شعرپژوهی (بوستان ادب)

یکی از انواع شعر فارسی، توصیف عمارت ها و ساختمان هاست. شعر ابنیه در تاریخ هزارساله ی شعر فارسی، نمونه های فراوان دارد و ازآنجاکه تاکنون پژوهشگران به تجزیه وتحلیل و بیان ویژگی های آن به عنوان نوعِ ادبی مستقلی نپرداخته اند، چندان شناخته شده نیست. توصیف بناها و ساختمان ها برای شاعران فرصتی ایجاد می کرده است که علاوه بر ثبت و ماندگاری نام و تصویر عمارت در اشعار، به مدحِ ممدوح یا بانی بنا بپردازند و قدرت و مهارت خود را در شاعری نیز نشان دهند. در این جستار اشعار ساختمان از لابه لای صفحات بیش از سیصد متن فارسی، چون دیوان های شاعران، کتاب های تاریخ و تذکره، استخراج و بنابر ترتیب تاریخی از قدیم به جدید نقد و تحلیل شده است. حاصل این پژوهش که همه ی ادوار شعر فارسی را دربرگرفته، نشان می دهد بیشترین اشعار ساختمان در دوره های صفویه و قاجار و در قالب قصیده، قطعه و مثنوی بوده و به منظور مدح، وصف و ثبت تاریخ سروده شده است. از میان شاعرانی که در این موضوع طبع آزمایی کرده اند، عبدی بیگ شیرازی متخلّص به نویدی در دوره ی صفویه و فتحعلی خان صبا در دوره ی قاجار، دو شاعر شاخص و پیشگام هستند. در این جستار علاوه بر تبیین ویژگی های هنری و ادبی شعر ساختمان اعم از اغراض شعری، درونمایه، ساختار، قالب و وجوه بلاغی که به شناسایی دقیق و همه جانبه ی این نوع ادبی می انجامد، به رابطه ی این اشعار با معماری اصیل ایرانی نیز پرداخته شده است که در پژوهش های معماری می تواند راهگشا باشد.      

بررسی تطبیقی «مرگ» در اشعار مولانا و هنری وان بر اساس نظریه ی حرکت جوهری ملاصدرا مسئله ی مرگ از موضوعات اصلی موردتوجه بیشتر شاعران و فیلسوفان جهان بوده و هست. شاعران عارف مسلکی مانند مولانا در شعر فارسی و هنری وان در شعر انگلیسی در اشعار خویش بسیار به این مسئله پرداخته اند. آن ها نه تنها مرگ را پایان زندگی نمی دانند؛ بلکه آن را دریچه ی آغاز زندگی جاودانه معرفی می کنند. ازسوی دیگر، ملاصدرا فیلسوف بزرگ اسلام و ایران، نیز مرگ را رهایی از بند جسم می داند؛ چون بشر بنابر حرکت جوهری به پیوند با ذات لایزال الهی گرایش دارد. بنا بر اعتقاد عارفان و سالکان بهتر است که فرد قبل از مرگ جسمی با قطع تعلقات جسمانی، مرگ عرفانی را تجربه کند تا هم راحت تر با آن کنار بیاید و هم زودتر به ذات لایزال الهی که غایت اوست، بپیوندد . پژوهش حاضر به بررسی توصیفی- تحلیلی اشعار مولانا و هنری وان بر اساس آرای ملاصدرا در ارتباط با مسئله ی مرگ می پردازد و نتایج بررسی ها نشان می دهد که اگرچه این سه نفر در دوره های تاریخی، زبانی و جغرافیایی دور از هم می زیسته اند؛ اما عقاید شخصی و مذهبی مشترکی دارند.    

