شعرپژوهی (بوستان ادب)

مکتب فلسفی پدیدارشناسی هوسرل مؤلفه هایی دارد که میان آن ها و مؤلفه هایی که در عرفان هست، شباهت هایی وجود دارد. تا زمانی که به مؤلفه ها در جایگاه نظریه نگریسته شود، قضاوت به تشابه و تفاوت آن ها چندان منطقی به نظر نمی رسد. هدف این پژوهش بررسی و تطبیق این مؤلفه ها در منظومه ی عرفانی- عاشورایی گنجینه ی اسرار عمان سامانی است. در راستای این هدف ابتدا با مطالعه ی متون مربوط به حوزه ی پدیدارشناسی پنج مؤلفه که سنخیت بیشتری با مفاهیم عرفانی داشتند، استخراج و سپس مؤلفه های عرفانی مشابه معرفی شده اند. پس از مطالعه ی دقیق گنجینه ی اسرار عمان سامانی شواهدی که بیانگر مؤلفه های عرفانی موردنظر بوده است، جمع آوری، مقایسه و بررسی شده است. این مقاله مدعی است که اگرچه اساس و خاستگاه نظریات پدیدارشناسانه و عرفان متفاوت است؛ اما هر دو درراستای دستیابی آگاهی راستین مسیرهای مشابهی را طی کرده اند. مؤلفه های انسان کامل و تأویل و شهود در عرفان، خاستگاهی الهی دارند؛ درحالی که مفهوم «من» در فلسفه ی هوسرل بیانگر تکامل دیدگاه انسان گرایانه در فلسفه ی غرب است. ریشه ی اصطلاح «تأویل فلسفی» را می توان در فلسفه ی انتقادی کانت (kant) تکامل آن را در سنت ها و نظریه های فلسفی مختلف جست وجو کرد. منشأ شهود فلسفی نیز عقل و استدلال بشری است. تجرید به معنای عرفانی آن ریشه در باورهای الهی دارد و خاستگاه اپوخه 1 به نظریات شکاکان یونانی می رسد. ماهیت فلسفه و عرفان با هرگونه تقلید سازگار نیست. از فیلسوفان متقدم غربی افلاطون و ارسطو و در فلسفه ی شرق ابن سینا وشیخ اشراق در باب علم حضوری تأمل داشته اند. درنهایت نمی توان از نظریه ی شباهت میان مؤلفه ها، آن هم تنها در بخشی جزئی از مفاهیم گسترده ی عرفانی، فراتر رفت.  

موضوع مقاله ی حاضر تأمل بر معانی ثانوی جمله های پرسشی در شعر فروغ است. این امکان در ادبیات وجود دارد که معنای جمله ها، بسته به هدف گوینده تغییر کند. بحث درباره ی این تغییرات موضوع علم معانی است و ازاین منظر با مقوله ی منظورشناسی که از شاخه های علم زبان شناسی است، مشابهت دارد. هدف مقاله تبیین نحوه ی استفاده ی فروغ از ظرفیت چندمعنایی جمله های پرسشی است. مقاله با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی قصد پاسخ به این پرسش را دارد که معانی ثانوی جمله های پرسشی در شعر فروغ چه سمت وسویی دارند و چرا باید روی معانی ثانوی این جمله ها تأکید کرد؟ اهمیت و ضرورت تحقیق از آن روست که در پی شناخت عمیق شعر فروغ از رهگذر علم معانی است و به جای برداشت های ذوقی از شعر وی با اتکا بر متن، به سیر در اعماق روان فروغ می پردازد. مطالعات و بررسی های انجام یافته نشان می دهد که درمجموع 112جمله ی پرسشی (بدون درنظرگرفتن تکرارها) در دو مجموعه ی شعری تولدی دیگر (59 عدد-53%) و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد (53 عدد- 47% ) به دست آمد که همگی آن ها معانی ثانوی دارند. براساس الگوی کتاب معانی شمیسا، تعداد 21 معانی ثانوی در این پرسش ها کشف شد که بسامد تکرار معنای ثانوی در دفتر تولدی دیگر 68 بار (54 %) و در مجموعه ی ایمان بیاوریم ... 56 بار (46%) است. نتایج حاکی از آن است که جمله های پرسشی در اشعار فروغ، همواره غیرمستقیم در نقش های معنایی به غیر از پرسش به کار رفته و در این میان، معانی تأکیدی و جلب توجه و اظهار عجز و ناامیدی بیشترین بسامد را در معانی ثانوی دارند. همچنین بیشتر جمله های سؤالی هم زمان شامل چند معنی ثانوی دیگر هستند. بر این اساس می توان گفت که هدف اصلی فروغ از طرح این سؤال ها جلب توجه، دقت و به فکر واداشتن مخاطب و تأکید بر گفته های خویش است.  

