۱.
کلیدواژه‌ها:
آسیب شناسی زبانی ادبیات معاصر زبان آرکاییک شاملو نارسیسیسم
چگونگی شیوه ی استفاده ی هر شاعر از زبان، به قطع در فرم و ساختار شعر او سرنوشت ساز خواهد بود. شاملو با به کار گیری امکانات زبان آرکاییک توانسته است، قلمروِ زبانِ شخصی خود را در حوزه ی شعر مدرن ایران تثبیت کند. از نگاه منتقد به دور نمی تواند بود که شاملو در مسیر بلوغ هنریِ شعر خود، به تمامی نیز از منافع بوطیقای زبان گذشتگان بهره ور نبوده است و در موارد موفّقِ کار (که کم هم نیستند)، با اراده ورزی هنری، اشعاری ماندگار به کار نامه ی ادبیات معاصر فارسی ارزانی داشته است. در این پژوهش در پی بررسی جوانبی از شعر شاملو هستیم که با تأثر از جاذبه های زبان باستان گرایانه، به نوعی «نارسیسم زبانی» دچار شده است (این مطلب در مقدمّه و به طور مبسوط در تحلیل بحث خواهد آمد). روش این پژوهش تحلیلی – انتقادی است و بعد از توضیح مبانی نظری، به دسته بندیِ عملیِ آسیب های خودشیفتگی زبانی، در شعر شاملو توجه شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که زبان ورزی بیش از حد شاملو، در برخی از موارد آسیب هایی جدی به شکل و محتوای هنر او وارد کرده است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
ترداف حافظ حشو سبک شناسی معطوف
ترادف هنگامی روی می دهد که دو یا چند لفظ، دلالت تقریبا یکسانی به معنایی واحد داشته باشد. گاهی این واژگان در شعر به صورت معطوف ذکر می شود، درحالی که ذکر یکی از آن ها برای انتقال مقصود بسنده است. در ادبیات منثور با شکل گیری سبک فنی این شیوه گسترش یافت. اما در شعر سنتی که عواملی چون محدودیت های وزنی، استقلال ابیات، نکاستن از دایره ی معنایی و تداعی واژگانی، دوری از اطناب، رعایت ایجاز، پرمایگی ابیات و امثالهم بستر لفاظی را از شاعر می گیرد، به نظرمی رسد این شیوه چندان رایج و هنرمندانه نباشد. با وجود این، در اشعار شاعران بزرگ، این ساختار بسامد چشمگیری دارد. مقاله ی پیش رو این موضوع را در شعر حافظ بررسی کرده و نشان داده حافظ نیز بارها به مقوله ی ترادفات معطوف وارد شده است. ترادفات در شعر او به دلایلی چون حمل بخشی از معنای واژه به واژه ی دیگر، کاربرد معطوفات مرسوم و قالبی، ایجاد تناسبات و خوشه های آوایی، تناسبات واژگانی و ایجاد ایهام، تاکید بر معنا، ایجاد ساختارهای دوزبانی و غیره انجام گرفته است.
۳.
