مطالعات تفسیری

مفسران بر این امر اتفاق نظر دارند که مخاطبان آیات 35 19 سوره انبیاء، مشرکان هستند و با این پیش فرض به تفسیر آیه: «وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُون » پرداخته اند؛ با وجود این، در تعیین مصادیق عباد مکرم دارای اختلاف هستند؛ اغلب مفسران تنها ملائکه را مصداق این آیه می دانند، برخی نیز علاوه بر ملائکه، انسان های برگزیده الهی را در تفسیر «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُون» ذکر کرده اند و مصادیق آن را ملائکه، عیسی(ع) و عزیر(ع) و یا ملائکه، عیسی(ع)، عزیر(ع) و اهل بیت(ع) دانسته اند. در این میان برخی از تفسیرپژوهان تنها انسان های برگزیده الهی را مراد از «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُون» دانسته و مصادیق آن را: «انبیاء و اهل بیت(ع)»، «اهل بیت(ع)». این بررسی از جهت حل اختلاف مفسران و تبیین جایگاه اهل بیت(ع) در قرآن ضرورت دارد. در این پژوهش تلاش شده تا به شیوه توصیفی تحلیلی و رویکرد تطبیقی به بررسی دیدگاه مفسران پیرامون تعیین مصادیق «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُون» پرداخته شود. در این راستا با بررسی سیاق آیات 35 19 این نتایج حاصل شد که اولاً آراء مفسران مبنی بر مصداق دانستن ملائکه در عبارت «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُون » با سیاق آیات مذکور سازگار نیست. ثانیاً دیدگاهی که اهل بیت(ع) را تنها مصداق عبارت مورد بحث دانسته، رأی کاملی نیست. ثالثاً با توجه به وجود عبارت «هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی » در سیاق این آیات، انبیاء پیشین و اهل بیت(ع) دو مصداق بندگان مکرم خداوند هستند.

سلفی گران ایرانی یا قرآنیون با شعار بازگشت به قرآن، باورهایی از امامیه که برگرفته از قرآن کریم، سنت و عقل است را انکار نموده اند. نمونه بارز آن، انکار ارتباط آیه 3 سوره مائده با امامت امیرمؤمنان علی(ع) است که نگارنده تفسیر «تابشی از قرآن»، بر خلاف دیدگاه مجموع دانشمندان شیعه، مقصود از روز را برهه ای از زمان و منظور از یأس را ناامیدی یهود و نصارا نسبت به اسلامِ گسترش یافته، می پندارد و هر گونه پیوستگی آیه اکمال را با امامت، انکار می کند. مقاله پیش رو، با روش توصیفی تحلیلی، تلاش دارد ضمن ارائه تفسیر آیه اکمال، تفسیر «تابشی از قرآن» را نقد نماید. یافته های پژوهش، حاکی از آن است که روش تفسیری قرآن بسندگی و خروج از مبنای تفسیری، از جمله کاستی های تفسیر یادشده است. از سوی دیگر از جهت محتوا، ادعای نگارنده پیرامون سیاق آیه اکمال، زمان نزول آیه، مقصود از «الیوم»، مراد از یأس کافران و چگونگی اکمال دین و رضایت الهی، قابل خدشه است و نتیجه آن که ارتباط وثیق آیه اکمال با امامت امیرمؤمنان(ع) مدلل و دیدگاه مقابل نقادی شده است.