بی شک غزلیات شمس، اثر گران سنگ مولانا، یکی از بی بدیل ترین آثار عرفانی جهان است که برخلاف مثنوی جایگاه پژوهشی خود را آن گونه که باید، درنیافته است. پس از طبع فروزانفر اصولاً پژوهش ها و آثاری که به لحاظ متنی روی این اثر صورت گرفت، از دل آن برگرفته شد. اگر هم تصحیحی انجام شد، به هیچ وجه هم بالای اثر مصحح فروزانفر نشد. اثری که گویا با بررسی نسخ بیشتر و تبارشناسی آن ها نیاز به پژوهش های گسترده تری دارد تا طبعی شایسته ی آن ارائه شود. تصحیح فروزانفر باوجود اینکه یکی از بی نظیرترین نمونه های تصحیح در ادب فارسی است و محصول کاری تقریباً جمعی است؛ اما خالی از ایراد نیست. ایرادهای این تصحیح جدای از بحث نسخه شناختی و چگونگی بهره وری از نسخ (روش تصحیح) در دو دسته می گنجد: دسته ی اول معطوف به گزینش های فروزانفر است. بی توجهی فروزانفر به برخی از زیرساخت های مضمون ساز مانند زیرساخت های روایی و تصویری باعث گزینش های غلط، در برخی از موارد شده است. ازقضا گزینش غلط معنای بیت را نیز فاسد و مهمل گردانیده است. توجه به نسخه بدل ها وجوهی را پیش رو می گذارد که با توجه به بررسی های جانبی اصالتی بیشتر نسبت به وجه موردگزینش فروزانفر دارد و معنا و فضای بیت را روشن می کند. در برخی موارد نیز فروزانفر مواردی را که مهمل و سقیم هست، با نشانه ی «ظ» که گویا حدس ایشان یا نسخی معرفی نشده است، پانوشت گردانیده که شایسته ی بررسی است. دسته ی دوم ایرادات که در نگاه اول ایرادات تصحیحی می نماید؛ درحالی که بیشتر مطبعی و حتی نگارشی است و چندان محل توجه این پژوهش نیست.  

عنوان یک مجموعه شعر در اولین نگاه، پلی ست بین شاعر و خواننده که می تواند قسمت مهمی از تفکر خویش را قبل از شروع خوانش کتاب با خواننده در میان بگذارد. عنوان گذاری بر مجموعه ها در سده ی اخیر رواج یافته و در نقد ادبی دارای جایگاه ویژه و درخورتوجهی شده است، چنان که نام مجموعه های یک دوره را می توان زبان ادبی غالب آن روزگار به حساب آورد. تحقیق پیش رو در روشی توصیفی، تحقیقی و تطبیقی و با مراجعه به دفترهای شعر دهه ی سی و نقدهای منتقدان درباره ی عنوان 95 دفتر شعر انجام شده است. دهه ی سی در ادبیات معاصر، هم به سبب وقایع سیاسی و تاریخی آن و هم به لحاظ فرهنگی و اجتماعی و حضور شاعران بزرگ با سلیقه های شعری متفاوت و حوزه ی اندیشه ی وسیع، اهمیت زیادی دارد. بررسی عنوان های دفترهای شعر این دوران به عنوان چکیده ی هر دفتر از هر شاعری، نکات برجسته ای را مشخص کرد. در دهه ی سی حجم کتاب های شعر منتشرشده نسبت به دهه های قبل فزونی چشمگیری یافته و شاعر برای نزدیک شدن به جامعه، زبان ملموس تری برای نامیدن کتاب هایش برگزیده است. همچنین مکتب های ادبی و وقایع سیاسی و تحولات شخصی در نام گذاری دفترهای شعر بسیار مؤثر بوده و عنوان دفترهای شعر، شخصیت، مسائل فرهنگی و باورها را به نمایش گذاشته اند که این مسئله در شعر مدرن آن روزگار هم ریشه دارد.  

