احسان ذبیحی فر

مقاله حاضر اختصاص دارد به نقد، ترجمه، شرح و تحلیل کتاب النغم اثر ارزشمند و کوتاهِ یحیی بن المنجم دانشمند قرن سوم هجری، که در آن روایت اسحاق موصلی از «مکتب غناء قدیم» آورده شده است. این رساله جزو قدیمی ترین آثار در موسیقی نظری است که شیوه تحلیلی دارد و درعین حال به سنت شفاهی و عملیِ موسیقی نزدیک است و با سنت ریاضیاتی- فلسفی که بعدها غلبه می یابد تفاوت های اساسی دارد. محور اصلی رساله، اول بررسی تعداد نغمات اصلی در موسیقی و جایگذاری آن ها بر روی عود، و دوم شرح نظریه «مجرا» است که ابداع اسحاق موصلی است. در تحلیل نظام نغمگانی المنجم مشخص می شود که این نظام شامل ده نغمه و متشکل از دو مجرای بنصر هشت نغمه ای و وسطی هفت نغمه ای است که قطعاً در دو نغمه اختلاف دارند و در بقیه نغمات مشترک اند، و نشان داده می شود که آنچه تا امروز مطرح شده و اینکه نظریه مجرا مشابه مد یا گام شمرده شده صحیح نیست. در این مقاله، علاوه بر نقد رساله، متن کامل آن به فارسی ترجمه شده و بر مبنای آن ضمن اشاره به اشکالات شرح های قدیمی تر و نقد آن ها، شرح و تحلیلی سرراست و متن محور از آراء المنجم ارائه می شود.

موسیقیِ عرفانی اصطلاحی است که می تواند طیف گسترده ای از معنا را دربر بگیرد و در طول تاریخ پس از اسلام، مصادیق بسیاری از موسیقی به وصف عرفانی متصف شده اند و برخی از آن ها تا امروز موجودند. این تحقیق برآن است معنیِ موسیقی عرفانی را نه از طریق واکاوی معانی لغوی یا ریشه شناسی، بلکه از طریق معناداریِ آن در زیست جهان فرهنگی و پیدا کردن مصادیق این اصطلاح بیابد و سپس افق معنایی موسیقی عرفانی را به جای تک معنای آن بنشاند. در این راستا گستره معانی اصطلاحات موسیقی، عرفان و بعد نحوه ارتباط موسیقی و عرفان در متون سنتی بررسی شده و در چهار قسم طبقه بندی می شود. اول ارتباط موسیقی و هستی، دوم ارتباط باطنی موسیقی با جنبه های باطنی فرهنگی، سوم موسیقی با تأثیر عرفانی و انواع آن در ادبیات عرفانی و چهارم موسیقی به عنوان آداب تصوف. درمجموع بیست ویک مصداق برای موسیقی عرفانی با شرحی مختصر ذکر می شود. این مصادیق که هریک خود نمونه های دیگری را نمایندگی می کنند، طیفی را تشکیل می دهند که افق معنای اصطلاح موسیقی عرفانی در فرهنگ ایرانی-اسلامی در آن قابل مشاهده خواهد بود.

کتاب «فرم و آفرینش در موسیقی ایران» بر اساسیکی از عناوین دروس دانشگاهی در رشته ی موسیقی ایرانی نگاشته و تدوین شده است و دست کم به این دلیل که منابع مکتوب در این زمینه بسیار محدودند، کتاب حاضر منبعی باارزش تلقی می شودونقد آن نیز با هدف ایجاد زمینه های بیش تر مطالعه در این حوزه انجام شده است. تأمین کننده ی بخش عمده ای از پشتوانه های نظری این کتاب، ایده پردازی ها و تجربیات شخصی نویسنده به عنوان یک متخصص با سابقه و خوش نام در این زمینه بوده است. به کارگیریِ نمونه های متعدد و متنوع، مرتبط با عناوین و مطالب وهم چنین محتوای بخش آخر کتاب درخصوص گونه های معمول در موسیقی ایرانیاز نقاط قوت اثراست. اما مواردی هم چون پراکندگی مطالب در برخی عناوین،عدم ارائه ی تعریف و توضیح لازم در مورد برخی اصطلاحات و ابهام در به کارگیری بخشی از واژگان تخصصی از نقاط ضعف این کتاب هستند.

کتاب مبانی آفرینش ملودی در آهنگ سازی را نشر مرکز در سال ۱۳۹۵ منتشر کرده است. مؤلف کتاب کوشیده است تا در هشت فصل مجزا از تمامی جوانب به موضوع ملودی بپردازد. متن اثر دارای نثری روان و قابل فهم است و طرح جلد کتاب نیز مزین و بی پیرایه است. از مهم ترین ویژگی های این کتاب می توان به رویکرد موسیقی شناسانه مؤلف در پرداختن به موضوع، استفاده از منابع متعدد و متنوع، تعدد نمونه ها و تصاویر مرتبط با متن، و ارائه جمع بندی و چکیده در پایان هر مبحث اشاره کرد. باتوجه به مباحث طرح شده در فصل ها و روند آموزشی و تحلیلیِ ارائه شده، عنوان مناسبی برای کتاب انتخاب نشده است. هم چنین به طور کلی، فصل های اول، سوم، و ششم کتاب را که عمده مطالب آن ها در دیگر کتاب ها با انسجام بیش تری طرح شده اند نمی توان از امتیازات این کتاب به حساب آورد. درمقابل، زاویه نگاهی که نویسنده در فصل های دوم و هشتم ارائه می کند مباحث ویژه و سودمندی درباره ملودی است که در کتاب های فارسی زبانِ دیگر به آن ها پرداخته نشده است.