اندیشه های قرآنی متفکران معاصر (مطالعات قرآنی نامه جامعه سابق)

مسئله «باطن» و «ظاهر» قرآن، در شمار مسائلی است که از دیرباز مورد توجه مفسران و دیگر تلاشگران حوزه معناشناسی قرآن کریم قرار گرفته است. پرسابقه بودن واکاوی این مسئله موجب گردید تا مباحث متنوعی در رابطه با آن، مورد توجه مفسران و دیگر دانشوران مسلمان قرار گیرد. قبول یا ردّ برقراری رابطه بین این دو ساحت معنایی و تعیین نوع این ارتباط (در صورت باور به وجود آن) از مهمترین مباحث شکل یافته پیرامون این مسئله به شمار می آید. مقاله حاضر، عهده دار بررسی تحلیلی دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی در این دو محور است. در بخش آغازین نوشتار، پس از تبیین اجمالی مفهوم سه واژه کلیدی «رابطه»، «باطن» و «ظاهر»، ذکر پیشینه نظری و پژوهشی موضوع مقاله و اشاره به «حتمیّت وجود معانی بطنی برای آیات»، نظرگاه ملاصدرا نسبت به اصل وجود رابطه بین دو لایه معنایی باطن و ظاهر قرآن و انحصار آن به رابطه «التزامی» مورد تحلیل قرار گرفت. در بخش پایانی نیز پس از تأیید و تقویت قسمت نخست دیدگاه ملّا صدرا، ارزیابی و نقد بخش دوّم باور وی بیان گردید. نتیجه سه نقد اساسی در این راستا آن که: معانی بطنی مذکور در خلال روایات، حکایت از متنوّع بودن نوع ارتباط بین «باطن» با «ظاهر» آیات دارد و در نتیجه، باور به انحصار این ارتباط به ارتباط زبان شناختی «التزامی»، باوری نادرست است. 

پی بردن به آموزه های قرآن به عنوان «ثقل اکبر» از صدر اسلام تاکنون کانون توجه مسلمانان به ویژه اندیشمندان علوم قرآنی بوده و هست اولین گام برای شناخت این آموزه ها و به دنبال آن به کار گرفتن آنها «شناخت معنای الفاظ قرآن» است که گاهی معنای حقیقی و موضوع له الفاظ است و گاهی معنای تطور یافته آنها، اکثر لغویان به معنای حقیقی و موضوع له الفاظ پرداخته اند اما به معنای تطور یافته آنها به ندرت پرداخته شده، با توجه به جایگاه علامه طباطبایی در جامعه تفسیری بررسی دیدگاه های ایشان در کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» در این رابطه اهمیت دارد؛ برای رسیدن به این هدف این مقاله به روش توصیفی تحلیلی نوشته شد؛ داده های پژوهش علاوه بر «المیزان فی تفسیر القرآن» اکثر کتب لغوی و تفسیری بود و یافته های پژوهش این شد که علامه دو نوع تطورصوتی و دلالی در الفاظ قرآن را پذیرفته و در چند مورد به تطور صوتی بدون تغییر در معنا و تغییر دهنده معنا اشاره کرده اند ایشان تطور دلالی را گاهی توسعه دهنده معنا و گاهی تضییق کننده آن می دانند و در تطور دلالی توسعه دهنده معنا به برخی الفاظ مثبت، منفی، دال بر جهت و ...و در تطور دلالی تضییق کننده معنا به نسب های خویشاوندی و حقایق -شرعیه اشاره می کنند.

براساس مدلول صریح روایت «اُوتِیتُ الکِتَابَ وَ مِثلَهُ مَعَهُ»، مثل کتاب (قرآن)، هم به پیامبر(ص) داده شده که آن نیز مانند کتاب (قرآن)، وحی نامیده شده است تا نقش اکمال کتاب را ایفا نماید. امّا سؤال اساسی و مهم این است که آیا نزول وحی بر پیامبر گرامی اسلام(ص) محدود به آیات قرآن است یا بر ایشان وحی دیگری غیر از قرآن هم صورت گرفته است؟ رویکرد و محور اصلی مقاله حاضر، شرح و تحلیل روایت فوق است. با توجه به مفهوم حدیث، آنچه در قرآن وجود دارد، «وحی قرآنی» است و آنچه در قالب روایات قطعی الصدور نبوی بیان شده، «وحی غیر قرآنی» است. نکته قابل توجه آن است که وحی قرآنی و غیر قرآنی، از عنصر و صبغه مشترکی به نام «آسمانی» و «الهی» بودن برخوردارند؛ اما عده ای از علما، وحی به پیامبر(ص) را محدود به وحی قرآنی کرده اند؛ در صورتی که شواهد قرآنی و روایی، به صورت قطعی و صریح بیانگر آن است که پیامبر(ص) نه فقط قرآن را از جانب خدا با خود آورده، بلکه به تعبیر خود ایشان، مِثل آن را نیز به همراه آن آورده است. این «مثل کتاب» (قرآن) همان سنّت نبوی است که در کنار هم، مکمل هم و تشکیل دهنده دین و شریعت هستند.

