تصنیف

تصنیف زیباترین و عالی ترین تجلی گاه پیوند و قرابت شعر و موسیقی است. دوره مشروطیت، عصر تکامل و تعالی واقعی ژانر تصنیف است که با ظهور عارف قزوینی سرآغازی نوین می یابد. در این میان ملک الشعراء بهار همزمان با عارف با کوله باری از اندوخته های ادبی و علمی پا به عرصه تصنیف سرایی می گذارد. در این پژوهش ضمن معرفی تصنیف به عنوان یک «ژانر ادبی» به بررسی و تحلیل ساختاری تصنیف های بهار پرداخته شده است و فرم بیرونی تصنیف ها و شاخصه های اصلی آن نظیر وزن، قالب، درهم آیی و گره خوردگی این دو مقوله و ساختارشکنی های دیگر آن مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش نشان می دهد که «ملودی» و «ریتم» نقش تعیین کننده ای در ساختار بیرونی تصنیف دارند و با غلبه و احاطة کامل بر پیکرة آن، ساختار و فرم بیرونی تصنیف را از شکل سنتی شعر و قوالب پذیرفته شده خارج می کند و آن را هم سو و همراه با «ریتم» و «نظام موسیقایی» تصنیف قرار می دهد. به کارگیری چند وزن عروضی در یک تصنیف، تغییر وزن کلام متناسب با تغییر ریتم، به کارگیری اوزان نادر و بی سابقة عروضی و کاربرد قالب های شعری ابداعی، تماماً حاصل همین نگرش و غلبه ریتم و ملودی بر کلام است.

کتاب «فرم و آفرینش در موسیقی ایران» بر اساسیکی از عناوین دروس دانشگاهی در رشته ی موسیقی ایرانی نگاشته و تدوین شده است و دست کم به این دلیل که منابع مکتوب در این زمینه بسیار محدودند، کتاب حاضر منبعی باارزش تلقی می شودونقد آن نیز با هدف ایجاد زمینه های بیش تر مطالعه در این حوزه انجام شده است. تأمین کننده ی بخش عمده ای از پشتوانه های نظری این کتاب، ایده پردازی ها و تجربیات شخصی نویسنده به عنوان یک متخصص با سابقه و خوش نام در این زمینه بوده است. به کارگیریِ نمونه های متعدد و متنوع، مرتبط با عناوین و مطالب وهم چنین محتوای بخش آخر کتاب درخصوص گونه های معمول در موسیقی ایرانیاز نقاط قوت اثراست. اما مواردی هم چون پراکندگی مطالب در برخی عناوین،عدم ارائه ی تعریف و توضیح لازم در مورد برخی اصطلاحات و ابهام در به کارگیری بخشی از واژگان تخصصی از نقاط ضعف این کتاب هستند.

شعر و موسیقی، زبان دل و احساس اند. شعر تسلّی بخش ناکامی ها و موسیقی مونس و غم خوار دوران تنهایی و سختی های بشر بوده است. تصنیف، تلفیق ماهرانه این دو هنر است؛ به گونه ای که بر دل مخاطب اثری شگرف داشته باشد. در این پژوهش سعی بر این است که این موضوع در ادب فارسی از آغاز تا مشروطیّت بحث و بررسی شود و معانی و مفاهیم مختلف آن در طی دوره های تاریخی و نمونه هایی از چهره های برجسته ای که به این مقوله پرداخته اند، نقل و تبیین گردد. روش تحقیق در این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و بر مطالعات کتابخانه ای استوار است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تصنیف سرایی در تمامی دوره های حیات ایرانیان وجود داشته است؛ زیرا به طور مستقیم با آمال و عواطف اقوام ایرانی مرتبط بوده و درون مایه اصلی زبان ملّی ما را رقم زده است. تصنیف از قرن دهم به بعد رواج بیشتری یافت و در دوره مشروطیّت با شاعرانی چون عارف و ملک الشّعرا و... به اوج رسید.

در ادب فارسی ترانه همواره اصطلاحی عام بوده است که بر انواع قالب های شعریِ ملحون یا همراه موسیقی به ویژه فهلویات، دوبیتی، رباعی، و بیت اطلاق می شده است. « فهلویات, خسروانی, گلبانگ, تصنیف و .... در گذرگاه تاریخ نام های دیگر این صورت شعری بوده اند» (بهار: 1344،60). همچنین عده ای ترانه (ترانک، ترنگه، ترنگ، رنگ) را از ماده ی «تر» در لغت به معنای خرد، تر و تازه و جوان، خوش از ریشه ی اوستایی تئورونه گرفته اند(داد،1375،68) این اصطلاح، امروزه در میان اهل ادب به خصوص مترادف با دوبیتی و در اصطلاح موسیقی نیز معمولاً مترادف با تصنیف، آواز، سرود و نغمه و به طور کلی اشعار ملحون به کار می رود. موسیقی و اولین سند مکتوب در ترانه به نظر کدکنی «به سرودی از باربد، شاعر و موسیقی دان دربار خسرو پرویز ساسانی باز می گردد» ترانه بعد از گذر از تحولات تاریخی دوران اسلامی، جنگ ها و صلح ها، آرامش ها و جنبش ها به انقلاب اسلامی ایران پیوند خورد و به آنچه امروز شاهد آن هستیم تبدیل شد. زبان ترانه ی امروز صمیمی و همه فهم تر شده است که ناشی از تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی ست. در این پژوهش تلاش بر آن است که تحولات ترانه سرایی با رویکردی جریانشناسانه مورد کنکاش قرار گیرد.