  جهاد تبیین درسبکِ شعری کمینه گرا : واکاوی ترامتنی کوته سروده های غلامرضا کافی   ادبیات پایداری معناگراست و محتوای آن می تواند در هر قالبی ظاهر شود. اشعار کمینه گرا سهمی ویژه در ادبیات پایداری معاصر دارند و درراستای جهاد تبیین بر سه محور عمده ی یادآوری، بازخواست و واگویه مطرح می شوند. غلامرضا کافی با پیروی از اصول کمینه گرایی، کوتاه سروده هایی را آفریده است که با داشتن ویژگی های صوری و محتوایی همچون حجم محدود، واقع گرایی و سادگی کلام نشانگر مهارت وی در این سبک نوین ادبی هستند. هدف از پژوهش حاضر این است که در چارچوب نظریه ی ترامتنیتِ ژنت به واکاوی مجموعه اشعار ترانک ها (1384) و مسافر ایستگاه بعد (1396) بپردازد و نقش روابط ترامتنی این آثار برگزیده را در پیشبرد جهاد تبیین نشان دهد. روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی با استفاده از نرم افزار25SPSS است. میزان فراوانی و درصد وقوع گونه های ترامتنی و عناصر سازنده ی جهاد تبیین بر مبنای آزمون خی دو محاسبه خواهند شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که «سرمتنیت» و «اخلاق مداری-زمان آگاهی» در مجموعه اشعار ترانک ها (1384) و مسافر ایستگاه بعد (1396) به ترتیب دارای فراوانی و درصد وقوع بیشتری نسبت به سایر گونه های ترامتنی و عناصر سازنده ی جهاد تبیین هستند و میان آن ها رابطه ی معناداری وجود دارد. غلامرضا کافی در این آثار برگزیده، عناصر سازنده ی جهاد تبیین را با شگردهای زبانی برجسته کرده است. این کوتاه سروده های عاطفه مند و معناپسند محل نمود وجه انتقادی هستند که با سبک های هندی و خراسانی رابطه ی سرمتنی دارند و افق های تازه ای از معنای ناب را برای خوانندگان تبیین می کنند.       

    ایهام تناسب یکی از ویژگی های مهم سبک حافظ است. ازسوی دیگر حافظ با عوالم موسیقی آشنا بوده و به همین سبب با استفاده از اصطلاحات موسیقی ایهام های پنهان و آشکاری در شعر خود ایجاد کرده است. در دیوان او برخی از اصطلاحات کم کاربرد موسیقی در کنار اصطلاحات مشهور این حوزه به گونه ای قرار گرفته اند که ایهام تناسب تشکیل می دهند؛ اما ازآنجاکه خوانندگان با خوانش نخست نمی توانند به این روابط لغوی و ایهام تناسب های پنهان پی ببرند، برخی از این اصطلاحات در مطاوی ابیات حافظ مستتر و ناشناخته مانده است. در مقاله ی حاضر پس از تقسیم بندی کاربرد اصطلاحات موسیقی در دیوان حافظ و تبیین نوع جدید آن، یعنی اصطلاحات موسیقی همراه با ایهام تناسب یا ایهام تناسب دوسویه ی پنهان، به بررسی اصطلاحات کم کاربردی چون چرخ، روح، شیشه، عاشق، گفتار، معشوق، نسیم، نگار، وصال، سبز، شاهنشاهی، شاهی، شکن، شکن درشکن و شمامه پرداخته شده است. این اصطلاحات به گونه ای در کنار اصطلاحات شناخته شده ای چون پرده، خوش خوان، آواز، بربط و نی قرار گرفته اند که ایهام تناسب پنهان تشکیل می دهند. کشف این ایهام تناسب های نهان التذاذ هنری خوانندگان را از اشعار حافظ بیشتر می کند.     