قرآن کتابی برای هدایت بشر و متضمن قوانین اجتماعی است. سیر حوادث تاریخی نیز در بستر اجتماعی در جریان است. بنابراین بسیاری از آیات را می توان از منظر تاریخی بررسی کرد. سوره یونس به عنوان یک سوره مکی، دارای قوانینی است که خداوند برای هدایت مشرکین نازل کرد. این قوانین در گونه های عام و مشروط آمده است. قوانین کلی که شامل همه افراد می شود و قوانین مشروط الهی، وابسته به اختیار انسان است. این قوانین، در قالب قانونمندی تاریخ و اجتماع حرکت می کند. همه این جریانات، در یک بستر تاریخی، قابل تعریف است. برای رسیدن به فهم این سنت ها، از منابع تفسیری فریقین و روش تحقیق تفسیری- تحلیلی بهره گرفته شده است. از مطالعات انجام شده به دست می آید که قوانین الهی با دو گونه عام و مشروط در تاریخ جریان دارد. قوانین عام که بر تاریخ و جوامع انسانی سیطره دارد و قوانین مشروط که با اختیار انسان، رابطه مستقیم دارد. در صورتی که مردم یک جامعه، دین اسلام را انتخاب کنند و در این مسیر به ملزومات آن پایبند باشند، باعث تحول در حرکت تاریخی شده و جامعه را از هلاکت و نابودی، به سوی سعادت و کمال رهنمون می سازد.

ق رآن، متن ی ذوبط ون و چندلای ه اس ت و کشف لایه های معنایی آن، نگاهی روشمند م ی طلب د. پ ژوهش حاض ر در پ ی ارائ ه ی ک الگ وی معناشناختی جامع بر اساس روش معناشناسی است که در پی آن جریان امداد الهی توسط فرشتگان در قرآن معنا می شود و نگارنده تلاش نموده تا در زنجیره کلامی آیات به هم پیوسته 124 و 125 آل عمران و 9 انفال، بر اساس نسبت های بینامتنی، همنشینی و جانشینی، واژگان مرتبط به هم را تحلیل و جهان بینی قرآنیِ واژه امداد را ارائه دهد و به شیوه تفسیر قرآن به قرآن از سایر آیات مرتبط به عنوان مؤید مددجوید.دستاورد حاصله بر مبنای آیات این است که از هم نشینی واژه کانونی امداد با واژه های صبر، تقوا، هجوم دشمن، زمان و فوریت، هزار، سه هزار، پنج هزار، مسوّمین، مردفین، منزلین، مؤمنین، استغاثه، استجابت، نجات و کفایت بالاترین بسامد ارتباطی با «ربّ» و «فرشته»رخ داده است و از جمله جانشین پر بسامد امداد، «نصرت و یاری» را می توان نام برد. این نوع امداد مخصوص مؤمنان و مشروط به شرایطی است که نصرت، یاری، پیروزی، بشارت، اطمینان قلبی، تقوا و شکرگزاری را به ارمغان آورده و در عوض، نابودی، ناامیدی و خواری را برای طرف مقابل به دنبال دارد. امدادی تام، مستمر، مکفی و نجات بخش است که امدادگر اصلی آن خداست که توسط فرشتگان و به اسباب و عوامل مادی و معنوی امدادرسانی را انجام می دهد.کلیدواژه ها: قرآن، میدان معنایی، امداد، ربّ، فرشته؛

قرآن به عنوان کامل ترین و آخرین کتاب آسمانی، هرچند در جزیره العرب بر پیامبر(ص) نازل شد، اما آموزه های آن، به عصر نزول اختصاص ندارد و برای تمام مردم در همه زمان ها و مکان ها نازل شده است. برخی از مستشرقانی که درباره دین و کتب آسمانی شرق، مطالعاتی انجام داده اند، اشکالات و شبهاتی بر قرآن وارد کرده که یکی از آنها، جهانی و همگانی ندانستن قرآن است و به تبع آنان، نظریه پردازانی از جهان اسلام نیز بر جهانی نبودن قرآن تأکید دارند. این مقاله نخست به شیوه کتابخانه ای، آیات مورد استناد مدعیان جهانی نبودن قرآن و دیدگاه های مستشرقان نسبت به آن را استخراج کرده و سپس با روش توصیفی تحلیلی به اشکالات مدعیان جهانی نبودن قرآن پاسخ می دهد. در انتها با دلایلی قرآنی، جهانی بودن قرآن را بیان می کند. با نقد ادله شبهه افکنان، نارسابودن برخی آیات نسبت به ادعای مورد نظرشان، آشکار می شود و با دلایل قرآنی که بر یادآوربودن قرآن برای همه جهانیان، انذاری برای عموم (در حال و آینده)، عمومی بودن خطاب های آن، تحدّی قرآن و تحریف ناپذیری آن دلالت می کند، جهانی بودن قرآن اثبات می شود.