مطالعات قرآنی نامه جامعه

در معنای حکمت الهی، اختلاف نظرهایی میان متکلمان و فیلسوفان مسلمان وجود دارد. هدف این نوشتار، تبیین و بررسی اشکالات شهید مطهری بر تعریف علامه طباطبایی از معنای حکمت الهی است. علامه در بیانی دقیق، نفس فعل خداوند را عین حکمت و مناط همه حکمت ها می داند که حکمت براى فعل دیگران، از آن جا انتزاع مى شود. منتفی شدن حکمت و عدم آن درباره خداوند، بی معنا شدن استدلال هاى قرآن به حکمت و انتقال از حکمتِ حکیمانه به حکمت متکلمان و سپس نفی آن، اشکالات شهید به این دیدگاه است؛ حال آن که با در نظرگرفتن حکمت به معنای غایتمندی افعال خداوند، بین فعل خدا و علت غایی آن یا همان حکمت، فاصله ای نیست. طبق مبنای علامه، فعل خدا تابع هیچ قانونی نیست؛ لذا حکمت برای خدا قابل اثبات است. ضمن این که غایت فعل خدا بالذات، ذات خداست و رساندن مخلوقات به کمالاتشان، مقصود بالتبع است. استدلال های قرآنی نیز فرض لغویّت را در نظر گرفته و سپس رد می کنند. علامه در موارد متعددی، معنای حکمت در خداوند را غیر از تعریف متکلمان معتزلی تبیین کرده و بیان ایشان، از قبیل دفع اشکال مقدّر بوده است. نقطه اشتراک دو دیدگاه این است که اساسا نظامی غیر از نظام احسن موجود، حتی فرضی ندارد.

از مقوله های مهم و کاربردی که از دیر باز فقها را به کاوش واداشته، خمس است. عمده ترین مناقشه حل نشده در فقه فریقین، برداشت از جمله «غنمتم» است. دانش فقه و تفسیر قرآن با هدف معنا شناسی واژگان قرآن ارتباط وثیقی با معنا شناسی برقرار کرده؛ زیرا فهم دقیق معانی واژگان قرآنی تأثیر مستقیمی در فهم احکام دارد. مساله این تحقیق، معنا شناسی غنیمت در آیه خمس از دیدگاه مذاهب اسلامی است.در این مقاله با مراجعه به روایات و کلام فریقین مراد از واژه غنیمت در آیه مورد بررسی قرار گرفته است. با نقد ادله اهل سنت در انحصار خمس به غنیمت جنگی دریافتیم غنیمت در این آیه در معنای عام، یعنی هر گونه سود بکار رفته است. در منابع اهل سنت افزون بر غنائم جنگی، رکاز، مال پنهان کرده در زمین و گنج نیز به عنوان مصادیق غنیمت معرفی شده اند، بنابراین انحصار مفهوم «غنیمت» در غنائم جنگی از میان می رود. روش تحقیق در این مقاله توصیفی تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای از منابع فقهی و روایی می باشد.

یکی از راه های فهم قرآن، معناشناسی صحیح مفردات آن است. این نوشته به روش معناشناسی نوین از طریق نسبت همنشینی، به معنا شناسی واژه لسان در قرآن پرداخته است. تا به این سوال پاسخ دهد که لسان در قرآن در ارتباط با همنشین هایش چه معنایی دارد؟ در این تحقیق از خود قرآن کریم وهمچنین تفاسیر -برای تطبیق معانی پایه ای(لغوی) ومعناشناسی جدید لفظ مورد نظر- به عنوان منا بع تحقیقی استفاده شده است. دستاورد های پژوهش انجام یافته این است که «لسان» در برخی از آیات عضو بدن است، در برخی مراد فعل این عضو یعنی «سخن گفتن» است که خود این سخن گفتن دو قسم منفی و مثبت دارد مواردی مانند ممتحنه: 2؛ نور: 15 و مائده: 78 و نحل: 116 و احزاب: 19 سخن گفتن منفی و آیات شعراء: 84؛ مریم: 27؛ شعراء: 12- 13 و آیه 50 مریم (نام نیک و بلند آوازه ) سخن گفتن مثبت است و آیات شعراء: 195 و نحل: 103 اشاره به عربی بودن لغت و زبان نبی (ص) می کند، زبان نبی (ص) عربی و از نوع سخن گفتن مثبت است و لازمه این نوع سخن گفتن مطابق فرهنگ آن قوم بودن است بنابر این «لسان قوم» را «فرهنگ قوم» دانستن به عنوان لازمه معنا قابل پذیرش است. که در تطبیق بین معنای لغوی لسان و معناشناسی از طریق همنشینی به این نکته دست یافتیم که جز در "لسان قوم" که در معنای لغوی به "زبان قوم"و در همنشینی به "فرهنگ قوم" معنا شد. در بقیه موارد یکسان هستند

