یوسف القرضاوی

مقاله حاضر به بررسی مهم ترین تحولات ایدئولوژیک حزب اخوان المسلمین مصر در طول حیات سیاسی هفتادساله آن می پردازد. این تحول و انتقال ایدئولوژیک تحت تأثیر و در تعامل با محیط داخلی، منطقه ای و فضای بین المللی قرار داشته است. محقق برای درک چرایی و عمق تحولات ایدئولوژیک بالا، به بررسی نقاط عطف تاریخی و فکری که موجد این تحولات بوده اند، پرداخته و چنین دریافته است که اخوان المسلمین پس از بنیادگذاری حزب توسط البناء و ترسیم خطوط اصلی ایدئولوژیک دینی و سیاسی آن، دو تحول اساسی ایدئولوژیک را تاکنون تجربه کرده است: 1) ظهور سید قطب در دهه پنجاه میلادی و فراگیر شدن اندیشه رادیکالیسم اسلامی؛ 2) شکل گیری جریان اسلام گرای میانه رو و نوتفسیری دینی در دهه نود میلادی و تسلط عقیدتی آنان بر ساختار ایدئولوژیک حزب در دهه اول قرن بیست و یک که به اصلاحاتی در مرام نامه حزبی و پذیرش ایده تکثرگرایی سیاسی و ارزش های دموکراتیک به عنوان حقوق انسانی پذیرفته شده در اسلام منجر شد. همچنین محقق با توجه به ماهیت عقیدتی سیاسی مرام نامه حزب، به شناسایی و بررسی چالش هایی پرداخته است که حزب اخوان به عنوان حزبی اسلامی در مسند قدرت با آن مواجه خواهد شد؛ چالش هایی که نوع پاسخ گویی به آنها هم می تواند در تحول اسلام سیاسی مؤثر باشد و هم نقطه عطف اساسی دیگری در تاریخ ایدئولوژیک حزب به شمار آید.

با عنایت به نقش محوری شیخ یوسف القرضاوی در تحولات پساانقلاب های عربی در سال 2011 و نیز جایگاه محوری وی در میان طرفداران اخوان المسلمین از یک سو، و نیز نحوه مواجهه وی با حکومت سوریه در این دوره زمانی، در این پژوهش برآنیم تا با استفاده از روش پژوهش مقایسه ای در مقام تحلیل و مطالعات اسنادی و کتابخانه ای در مقام جمع آوری اطلاعات، به این پرسش پاسخ دهیم که چه نسبتی میان اندیشه اسلام سیاسی میانه رو که وی نماینده اصلی آن دانسته می شود با نوع کنش سیاسی او در قبال بحران سوریه وجود دارد؟ یافته این پژوهش حکایت از آن دارد که علی رغم مشی اعتدالی وی در دوره پیش از تحولات مذکور، نوع کنش سیاسی وی در قبال بحران سوریه از منظر مبانی معرفت شناختی، هستی شناختی، انسان شناختی و روش شناختی حاکم بر گفتمان اسلام گرایانه وی در تضاد قرار دارد و می توان چنین اذعان کرد که وی از چارچوبه های اصلی گفتمان اسلام سیاسی خود عدول کرده است.

امروزه بررسی های تطبیقی (مقایسه ای) منجر به شناخت نقاط قوّت و ضعف و هم چنین آشنایی با مبانی اشتراک و افتراق نظرات دو متفکر می گردد. مقایسه آرای این دو در موضوعاتی خاص، چنانچه از دو فرقه متفاوت از یک دین باشند، امکان روشنگری، تقریب مذاهب یا اتّحاد میان فرقه های یک دین را افزون می سازد. آیت الل ه خامنه ای مرجع شیعی ایرانی و شیخ یوسف القَرضاوی عالم سنّی مذهب مصری، هر دو از اندیشمندان معاصرند که شخصیت علمی، اجتماعی و سیاسی آنان، تأثیر بسیاری در تاریخ جهان اسلام ایجاد نموده است. پژوهش حاضر در پی رسیدن به مبانی اشتراک و اختلاف دیدگاه های آن دو و نقد و بررسی آن هاست. از این رو با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد تطبیقی چنین به دست آمد که این دو عالم بزرگ دینی در دو مسأله نگاه به انتخابات با توجّه به دو اصل قرآنی «شورا و مشورت» و «وحدت و یکپارچگی» که تقویت حکومت اسلام را در پی دارد و هم چنین کیفیت استهلال و اثبات آغاز ماه قمری با یکدیگر اشتراک نظر دارند؛ که البتّه در مورد هر دو دیدگاه، مناقشاتی وجود دارد. از سوی دیگر، در نگاه به مسأله، عصمت، مهدویت، مرجعیت و نیز قضاوت زنان تفاوت اساسی در آرای طرفین مشاهده می شود.