کلیدواژه‌ها:
اروتیک زنانه زبان زنانه معشوق مرد مهستی گنجوی نگرش جنسیتی
مهستی گنجوی(490-577ق) بانوی رباعی سرا، بسیار پیشروتر از زمان خود زیسته است؛ زیرا جهان بینی و وضعیت زندگی او موجب سرودن اشعاری شده که با توجّه به شعر زنان شاعر کلاسیک در تاریخ ادبیات فارسی کم سابقه است. مهستی در گذشته با قضاوت های نادرست، مورد بی مهری قرارگرفته است و در زمان معاصر نیز این اجحاف در برخی پژوهش ها درباره ی او هویّداست. نشان دادن ویژگی های زنانه ی مهستی در رباعیاتش از اهداف پژوهش حاضر است. پژوهش، به شیوه ی توصیفی و داده ها به روش سندکاوی و کتابخانه ای گردآوری و با استفاده از تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که مهستی بی هیچ پرده پوشی آنچه احساس و تجربه ی زنانه اش اقتضا می کند، در شعر نمایان می سازد. از خصوصیات زنانه ی او می توان به ابراز عشق و علاقه به جنس مخالف، اشاره به جنسیت خود، تصاویر و ویژگی های زنانه، اعتراض خاموش فمنیستی، محافظه کاری، زبان اروتیک زنانه اشاره کرد که در متن مقاله با ذکر نمونه به تفصیل بیان شده است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
بقا فنا سنایی سنت اول عرفانی
فنا و بقا از مهم ترین مباحث سنت اول عرفانی است و در عرفان اسلامی جایگاه ویژه ای دارد و در آثار شعرا و عرفا به شکل های گوناگونی متجلی شده است. هریک از عرفا کوشیده اند تا با استفاده از تجارب شخصی خود به بیان این دو موضوع بپردازند. سنایی، شاعر و عارف بزرگ سده ی ششم هجری، نیز از این امر مستنثنی نیست. این پژوهش، کوشیده تا به بیان فنا و بقا از دیدگاه سنایی بپردازد. در سنت اول عرفانی، انسان و خدا، دو موجود متمایز از یکدیگرند که ذات و صفات و افعال یکی در دیگری فانی می شود. فنا و بقا به دو بخش عمده ی ظاهر و باطن تقسیم بندی شده است. در فنا، عارف از اراده و وجود خود فانی و نیست می شود و پس از آن به حق تعالی باقی می گردد. فنا، مقدمه ای برای دست یافتن به بقاست. بنده به صفات خداوند متصف می شود و به بقای حقیقی دست می یابد. روش تحقیق در این گفتار، اسنادی -کتابخانه ای و از نوع توصیفی-تحلیلی است. ابتدا مطالب مربوط به فنا و بقا یادداشت برداری، سپس به تفصیل درباره ی آن بحث شد. ارائه ی دیدگاه سنایی درباره ی فنا و بقا، بررسی انواع و اقسام فنا و بقا و درجاتشان، از نوآوری های این پژوهش است. وی از فنا و بقای ظاهر و باطن یاد می کند و برای هرکدام درجاتی را قائل است و بالاترین درجه را فنای ذات بنده و باقی شدن به ذات حق می داند که در آن تمامی حجاب ها از پیش چشم عارف برداشته می شود.
۵.
کلیدواژه‌ها:
تعابیر شخصی حس هویت خودنگاره غزلیات شمس مولانا
غزلیات شمس را می توان تجربه ی عارفانه عاشقانه ی مولانا از جهان (درون و برون) دانست و از آنجایی که غزلیات، بازتاب احوال و تفکرات وی است، در این پژوهش غزلیات شمس با عنوان «خودنگاره ی مولانا» معرفی و تحلیل می شود. برآنیم که با رویکرد روان شناسانه، حس هویت را در خودنگاره ی وی (تا آنجایی که مقدور است) ارزیابی و معرفی کنیم. برای این هدف در قدم اول، الگوی شناختی با عنوان تعابیر شخصی بر پایه ی تحلیل: خودپنداره، خود واقعی، خود آرمانی، خود ممکن، طرح واره، جامعه بیانگری و خودبیانگری، منطبق بر اصول روان شناسی تنظیم و تعریف می گردد و براساس آن، ابیات تحلیل و حس هویت فردی و میزان کاربرد آن در ذهن و زبان شاعر و نگارش اثری چون غزلیات شمس ارزیابی می شود. درنهایت با تحلیل داده ها به روش علمی نشان دادیم که مؤلفه های حس هویت در غزلیات شمس به صورت سازگار، مثبت، رشدگرا و با روش منحصر به فرد تجربه شده است یا وجود دارد.
۶.