  روایت های عاشقانه رکن مهمی از تاریخ فرهنگ بشری هستند. در این میان منظومه ی خسرو و شیرینِ نظامی که دارای اهمیت و شهرتی جهانی است، هنوز ویژگی هایی مستور دارد که با ابزار نظریه می توان از زاویه های جدیدی بر آن نور تابانید. یکی از این موارد، هدفِ عشق بین خسرو و شیرین است. فیلسوف آلمانی، شوپنهاور، هدف اصلی هر رابطه ی عاشقانه ی بشر را تولیدِمثل با انگیزه ی امتدادنسل دوطرفه می داند. از دید او انتخاب جفت براساس زیبایی های ظاهری و باهدفِ جبران عدم تعادل بیولوژیک شکل می پذیرد. بدون داشتن رابطه ی فیزیکی و تولید فرزند، عاشق و معشوق درنهایت از هم خسته می شوند و اصل «میل به زیستن» شوپنهاور است که دوطرف را کورکورانه به درد عشق مبتلا می کند. پژوهش ما هشت مؤلفه ی مهم درباره ی هدف رابطه ی عاشقانه را از کتاب شوپنهاور، جهان همچون اراده و بازنمود، برگرفته و مراحل رابطه ی عشق خسرو و شیرین را طبق آن می سنجد. نتیجه ی پژوهش نشان می دهد که در رابطه ی خسرو و شیرین، دوری و مهجوری، عدم برقراری رابطه ی زناشویی تا مدتی طولانی، حضور عناصر داستانی رقیب مانند ازدواجِ خالی از عشقِ خسرو با مریم و فرزنددارشدن و معرفی فرهاد، رقیب عشقیِ خسرو، هیچ کدام از تمایل بالنده ی خسرو و شیرین به یکدیگر به طوردائمی نمی کاهد، تاجایی که پس از ازدواج تا پایان زندگی، عاشقانه کنار هم می مانند. در این روایت، شیرین بیش از خسرو در تناقض با مؤلفه های اعتقادی شوپنهاور نقش ایفا می کند و مشخص می شود که نگاه آرمان گرای نظامی به رابطه ی عاشقانه، ابتدا درون مایه ای غنایی را با زیرساختی معنوی برمی سازد که برخلاف انطباق با آراء شوپنهاور در ابتدای روایت، در مراحل پایانی با حرکتی تدریجی به سمت روساخت عشق معنوی می رود و از سازگاری با شوپنهاور دور می شود. درنهایت روایت نظامی با تکریم مقام معنوی شیرین در مرتبه ای والا و برجسته سازی بن مایه ی پایداری شیرین بر عفاف و پاک دامنیِ منطبق با آیین مذهبی رایج، در تعارض با دیدگاه شوپنهاور قرار می گیرد.    

  بسیاری از شاعران برجسته و نام آور پهنه ی ادبیات پارسی، همواره مورد توجه و عنایت ادیبان و پژوهشگران جهانی قرار گرفته اند. ازجمله ی این شاعران شمس الدین محمد حافظ شیرازی است. از میان ادیبان پهنه ی ادبیات عربی، ابراهیم امین الشواربی و علی عباس زلیخه، به عنوان دو ادیب و شاعر، عنایت ویژه ای نسبت به حافظ داشته اند وهریک از آن دو از اشعار حافظ برداشت مهمی عرضه کرده و به زبان عربی نگاشته اند. در این پژوهش برداشت آنان از غزل 402 (بر اساس نسخه ی غنی قزوینی) ذکر شده و موردتحلیل و تطبیق قرار گرفته و سرانجام پس از نتیجه گیری، برداشت نگارنده نسبت به هر بیت به زبان عربی عرضه شده است. آنچه از بررسی تطبیقی برداشت دو ادیب از بیت های غزل برمی آید نشانگر آن است که برداشت الشواربی در بیشتر بیت های این غزل که به نثر نگاشته، به سبب اینکه مدت ها در شیراز زندگی کرده، بلیغ تر از برداشت زلیخه است؛ ولی نمود عنصر عاطفه در دریافت زلیخه که به صورت شعر و نثر است، جذاب تر و اثرگذارتر از برداشت الشواربی است.      

خاقانی از شاعران دشوارگوی زبان فارسی است که این دشوارگویی عامل دست بردها و تحریف هایی برای آسان سازی اشعار او شده است؛ البته گاه نیز خط فارسی و دقت خاقانی در بهره گیری از خاصیت این خط در جناس سازی عامل گشتگی در شعر او شده است. این همان چیزی است که جناس یا ایهام تصحیف گویند. خاقانی در پرداخت ایهام یا جناس تصحیف ذهن مخاطب را به سمت وجهی می برد که منظور نیست؛ اما فضای بیت آن را تمهید کرده است. همین نکته باعث ورود وجه متبادر به متن به جای وجه متبادرعنه شده است و این تحریف وضعیت معنایی مبهم و چالش برای مصححان و شارحان بیت ایجاد کرده است. البته با تدقیق در فضای نسخه شناسی و معنایی بیت، می توان شکل اصح آن را دریافت و مورد تصحیفی آن را هم که خاقانی در ذهن داشته است، حدس زد. با بررسی، تدقیق و تحقیق در برخی از ابیات مشخص می شود که وجوه صحیح «اشتاد» و «بنات» در ابیات مصحَح به وجوه سقیم «استاد» و «نبات» بدل شده اند و به تَبَعِ آن و به طبع شروح نیز خالی از ایرادی نیست.