در تفاسیر عرفانی از آیه شریفه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » به گونه ای خاص برداشت های تفسیری و تأویلی انجام یافته است؛ به جز از سنگینی و ابهام در این تفاسیر، گاهی برداشت های غیر قابل قبولی نیز مشاهده می شود؛ این مقاله بر آن است تا برداشت های این تفاسیر از آیه براساس قواعد تفسیری مورد بررسی و احیاناً نقد قرار گیرد. با عنایت به اهمیت گرایش عرفانی و توجه بسیاری از جمله جوانان به این رویکرد تفسیری و با نظرداشت اهمیت این آیه در نظر و عمل مؤمنان و نیز برداشت های قوی و ضعیف در تفاسیر مربوطه، بررسی و نقد این برداشت ها در تفاسیر عرفانی ضرورت دارد. از این رو هدف مقاله حاضر تبیین صحیح برداشت های عرفانی از آیه و نیز بررسی و نقد مهمترین مباحث عرفانی این آیه که در برخی از تفسیرهای عرفانی بیان شده، به روش کتابخانه ای و اجتهادی می باشد. با عنایت به مبانی و منابع تفسیری، بررسی بسمله در تفاسیر عرفانی در سه محور «نکات عرفانی نسبت به مجموعه بسمله» و «نکات عرفانی مرتبط به اجزای آن» و در هر موردی «سنجشی براساس دلایل متقن و قواعد تفسیری» انجام شده است. یافته اصلی این مقاله وجود محاسن و معایب در برداشت های تفسیرهای عرفانی از آیه براساس قواعد تفسیری و امکان تفسیر عرفانی مطلوب از منظر قواعد تفسیر اجتهادی در عرصه هایی مانند: فلسفه بسمله، ارتباط بسمله با سوره، متعلق بسم، اسرار و معانی و ارتباط هر یک از کلمات بسمله، است.

واژه نور از واژه های کلیدی قرآن مجید است که در آیات زیادی تکرار شده و با وجود روشن بودن ظهور اولیه آن، ابهام هایی در تعیین مراد از آن، وجود دارد و از جمله آیات دربردارنده آن، آیه 69 سوره زمر: «وَ أَشرَقَتِ الأرضُ بِنورِ رَبّها» است. سؤال این است که مراد از روشن شدن زمین به نور پروردگار چیست؟ و آیا معنای حقیقی، از آن اراده شده یا معنای مجازی؟ در صورت احتمال دوم، کدام معنای مجازی با قرائن موجود سازگارتر است؟ به پدیده ای در عالم دنیا اشاره دارد یا از رخدادهای روز قیامت پرده برمی دارد؟ روشن شدن این امور، ابهام های موجود در واژگان آیه را برطرف نموده و مفهوم دقیقی از عبارات آیه را ارائه می دهد که علم به آن، می تواند تأثیرات عملی زیادی در زندگی انسان ها داشته باشد. در این پژوهش به روش تحلیلی توصیفی و با مطالعه کتابخانه ای دیدگاه های مفسران شیعه، در این خصوص، مورد ارزیابی قرار گرفته و به این نتیجه منتهی شده که از میان پنج دیدگاه مطرح شده، دیدگاه مبتنی بر ظهور حقیقت اعمال انسان و اشیاء و کنار رفتن پرده ها به خاطر وجود قرائنی، بر دیدگاه های دیگر ترجیح دارد.

مقاله حاضر به دنبال بررسی و کشف ارزش انسان ها در معامله با خداوند است که در آیاتی مانند: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ ...» بدان اشاره شده است. آیاتی که در موضوع اشترا واردشده دارای تعبیر دقیق و لطیفی هستند. مفسران این نوع تعبیرها را گاهی تمثیل، گاهی مجاز، گاهی استعاره و گاهی حقیقت دانسته اند. از طرفی جمعی از مفسران به بیان کیفیت معامله و سود و خسران آن و چگونگی ارزش گذاری انسان ها در این معامله نپرداخته اند؛ از این رو لازم است نگرش مفسران به ارزش انسان ها در این معامله الهی از میان سخنان آنان جمع آوری و تحلیل گردد تا نتیجه بدیعی در تفسیر این آیات باشد. بر اساس این مقاله روشن می گردد که در ارزش گذاری انسان به واسطه جان و مال او، هر چه انسان نور بیشتر و به تبع حیات والاتری از طرف الهی در معامله با خداوند دریافت نماید، ارزش بیشتری پیدا خواهد نمود. خدای متعال حقیقت ارزش گذاری را با تعابیر مختلف در آیات قرآن بیان نموده که درک آنها نیاز به تامل فراوان دارد.