کلیدواژه‌ها:
تشبیب تغزل سبک خراسانی سبک عراقی قصیده نثر نسیب
قصیده که از کهن ترین قالب های شعر فارسی است، از دیدگاه بلاغیون به چهار بخشِ «تشبیب»، «تنه ی اصلی»، «تخلّص» و «شریطه» تقسیم می شود. این پژوهش در پی بررسی سیر تحوّل تشبیب قصیده در دو سبک خراسانی و عراقی است و برای دست یابی به نتیجه ی مطلوب، این موضوع را از جوانب گوناگون مطالعه خواهد کرد؛ بنابراین با بررسی آثار منظوم و منثور دو سبک خراسانی و عراقی در پی پاسخ به پرسش هایی از این قبیل است: تشبیب قصاید در طول دوره ی مطالعاتی این پژوهش چه تغییر و تحوّلاتی یافته است؟ تحوّل تشبیب بر چه اساسی بوده و چه عناصری در این زمینه مؤثر بوده اند؟ دیدگاه شاعر به عنوان یک شعرشناس درباره ی مقدّمه ی قصاید چه بوده است؟ آیا تشبیب از دیدگاه نویسندگان متون منثور با دیدگاه شاعران متفاوت است؟ «وجود مضامین اشعار فارسی در محتوای تشبیب در متون سده های ششم تا هشتم هجری علاوه بر تأثیرپذیری و پیروی از مضامین اشعار عرب»، «معرّفی و شناسایی تشبیب»، «بررسی تحوّلی نو در شناخت تشبیب در اواخر قرن هشتم» و «شباهت ساختاری و محتوایی تشبیب در متون منثور» از نتایج این پژوهش به شمار می آیند.
۷.
کلیدواژه‌ها:
ابیات الحاقی چاپ های سنگی شرف الدین مَنیَری مکتوباتِ صدی
به باور نسخه پژوهان، خوانندگان نسخ خطّی به هنگام مطالعه، اگر روایت های دیگری از داستان ها و عبارت ها یا اشعاری مرتبط با متن را در ذهن داشتند، آن ها را در حاشیه ی نسخه می افزودند. این افزوده ها چندی بعد به وسیله ی برخی از کاتبان به متن وارد شده است. این تصرّفات را می توان به دو دسته ی عمدی و غیرعمدی تقسیم کرد. تصرّفات عمدی معمولاً به دست کاتبانی وارد متن می شود که یا نسخه را برای خود می نویسند، یا هم نقش کاتب و هم وظیفه ی مصحّح را بر عهده دارند. موضوع اخیر به ویژه در چاپ های سنگی مکتوبات صدی، مهم ترین اثر فارسی شرف الدّین مَنیَری (661 ؟ – 782 ق) نمود یافته است؛ زیرا در چاپ های سنگی صد مکتوب، ابیاتی از سوی کاتبان به متن افزوده شده است که در دست نویس های کهن مکتوبات صدی وجود ندارد. نگارندگان در این نوشتار، ابیات افزوده به متن را شناسایی کرده و سپس چگونگی پیوند آن ها را با مکتوبات صدی نشان داده اند. بر این اساس، ابیات الحاقی را می توان به سه دسته تقسیم کرد: نخست ابیات سخنورانی که پیش از درگذشت شیخ منیری می زیسته اند و دیگر، اشعار گویندگانِ پس از شرف الدّین و سوم ابیاتی که شاعران آن ها را نمی شناسیم. به باور نگارندگان، گذشته از ابیاتی که هیچ پیوندی با متن ندارند، دیگر ابیات افزوده به چاپ های سنگی به شش دلیل: 1. تأکید و تأیید معنا؛ 2. ایضاح متن؛ 3. تکمیل و تتمیم معنای اشعار؛ 4. برگرداندن منظوم معنا؛ 5. تداعی معانی؛ 6. تمثیل و مثل، با مکتوبات صدی پیوند می یابند.
۸.