همان طور که می دانیم ادبیات شفاهی هر ملت، بهترین بیان کننده باورها و ذهنیات یک ملت و سیاست های حاکم بر ایشان است و تاریخ هر ملتی را، می توان با تأمل در فرهنگ آن ملت، از جمله ترانه هایشان جستجو کرد. ترانه ها و تصنیف هایی که گاه برای تغییر یک حکومت یا یک سیاست، ملتی را متحد کرده اند و یا طبق شرایط سیاسی خاص، متولد شده اند، مانند اشعار و ترانه های دوره مشروطیت که در این دوره وحدت موضوعی و مضمونی، به چشم می خورد و مضامینی چون دعوت به مبارزه، ترسیم چهره بیدادگری و کج فهمی پادشاهان، بیان جنایات مستبدان داخلی و خارجی و شرح خیانت های آنان به مملکت ایران، ستایش آزادی و شهدای آن و القای امید به آینده، دعوت به مبارزه با یاری گرفتن از عناصری چون ارتقای سطح آگاهی مردم و بزرگداشت شهدای راه آزادی. از این رو جلوه های گوناگون ادب پایداری آیینی، ملی و انسانی شکل گرفت. برای شکوفایی این مؤلفه ها، عصر مشروطه سهم بسیاری دارد، به دلیل آنکه آغازگر تحولات نوینی در عرصه سیاسی و اجتماعی و به تبع آن تغییراتی در حوزه فرهنگ و ادبیات کشور همچون دموکراسی بود. در این جستار، سعی بر این است که با بررسی اشعار دوره مشروطه، هماهنگی شاعران و همچنین وحدت موضوعی و مضمونی اشعار را، بررسی نماییم. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی(کتابخانه ای) انجام گرفته است

معنی ترانه و تصنیف، نوع اجرا و تاریخچه شکل گیریِ آن ها، از مباحثی است که ذهن بسیاری از محققان را به خود مشغول داشته است. بعضی، هر دو مقوله را یکی می کنند و به  انواع خواندن ها، ترانه می گویند، در حالی که در شیوه  اجرا، فرق بسیار است. و یا از دیدگاه بعضی از محققان و شاعران دو بیتی، رباعی، قطعه و شاید غزل کوتاه را، نیز، ترانه می نامند و از دیدگاه آن ها تنها  قالبِ کوتاهِ ترانه است که آن را، از قصیده، مثنوی، غزل و دیگر قالب های شعری جدا می کند، حتی مرحوم ملک الشعرای بهار، که خود پایه گذار علم سبک شناسی است، تصنیف را نوعی  از اشعار هجایی محلی که قبل از اسلام در ایران رایج بوده، دانسته اند و فرق زیادی بین شعر و تصنیف قائل نشده اند و هر شعری را خاصه در مزاحفات بحر هزج و رجز، به جای تصنیف به کار برده اند و از سوی دیگر ترانه را پایین تر از شعر و غزل قرارداده و صاحبان فن، نیز، کمتر به ضبط آن ها مبادرت نموده اند؛ در حالی که وجود فهلویات نشان می دهد که قدمت ترانه، از شعر بیشتر است. در این مقاله، با بررسی مشخصاتِ ترانه و تصنیف، ضمن این که معنیِ درستی از این دو مقوله، ارائه می شود، بیان می داریم که ترانه و تصنیف، از لحاظ خوانِش تفاوت بسیاری دارند. ترانه بر پایه ی احساساتِ درونیی خواننده، شاد یا غمگین و به طور یک نواخت، اما تصنیف در چارچوب خاص و اصول اساسی خوانده می شود و باید شروع، میانه و فرودِ مناسب داشته باشد. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی(کتابخانه ای) انجام گرفته است

تصنیف، گونه ای از شعر است که همراه با موسیقی ارائه می شود. این گونه ادبی همواره در طول تاریخ وجود داشته است؛ ولی تا قبل از انقلاب مشروطیت، مضمون آن عشق و عواطف درونی بود. با ظهور نهضت مشروطه و همراه با تحولات ابعاد گوناگون جامعه، تصنیف نیز درون مایه اجتماعی به خود گرفت و در خدمت بیان اندیشه های روشن فکران قرارگرفت. سخن کاوی یا تحلیل گفتمان نوعی مطالعه میان رشته ای است که به تجزیه و تحلیل کلام می پردازد و منجر به خوانش عمیق آثار ادبی می شود. این پژوهش بر مبنای تحلیل گفتمان از نوع انتقادی آن سعی بر این دارد تا به بررسی و تحلیل تصانیف ملی میهنی ملک الشعرای بهار و انتقادها و روشنگری های وی در جریان نهضت مشروطه بپردازد. این گفتمان با مؤلفه های لیبرالیسم، سوسیالیسم، ناسیونالیسم، پارلمانتاریسم و دموکراتیسم، سوژه سیاسی خود را می یابد و هژمونی گفتمان حاکم را به چالش می کشد. گفتمان ناتورالیسم و لیبرالیسم محوریت تمام تصانیف را دربرمی گیرد. در سؤال اصلی این پژوهش چگونگی تأثیر تصانیف ملک الشعرای بهار در جنبش مشروطیت مردم ایران مطرح است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است و داده های آن با استفاده از شیوه تحلیل محتوا و کتابخانه ای و سندکاوی، بررسی شده است.