیثی، اخلاق وعظی و اخلاق کاربردی انتشار یافته است. مجموع این حرکت ها، افق های خرسندکننده ای را برای این رویکرد اخلاقی در سال های آینده نشان می دهد.