کلیدواژه‌ها:
منوچهر موسی (ع) دوران زندگانی و پادشاهی متون پهلوی متون تاریخی
در نسخه های شاهنامه سرنویس هایی آمده که در آن ها آغاز پادشاهی ای یا عنوان رویدادی بیان شده است. در آغاز پادشاهی منوچهر عبارت «پادشاهی منوچهر صد و بیست سال بود» آمده و در گفتار «اندر اندرزکردن منوچهر نوذر را»، مرگ منوچهر در صد و بیست سالگی روی داده است؛ درنتیجه این پرسش به ذهن می رسد که آیا مدّت پادشاهی منوچهر صد و بیست سال بوده یا او صد و بیست سال عمر کرده است؟ زیرا اگر عمر او صد و بیست سال باشد، طبعاً سال های شهریاری وی باید کمتر از این زمان بوده باشد. در برخی متون تاریخی و طومارهای نقّالی روایت هایی ذکر شده که زندگانی منوچهر را بیش از صد و بیست سال بیان کرده اند. در بسیاری از منابع تاریخی، موسی(ع) معاصر منوچهر پیشدادی است و در تورات و بسیاری از متون تاریخی، طول عمر موسی(ع) صد و بیست سال ذکر شده، که احتمالاً در اثر آمیختگی روایت های منوچهر با روایت های موسی(ع) این دوران زندگانی به منوچهر منسوب شده است. در روایات اساطیری-حماسی نمونه هایی از انتقال برخی ویژگی ها و کردارها از یک شخصیت به شخصیت دیگر دیده می شود که باعث شکل گیری این فرضیه می شود که با توجه به هم زمانی موسی و منوچهر، احتمالاً برخی از ویژگی های آن ها به یکدیگر منتقل شده که مهم ترین آن ها نسبت دادن طول عمر موسی(ع) به منوچهر است. از این رو در این پژوهش سعی شده با بررسی منابع رسمی و نقّالی برای اثبات یا رد فرضیه ی مذکور و همچنین مشخص نمودن سال های زندگانی منوچهر پاسخ هایی عرضه شود.
۹.
کلیدواژه‌ها:
تحلیل گفتمان شعرروایی قصیده ی دراز راه رنج تا رستاخیز کسرایی
مقاله ی پیش رو، شعر روایی «قصیده ی دراز راه رنج تا رستاخیز» کسرایی را با رویکرد تحلیل گفتمان لاکلائو و موف بررسی و تحلیل می کند تا ستیز اجتماعی و هویت سوژه ها را به لحاظ کسب قدرت در دل گفتمان دهه ی پنجاه شمسی روشن سازد. جایگزینی دالِ «ملّت»، به جای «امّت» و برجسته سازی آزادی و برابری در ستیز با گفتمان مسلط، برآمده از شگرد و ساختار گفتمان انتقادی کسرایی است. هدف پژوهش حاضر معرفی گفتمان سیاوش کسرایی در ستیز با گفتمان مسلط زمانه است و چگونگی شکل گیری و خلق سوژه از سوی گفتمان ها، سؤال اصلی این پژوهش محسوب می شود. مهم ترین یافته ی این پژوهش همانا شگرد گفتمانی کسرایی، یعنی برجسته سازی و وجه استعاری گفتمان است که در شرایط بحران اجتماعی، چهره ای آرمانی از گفتمان خودی در برابر آن دیگری ارائه می کند. وجه هنری و شاعرانه ی این شعر، به دلیل برجستگی سویه ی ایدئولوژیک و سیاسی آن، برجسته نیست.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
بانوگشسپ بانوگشسپ نامه پهلوان بانو شاهنامه