شناخت معانی مختلف هر واژه در قرآن، به درک بهتر مقصود آیات قرآن کمک می کند. «ناس» از ریشه «ا ن س» است و در بیشتر کتاب های وجوه و نظائر، به عنوان یک واژه چندمعنایی، با 19 وجه، ذکر شده است. به سبب ارتباط بین این 19معنا می توان ناس را واژه ای چندمعنایی و نه مشترک لفظی در قرآن قلمداد کرد. الگوی چندمعنایی قاعده مند از مدل های جدید زبان شناسی شناختی است که چندین زبا ن شناس از جمله تایلر و ایوانز آن را درباره کلمات متفاوت چندمعنایی مانند: حروف اضافه و گاه افعال به کار بردند و مرحله به مرحله ملاک های این نظریه را تکمیل کردند. تطبیق چندمعنایی واژه «ناس» با الگوی چندمعنایی قاعده مند کمک می کند بتوان روابط 19 معنای ناس را درک کرد و با قطعیت اعلام کرد که «ناس»، «لفظ مشترک» نیست. با استفاده از ملاک های الگوی چندمعنایی قاعده مند، معنای پیش نمونه و معانی متمایز «ناس» مشخص شد. افزون بر آن، سیاق آیات و دیدگاه مفسران نشان می دهد میان 13 وجه کلمه «ناس»، خط معنایی روشنی مانند «جماعت و گروهی از انسان ها» دیده می شود که در الگوی چندمعنایی شناختی به آن مفهوم پیش نمونه گفته می شود. شش وجه دیگر کلمه «ناس» به «افراد واحد و خاص» بازگردانده شدند که بیشتر لغت پردازان آن ها را نه تغییر معنا که تخصیص معنا از معنای عام دانسته اند.

دیدگاه قرآن کریم در مورد آفرینش که در سوره های مختلفی نظیر: اعلی، نجم، طارق بیان شده، همواره مورد بحث بوده است. از جمله پرسش هایی که مطرح می گردد، مربوط به آیات ابتدایی سوره طارق است. منتقدان قرآن بر این عقیده اند که کتاب الهی در این آیات مرتکب اشتباه هایی در راستای نشان دادن منشأ سلول های جنسی گردیده است. این پژوهش در صدد است با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، به دیدگاه های تفسیری و نیز دانش پزشکی در مورد آیات 5 تا 7 سوره طارق بپردازد. بررسی ها نشان می دهد که دیدگاه های مفسران معاصر که «ماء دافق» را ناظر به نطفه مرد دانسته و نیز صلب و ترائب را راجع به مرد دانسته اند، با نظریات لغوی، داده های پزشکی نوین و دانش روز سازگارتر است. مفسران متقدم در این زمینه دچار اشتباه شده اند و دیدگاه های لغوی، سیاق آیات و دیگر قراین را در نظر نگرفته اند و لذا این آیه بر اساس تفاسر متقدم، منشأی برای ایجاد شبهه گردیده است.

نمایه سازی یک نشریه در پایگاه های معتبر استنادی و اطلاعاتی بازتابی از کیفیت آن نشریه است و منجر به کسب اعتبار، رؤیت پذیری بین المللی، توزیع چندملیتی خوانندگان و در نهایت اثربخشی مقالات می گردد. از این رو هدف پژوهش حاضر ارزیابی تطبیقی وبگاه 30 نشریه زیرگروه علوم قرآن و حدیث، دارای اعتبار از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با معیارهای نمایه سازی نشریات در پایگاه های استنادی آی. اس. سی و اسکوپوس است. پژوهش حاضر به روش علم سنجی و از نوع ارزیابانه انجام شده است. داد ه ها با استفاده از ابزار سیاهه وارسی گردآوری و در سه دسته معیارهای پایه، خط مشی و دسترسی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج ضمن اینکه معرف جایگاه هر نشریه است؛ منجر به شناخت نقاط قوت و ضعف شده و ابزار مناسب برنامه ریزی، به منظور تسهیل در فرآیند نمایه سازی در پایگاه های معتبر را فراهم می آورد.