اندیشه های قرآنی متفکران معاصر (مطالعات قرآنی نامه جامعه سابق)

قرآن کریم به عنوان آخرین کتاب آسمانی، برای تمامی ابعاد زندگی بشر، برنامه و نظام هایی ارائه کرده که اجرای کامل و صحیح آن، موجب سعادت فرد و جامعه می گردد. در این میان، آیات پرشماری از قرآن، درباره موضوعات اقتصادی است که می توان بر اساس آنها، نظام اقتصاد اسلامی را استخراج و تدوین کرد. در این نوشتار، ضمن بررسی تفسیر اقتصادی قرآن و ارائه نمای کلی اقتصاد اسلامی، مبانی آن همچون مالکیت، اختیار و آزادی اقتصادی و عدالت اجتماعی بیان شده است.بر اساس این نظام، همزمان با تأکید بر افزایش تولید، میانه روی در مصرف و عدالت در توزیع، برای رسیدن به اهداف میانى همچون اقتدار اقتصادى، ایجاد رفاه عمومى، فقرزدایى و ایجاد امنیت، هیچ گاه نباید از چارچوب ارزش هاى معنوى و اخلاقى خارج شد و باید تحکیم این ارزش ها در تمامى فعالیت هاى اقتصادى را مدّ نظر قرار داد.

تنوع موضوعات کتب بانو امین(رحا) (1274- 1362ش) نمایانگر نقش وی در علوم اخلاق، عرفان، فلسفه، کلام و تفسیر است؛ اما غلبه نگرش قرآنی و به ویژه کتاب تفسیر ایشان، موجب تمرکز مقاله حاضر بر نقش بانو امین در دانش و روش تفسیر شده است. این نوشتار با بررسی درون متنی تفسیر مخزن العرفان و نگاهی برون متنی (با هدف بررسی میزان تأثیر آن در آثار دیگر) به تحلیل نقش بانو امیندر تحولات دانش و روش تفسیری می پردازد. بر اساس یافته های تحقیق، تفسیر مخزن العرفان، گرچه در ابتدا و با توجه به عنوان آن، رویکرد عرفانی را برمی تابد، اما با دقت در محتوای آن می توان ضمن مشاهده روش دِرایی (اجتهادی)، عرفانی و روایی، شاهد رویکرد کلامی، اجتماعی و تربیتی بانو به تفسیر بود. روش تفسیری این بانوی مجتهده، آمیزه ای از روش های قرآن به قرآن، عقلی، نقلی و شهودی است. تعیین نقش زمینه ساز بانو در گسترش دانش تفسیر در جامعه زنان، تأثیرگذاری وی در اتخاذ روش های تفسیری در تفاسیر پسین و قابلیت تبدیل روش ترکیبی در تفسیر توسط ایشان به یک مکتب و یا مدرسه جدید تفسیری، از دیگر دستاوردهای مقاله است. عنوان «مکتب ترکیبی تفسیر» پیشنهاد نگارنده برای این روش تفسیری است. بسامد کتاب تفسیر مخزن العرفان در آثار بعدی و نگارش مقالات متعدد با محوریت این تفسیر، بیانگر نقش قابل توجه بانو در دانش و روش تفسیر است.

نیاز جنسی، از مهم ترین نیازهای زیستی انسان به شمار می رود و پاسخگویی صحیح به آن در سلامت جسمی و روانی فرد و جامعه، تأثیر بسزایی دارد. دستور به ازدواج، راهکار عملی قرآن کریم برای تأمین این نیاز است. پیوند ازدواج به دنبال خود حقوق و تکالیف جنسی متقابلی را برای همسران می کند. علامه طباطبایی و علامه فضل الله از جمله مفسرانی هستند که به مناسبت آیات زن و خانواده به بیان حقوق و تکالیف جنسی بانوان پرداخته اند. بنا بر دیدگاه این دو مفسر، معاشرت به معروف و اصل مماثلت در حقوق و تکالیف از مبانی قرآنی این بحث است که به نتیجه ای چون وجوب عدم إضرار به همسر در -ارتباطات جنسی می انجامد. حقوق جنسی زوجه بنابر صریح یا ظاهر آیات قرآن مواردی هم چون؛ حق قسم، حق مضاجعه و حق استمتاع را دربردارد. اغلب موارد مذکور مورد اتفاق دو مفسر است به جز حق جنسی زوجه از حیث زمان که علامه طباطبایی و علامه فضل الله دیدگاهی متفاوت درباره آن دارند. علامه طباطبایی قائل به حق جنسی زوجه هر چهار ماه یک بار است در حالی که علامه فضل الله به دلیل ناسازگاری این امر با نیازهای جنسی زنان، هدف ازدواج و معاشرت به معروف این فاصله زمانی را قابل پذیرش نمی داند.