بانوگشسپ، دختر رستم و همسر گیو، معروف ترین پهلوان بانوی ادب حماسی ایران است. در شاهنامه از این قهرمان نام برده نمی شود؛ امّا در چند متن پهلوانی پس از آن، از پهلوانی های او یاد می شود و در روایات عامیانه نیز داستان های بسیاری درباره ی پیروزی ها یا ناکامی ها او آمده است. یکی از حوادث مهم زندگی بانوگشسپ، داستان ازدواج او با گیو پسر گودرز است که از این پیوند، بیژن به دنیا می آید. از ازدواج این دو قهرمان، سه روایت منظوم به دست ما رسیده است: نخست، روایت کوتاهی که به برخی دستنویس های شاهنامه از قرن هشتم به بعد افزوده شده است؛ دوم، روایت معروفی که در بخش چهارم منظومه ی بانوگشسپ نامه آمده است؛ سوم، روایت کمتر شناخته شده ای که در یکی از دستنویس های شاهنامه کتابت شده و تاکنون پژوهشگران به آن توجه نکرده اند. در این مقاله پس از بررسی این سه روایت منظوم، متن پیرایش شده ی روایت سوم را می آوریم، سپس به تحلیل روایت اخیر خواهیم پرداخت.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
اخوان ثالث زیبایی شناسی نقد ادبی نقد اسطوره ای نمادگرایی
یکی از شاخه های اصلی در نقد شعر معاصر، توجه به ویژگی های آثار شاعران، بر پایه ی رویکردهای رایج نقد بوده است. از میان شاعران مطرح سده ی اخیر، مهدی اخوان ثالث(1307- 1369)، باتوجه به مقبولیت اشعارش، نمودی شاخص در پژوهش های شعر معاصر داشته و منتقدان بسیاری، به نقد اشعار او از زوایای گوناگون پرداخته اند. با نظر گرفتن اهمیت پژوهش های انجام شده، در شناخت بهتر وضعیت اخوان پژوهی و رویکردهای اصلی نقد اشعار او، در این مقاله، به روش تحلیل محتوا و با تاکید بر سه رویکرد اصلی زیبایی شناسی، نمادگرایی و اسطوره ای -کهن الگویی، تعداد 52 مقاله ی نمایه شده در محدوده ی زمانی (1370 تا 1395)، طبقه بندی، معرفی و نقد شده است. نتایج نشان می دهد، نقدهای زیبایی شناسی با تاکید بر هنجارگریزی، بیش ترین بسامد را در پژوهش های این حوزه داشته است. در مقالات بررسی شده، همچنین بیش از همه بر جنبه های باستان گرایانه، نقد روایی و اسطوره ای اشعار اخوان توجه شده و بسیاری از جنبه های دیگر شعر او از نظر پژوهشگران دانشگاهی مغفول بوده است. از آسیب های علمی و روش شناسی مقالات نیز باید به بی توجهی پژوهشگران به پیشینه ی تحقیق و انتخاب موضوع های تکراری، نداشتن محدوده و روش مشخص پژوهش و برخی اجتهادات ذوقی اشاره کرد.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
سعدی غزلیات کُشتن شمع تصحیح فرهنگ عامه
برای فهم یک شعر پی بردن به معانی واژه ها، اصطلاحات و ترکیب ها کافی نیست؛ بلکه آگاهی از دانش ها، کُنش ها، اوضاع اجتماعی، هنرها و فرهنگ های روزگار سرایش شعر، به درک آن، کمک بسزایی می نماید. بیت «شمع را باید از این خانه به در بردن و کُشتن/ تا که همسایه نگوید که تو در خانه ی مایی» در تصحیح ها و شرح های غزلیات سعدی ضبط های گوناگون و معانی متفاوتی دارد. نگارنده با مروری کوتاه بر شرح های غزلیات سعدی دریافت که شارحان یا به دلیل ساده انگاریِ بیت، آن را شرح نکرده اند، یا به برخی لغات موجود در این بیت بی توجه بوده اند؛ پس شرح این بیت مشهور سعدی لازم به نظر رسید. این جُستار در پی آن است تا ضمن بررسی اختلاف نسخ و تحلیل شرح های مختلف غزل های سعدی از منظری جدید، به منطقی ترین و کم خطاترین معنا دست یابد. معنایی که مبتنی بر فرهنگ توده ی مردم شیراز و شاید دیگر نواحی ایران زمین باشد.