افسون سازی های خواجه ی راز که به جذب خوانندگان و خواهندگان فراوانی انجامیده، اغلب حافظ پژوهان را بر آن داشته است تا پژوهش های پرشماری درباره ی رموز و اسرار این افسونگری های جهانی سازِ جاودانگی بخش انجام دهند. با وجود فراوانی این دست پژوهش ها به نظر می رسد که همچنان رازهایی نایافته و رمزهایی نشناخته درباره ی کارایی همیشگی و هم ه جایی کلام حافظ وجود دارد که شایسته ی شناسایی است. تأمل در دیوان خواجه به ویژه ابیاتی که قابلیت تأویل و تفأل بیشتری دارند، نشان می دهد که در برخی از این بیت ها حضور یک واژه ی عام، محور و مبنای تأویل افزایی گسترده قرار می گیرد. بررسی نمونه های متعدد و مقایسه ی نزدیک به هفتاد بیتِ به ظاهر مشابه، حکایت از شگردی زبانی دارد که طی آن یک عام واژه ی کلیدی با دو ویژگی صرفی (معرفه و معنی بودن) زمینه را برای برداشت های گونا گون از بیت یا مصراع موردنظر فراهم می آورد. دلالت گری نامحدود عام واژه ی محوری و کاربست ساده ی آن در شگرد موردمطالعه (بدون پیچیدگی های برآمده از دخالت و تأثیر صناعات ادبی و فنون بلاغی دشوار و دیریاب) ضمن جذب خوانندگان پرشمار از صنوف و اقشار مختلف، می تواند ظرفیت تأویل پذیری ابیات زمینه را به اوج برساند و امکان خوانش این بیت ها را تا فراسوی مرزهای زمانی و مکانی و زبانی فراهم کند. با بررسی ابیات دربردانده ی این شگرد در چهارچوب آزادترین خوانش هرمنوتیکی (خوانش خواننده محور) و مقایسه ی شگرد موردبحث با ایهام توسعه یافته ی حافظانه کوشش شده است، توان تفأل افزایی این شگرد به طوربرجسته تبیین شود. وجود نشانه هایی از این شگرد در آیاتی از قرآن کریم تقویت کننده ی این گمان است که حافظ این شگرد ساده و سحرآمیز را هم در مضمون و هم در راهبرد، وامدار اعجاز آیات آسمانی باشد.     

گفتمان شعوبیه واکنشی دربرابر سروری حاکمیت غیرایرانی بر جان و ناموس ایرانیان بود که از حدود قرن اول تا قرن های ششم و هفتم هجری قمری ادامه یافت. این مقاله روایت شعوبی را براساس الگوی تحلیل گفتمانی لاکلائو و موفه در روایت شاهنامه تحلیل می کند. چگونگی و چرایی مبارزات ایرانیان در بستر خیزش شعوبی به ویژه در روزگار فردوسی روشن می شود. با منازعه های گفتمان شعوبی و حاکمیت غیرایرانی، گفتمان شعوبی در روایتِ فردوسی با دال های دادگری، اختیار، خردورزی و میهن دوستی در پیرامون هسته ی معناییِ «احیای حاکمیت ایرانی» بازتعریف و مفصل بندی می شود. سلطه ی سیاسی و نظام عقیدتی غزنوی، خلافت بغداد را به عنوان «غیرهای گفتمانی» معرفی می کند و با برجسته کردنِ مفاهیم هویتی و حاشیه رانیِ سخت گیری های عقیدتی و اقتصادی، با گفتمان رقیب به ضدیت می پردازد. گفتمان شعوبی برای تحقق «رهایی» از سلطه ی عقیدتیِ دستگاه خلافت بغداد و حاکمیت سیاسیِ غیرایرانی، نظریه ی حاکمیت ایرانی «آرمان شاه» را بازتولید می کند. عاملیّت سیاسیِ مبارزه با بیگانگان و حاکمیت غیر با سوژه ی آزاده ی «جهان پهلوان» (رستم) محقق می شود که برای تحقق این آرمان و آرزوی گفتمانی، با دشمنان و بیگانگان مبارزه می کند و هیچ گاه اسارت و خفت را در برابر غیرهای گفتمانی نمی پذیرد.  

حکیم سنایی غزنوی شاعری جریان ساز در تاریخ شعر فارسی است که توانسته در قالب های مثنوی، قصیده و غزل با آوردن مفاهیمِ تازه نوآوری ایجاد کند. تاکنون دیوان سنایی چندین بار تصحیح شده است که از این میان می توان به تصحیح های مدرس رضوی، مظاهر مصفا، شفیعی کدکنی (گزیده ی غزلیات و قصاید)، جلالی پندری (غزلیات) اشاره کرد. در یکی از غزل های قلندری وی، ترکیبی وجود دارد که به نظر می رسد با خوانشی دیگرگونه معنای درست تری به دست دهد. نشانه های درون متنی، همچنین بسامدِ کاربردِ خوانش جدید در اشعارِ دیگرِ سنایی قرائت تازه را محتمل تر می کند. این جستار از نوع مروری با روش توصیفی- تحلیلی برمبنای بررسی و نقدِ خوانشِ مصححان از ترکیب موردنظر شکل گرفته است. از میان مصححانِ سنایی، مدرس رضوی، مصفا و شفیعی کدکنی ضبطِ مشابهی داشته اند. تنها جلالی پندری و بعدها برزگر خالقی خوانش تازه را مطرح کرده اند. چنین می نماید دیوان سنایی همچنان به بازنگری در تصحیح نیازمند باشد.