واژه خوض در زبان شناسی قرآن از جمله واژگانِ دارای مباحث مهم تفسیری است. هدف از بحث درباره این واژه در نوشتار حاضر، بررسی مصادیق خوض در باطل و راهکارهای مبارزه با آن است که با روش تحلیلی-توصیفی انجام شده است. با توجه به آیات 68-69 سوره انعام، بارزترین مصداق خوض، کفر به آیات الهی و استهزاء آن است که به عنوان اصل جامع، خود نیز مصادیق متعددی دارد و شامل استهزاء آیات تدوینی، تکوینی (جهان بینی الحادی)، استهزاء رسول خدا به عنوان آیه عظیمی از آیات الهی و بدگویی ائمه به عنوان قرآن ناطق می شود. به عقیده برخی مفسران، بر اساس روایات تفسیری، شرکت در مجالس عادی گناه نیز می تواند از مصادیق خوض در باطل باشد. وظیفه مؤمنان در رفتار با خوض کنندگان در باطل و عدم حضور در مجالس شان یکسان نیست. تشخیص مصادیق و راهکارهای واکنش به چنین محافلی، با خود مؤمنان است. اعراض و ترک همنشینی، موعظه و جدال احسن، هجر جمیل و ترک مخالطه با اهل معصیت، از جمله راهکارهای مقابله با خوض کنندگان در باطل است. امروزه این راهکارها، در بسیاری از عرصه های اجتماعی و فضای مجازی، قابل اجرا بوده و با توجه به موقعیت های زمانی، مکانی و نوع مخاطب می توانند متفاوت باشند.

واژه «قلب» در علوم مختلف دارای تعریفی خاص است. در دهه اخیر، رشته «نوروکاردیالوژی»[1] در طب، ارتباط مغز و قلب صنوبری را کشف کرده است. تحقیقات در این زمینه نشان می دهد که قلب علاوه بر «کارکرد تلمبه ای»، دارای «کارکرد تعقلی» یعنی یک «مغز» نیز هست که دریافت اطلاعات، یادگیری و تصمیم گیری را جدا از «مُخ» انجام می دهد که «مغزِ قلب» نامیده شد. آیه 46 سوره حج «لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها ...الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُور»، مهم ترین آیه ای است که به «کارکرد تعقلی قلب صنوبری» تصریح می کند. در تفسیر «کارکرد قلب صنوبری» در آیه فوق دو دیدگاه وجود دارد: کارکرد تعقلی، که بیشتر قدماء، قلب را جایگاه عقل، و نسبت دادن تعقل به قلب را «حقیقی» می دانند و کارکرد تلمبه ای، که بیشتر معاصران، با تکیه بر نظرات علم پزشکی قرن 18و 19، اسناد تعقل به قلب را «مجاز» دانسته و جمله «الَّتِی فِی الصُّدُور» را تأویل کرده اند. در این تحقیق، با روش توصیفی- تحلیلی با تأییداتی از آیات و شواهدی از علوم مختلف مانند فلسفه، عرفان، اخلاق و به ویژه دستاوردهای جدید پزشکی، دیدگاه اول تقویت می شود. نتیجه آنکه هرچند بهره گیری از دانش روز در تفسیر قرآن، پسندیده است؛ ولی به علت ظنی بودن علوم تجربی، مفسر باید در استفاده از آنها، محتاط بوده و تا حد امکان، اصالت ظاهر را رعایت کند که گاه نتیجه آن، دستیابی به یک نظریه جدید است. <br clear="all" /> [1]. Neurocardiology

در مباحث علوم قرآنی و تفسیر شناخت شیوه های نقد و تحلیل روایات توسط مفسران از شاخه های درخور توجه است. تفسیرتسنیم تفسیری اجتهادی و جامع روشهای مختلف تفسیری است. این تفسیر ارزشمند می کوشد تا با استفاده از روایات معصومین] برنامه های قرآن را به متن زندگی انسان ها بیاورد. لذا بر پژوهشگران علوم قرآنی لازم است که آن را مورد بررسی قرار دهند. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی به بررسی «شیوه های نقد و تحلیل روایات تفسیری در تفسیر تسنیم» پرداخته است. نتایج حاصله بیانگر این است که مفسر محترم برای نقد سند روایات بدون توضیح خاص فقط به ضعف سند اشاره داشته و به بحث های رجالی نمی پردازند و با اینکه نسبت به سند برخی روایات نقد دارند امّا معتقدند اگر محتوای آن ها محذور عقلی ندارد قابل پذیرش اند. در تفسیر تسنیم اساساً فهم هرگونه مطلبی بر مبنای استدلال های عقلی پایه نهاده شده است. ایشان برای نقد متن از آیات و روایات قطعی و براهین عقلی استفاده کرده و حتی اگر سند مورد تأیید باشد ولی متن دارای محذور عقلی باشد مردود می دانند. برای ردّ متن روایت صرف عدم موافقت آن با قرآن را کافی ندانسته بلکه مخالفت و تعارض آن را مانع پذیرش می دانند. غالباً در مواردی که حدیث را مجعول می دانند یا به هر دلیل آن را نمی پذیرند؛ یا اصلاً نقل نمی کنند و یا تنها به فارسی نقل می کنند و گاهی فقط به ذکر منبع یا فقط اسم نویسنده بسنده می کنند و بعضاً نام مفسّر و کتب روایی را هم نیاورده و به ذکر الفاظی مانند برخی یا بعضی مفسّرین اکتفا می کنند.