همانطور که خداوند متعال، در برخی از آیات قرآن کریم، اجر مؤمنان حقیقی را بهشت و نعمت های آن معرفی می کند؛ در برخی آیات دیگر نیز، به آنان وعده ی رسیدن به «فلاح» می دهد ؛ البته رسیدن به فلاح اقتضائات و شرایطی دارد که تا همه ی آن ها محقق نشود، تصور رستگار شدن نیز نباید داشت. بر اساس تحقیق حاضر که با عنوان «بایسته-های اعتقادی و رفتاری مؤثر در فلاح از منظر قرآن کریم»، به روش توصیفی-تحلیلی و کتابخانه ای نگاشته شده، فلاح یک اصل و اقتضاء پایه ای دارد که عبارت است از ایمان به: غیب؛ خدا؛ نبوت؛ کتب آسمانی، ملائکه؛ امامت و معاد. بنابراین، کافران بهره ای از فلاح، نخواهد برد. افزون بر ایمان به امور یادشده، انجام وظایف عبادی، ترک محرمات، تقوا، جهاد، ثبوت قدم در میدان نبرد، ذکر خداوند، تقرّب به پروردگار، صابر بودن، توبه، وفای به عهد، پرهیز از ربا و پرداخت زکات و...نیز به عنوان شرایط و رفتارهای لازم جهت رسیدن به فلاح مطرح می-شوند؛ چنانچه در فردی تمامی این موارد محقق شود، فلاح نیز در حقِ او تحقق خواهد یافت؛ لذا غیر از کافران، آن دسته از مؤمنان نیز، که تنها برخی از وظایف عبادی خویش را انجام می دهند و نسبت به محرمات اجتناب لازم را ندارند، رستگار نخواهند بود. ولی نفی فلاح از آن ها به معنای نفی بهشتی بودن نیست؛ زیرا به دلیل ایمان و انجام پاره ای از اعمال نیک چه بسا آنان نیز، در جرگه ی بهشتیان وارد شوند.کلیدواژه ها:ایمان، انجام واجبات، اجتناب از محرمات، فلاح، رستگاری، قرآن کریم

از پرسش های مهمی که پاسخ های متفاوتی از سوی فقها و مفسران به دنبال داشته، این است که آیا یک واژه که در قرآن کریم به کار رفته است، می تواند در آن واحد حامل چند معنا باشد؟نظریه «امکان و وقوع چند معنایی در قرآن کریم» یکی از دیدگاه های متعدد در این مسئله است. از جمله دلائل موافقان این نظریه روایات «ظهر و بطن» می باشد. بطن قرآن از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سپس در بین اندیشمندان قرآنی مطرح بوده است. اما محور این پژوهش، نظریه ای است که در میان کلمات آیت الله فاضل لنکرانی درباره ارتباط «چند معنایی» و «ظهر و بطن» مطرح شده است. ایشان «بطن» را همان «وجوه و معانی» دانسته اند و آن را در ارتباط با تعدد فهم مخاطبان و مفسران قرآن معنا کرده اند. این مقاله با استفاده از آیات و روایات، به بررسی «رابطه چند معنایی آیات قرآن کریم و روایات «ظهر و بطن» پرداخته و با بررسی نظریه آیت الله فاضل لنکرانی، روایات بطنی و تأویلی را در ارتباط مستقیم با چند معنایی قرآن کریم و غیر از روایات وجوه دانسته است.

یکی از منابع مهم تفسیر قرآن، روایات است که می تواند کارکردهای مختلفی در تفسیر داشته باشد و بدین جهت مرحوم بانو امین در تفسیر مخزن العرفان در حوزه های گوناگون از روایات استفاده فراوانی کرده است. بررسی جایگاه و کارکرد روایات در تفسیر مخزن العرفان، رویکرد روایی این تفسیر را نشان داده، اهمیت و چگونگی استفاده از روایات در تفسیر قرآن را روشن کرده و به ضابطه مندی استفاده از روایات در تفسیر کمک می کند.روش تحقیق در مقاله، توصیفی تحلیلی است و بانو امین همانند دیگر مفسران شیعی به حجیت روایات اهل بیت (علیهم السلام) در تفسیر قرآن اعتقاد راسخ دارد و تفسیر قرآن را نیازمند به آن می داند. از نظر ایشان روایات از جهت مختلف در تفسیر قرآن تاثیر گذارند که مهم ترین آن ها عبارت اند از: بیان مفهوم واژه، تبیین مراد، ذکر مصداق، تفصیل اجمال، بیان باطن، بیان شان نزول و بیان علت.کلیدواژه: تفسیر مخزن العرفان، بانو امین، روایات، تفسیر قرآن