آیات محکم

بر اساس آیه ۷ آل عمران، آیات الاهی دو دسته اند: محکمات و متشابهات. گونه نخست ام الکتاب و اصل آن است و گونه دوم نیز دو شناسه دارد: دستاویزی برای فتنه جویان بیماردل و تأویل پذیری، از این رو باید شناسه های محکم و متشابه را بررسی نمود. این نوشتار پاسخ های گونه گون قرآن پژوهان و مفسّران را برشمرده و همه را بر کرسی نقد نشانده و در پایان دیدگاه برگزیده را پیش نهاده است. به نظر نگارنده شناسه محکم و متشابه این است: نصّ یا ظهور آیات محکمات، بیانگرِ مراد واقعی گوینده آنها است، ولی متشابهات در حال برخورداری از ظهور و پیراستگی از هر گونه ابهام و اجمال و پیچیدگی لفظی و معنایی، نسبت به مقصود خدای سبحان نارسانایند. این گفته با عنایت به رهنمودهای درونی سوره آل عمران هویدا می گردد.

به فرموده قرآن مجید، آیات الهی دو دسته اند: محکم و متشابه. متشابهات نیز دو ویژگی دارند: 1 دستاویزی برای فتنه جویان بیماردل، 2 تأویل پذیری. با توجّه به تصریح خود قرآن به وجود متشابهات در آن، پرسشی در افکار پدید آمده است که راز وجود این آیات در قرآن حکیم چیست؟ در این نوشتار پاسخ های گونه گون قرآن پژوهان و مفسّران گرانمایه را که به هجده پاسخ می رسد، بررسی نموده و همه را بر کرسی نقد می نشانیم و در پایان، جواب درست را پیش می نهیم. از نظر نگارنده، وجود تشابه ناگزیر و طبیعی بوده و به لحاظ ظرف نزول و داشته مخاطبان، جز آن راهی نبوده است، اما این بدان معنا نیست که امکان جلوگیری از تشابه وجود نداشته، بلکه به معنای طبیعی بودن بر اساس اقتضای حکمت است.

قرآن کریم مشتمل بر شگفتی ها و زیبایی های بی پایانی است. بخشی ازاین زیبایی ها در قالب آیاتی ارائه گردیده که هم به لحاظ موضوع و هم ازجهت چارچوب واژگانی باهم یکسانند و تنها در حروف یا واژگان اندکی ناهمگونند. قرآن پژوهان از این امر با عنوان«متشابه لفظی» یادکرده اند. در نوشتار حاضر با محوریت سوره بقره کوشش شده با بررسی آیات متشابه لفظی که در آن ها حذف و اضافه صورت گرفته و با تکیه براصول معناشناسی شناختی به سبکی نوین، تحلیل معناشناختی این آیات انجام گیرد. بدین منظور به روش تحلیلی-توصیفی، آیاتی از سوره بقره، به صورتی نوین مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و با تکیه بر مبانی نظری پژوهش، مانند «چشم انداز»، «مسیرپیما»، «مرزنما» و «کانون توجه» به اثبات تفاوت معنایی در آیات متشابه لفظی پرداخته شده است که درآن واژه ای، حرفی، یا جمله ای در یک جا حذف و در جای دیگر ذکر گردیده است. شناخت اصل لغوی، اصل مضاعف و معناشناسی تاریخی می تواند در این عصر کمک شایانی به فهم واژگان قرآن و توجیه آیات متشابه لفظی نماید.