مطالعات ساختار و کارکرد شهری

روندها نشان می دهد که شهرها و کلان شهرها در حال تبدل شدن به بازیگران اصلی در بین نواحی جغرافیایی به جای کشورها هستند. رقابت بین شهرها برای نشان دادن و متمایزکردن خود به عنوان بهترین انتخاب برای گردشگران آینده نگر، سرمایه گذاران، دانشجویان و بازرگانان و همچنین افراد مستعد هر روز شدت می گیرد و شهرها تمرکز خود را بر این می گذارند که چطور در این رقابت گوی سبقت را از سایر رقبا بربایند. در زمینه ی رقابت های روزافزون دنیای امروز، برندها باارزش ترین دارایی ها تلقی می شوند و مدیران و مسؤولان در شهرها و سازمان های مختلف از شاخص محبوبیت برند خود به عنوان عاملی برای موفقیت استفاده می کنند. در این راستا، یکی از گام های کلیدی و آغازین برای خلق برند برای هر شهر، ارزیابی تصویر شهر موجود و عوامل مؤثر بر آن است. در این گام باید ابعاد و عوامل مهم و تأثیرگذار بر تصویر شهری شناخته و ارزیابی شوند. باید توجه داشت که در فرایند برندینگ شهری و شناخت ابعاد تصویر شهری باید به مزیت رقابتی شهر توجه شود. با عنایت به این امر، در این پژوهش با رویکرد آینده پژوهی به شناسایی مهم ترین پیشران های مؤثر بر برندسازی کلان شهر تبریز و تدوین سناریوهای محتمل پرداخته شده است. براساس نتایج حاصل از تحلیل های نرم افزار میک مک از مجموع 31 عامل اولیه، 10 عامل به عنوان پیشران های کلیدی تأثیرگذار شناسایی شدند. همچنین، براساس تحلیل های کمّی نرم افزار سناریو ویزارد، 3 سناریوی قوی، 16 سناریوی باورکردنی و 250 سناریوی ضعیف به دست آمد. در بین این سه گروه سناریو، بالاترین روایی مربوط به سناریوهای گروه اول، یعنی سناریوی طلایی بود.

شهرهای کوچک در کشورهای درحال توسعه یکی از ضعیف ترین حلقه های توسعه ی ناحیه ای محسوب می شوند. چنانچه توسعه ای بخواهد ابزاری برای پایداری نواحی محسوب شود، به ناچار برای حفظ زنجیره ی توسعه ی نواحی، منطقی است که به ضعیف ترین حلقه ها توجه بیشتری کند. در ایران و ازجمله شهرستان کرمانشاه به عنوان یک ناحیه ی سیاسی و طبیعی نیز شهرهای کوچک دارای جایگاه بسیار ضعیفی در قیاس با شهرهای بزرگ هستند. کانون توجه برنامه ریزی های توسعه ی اقتصادی، اجتماعی و فضایی شهرهای بزرگ بوده است. این توجه ویژه در پرتو نظریات رشد اقتصادی نظیر قطب رشد تاکنون معطوف به شهرهای بزرگ بوده است. در این راستا، پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی، ضمن تأکید بر رویکرد کاربردی، بر آن است تا نقش تعادل بخشی شهرهای کوچک را در نظام فضایی منطقه با رویکرد توسعه ی یکپارچه ی ناحیه ای مورد بررسی قرار دهد. شیوه ی جمع آوری اطلاعات اسنادی و میدانی است و برای تجزیه وتحلیل اطلاعات از روش های تحلیل تصمیم گیری چندمعیاره بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که بخش عمده ای از توان های اقتصادی شهرستان کرمانشاه در نواحی روستایی متمرکز شده است. این توان ها به دلیل فقدان شهرهای کوچکی که می تواند واسط توسعه ی بین نواحی شهرهای بزرگ و نواحی روستایی باشد، تاکنون به طور مناسبی مورد بهره برداری قرار نگرفته اند؛ ازاین رو، در این پژوهش نقش شهرهای کوچک از اولویت های اصلی برای سرمایه-گذاری در راستای توسعه ی منطقه ای شناسایی شدند و براساس یافته های پژوهش، شهر «قلعه» دارای بیشترین توان برای سرمایه گذاری به عنوان شهر میانی ناحیه است. 

روند شتابان شهرنشینی در کشورهای درحال توسعه با افزایش آمار جرم و جنایت در این کشورها همراه بوده است. ایران نیز مانند بسیاری ازکشورها وضعیت سختی دارد. یکی از جدیدترین رویکردها در مطالعات ساختار شهری توجه به نسل های متفاوت پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیطی است. تأثیر الگوهای رفتاری ساکنین (انزوا، قرابت، مدارا و گمنامی) بر امنیت و سنجش رابطه ی بین خصوصیات محیط کالبدی و رفتار ساکنین با توجه به رویکرد  CPTEDکه منجر به بالارفتن امنیت محیطی می-شود، ضروری به نظر می رسد. پژوهش حاضر، ازنظر روش شناسی در دسته ی تحقیقات توصیفی و اکتشافی با رهیافت پژوهش های کمّی قرار می گیرد. هدف از این پژوهش، بررسی رابطه ی بین محیط کالبدی و رفتار ساکنین درجهت ارائه ی فاکتورهای تعیین-کننده در طراحی محیط های مسکونی امن و به طور جزء آمار توصیفی در تأیید یا رد فرضیه های تحقیق به کاربست مدل تحلیل عاملی، استفاده ازآمار استنباطی (از طریق معیارGOF وآزمون (F و استفاده از آزمون کولموگروف- اسمرینوف است. محله ی سعدی ساری به سان مصداق بارزی از محله های امن واجد امنیت محیطی است که متأسفانه رو به ناامنی می رود. برای مدل حاضر  GOF برابر 64/ 0محاسبه شد که نشان از برازش کلی بسیار قوی مدل دارد. متغیرهای وابسته و مستقل تحقیق، بدون درنظرگرفتن مقدار متوسط انحراف درحد متوسط و متغیر الگوهای رفتاری ساکنین درحد بالا قرار دارد. کلیه ی فرضیه های تحقیق تأیید شد و نتیجه ی تحقیق، ارائه ی مدل های مفهومیCPTED  با چالش در نسل های این مفهوم است.

ناپایداری منابع درآمدی شهرداری ها در ایران ازجمله چالش های مدیریت شهری است. هدف پژوهش حاضر، تحلیل ساختار درآمدی شهرداری شهر یاسوج ازنظر منابع مالی پایدار و ناپایدار، همچنین ارائه ی راهبردها و استراتژی های مناسب جهت تأمین منابع درآمدی پایدار برای شهرداری است. پژوهش حاضر، کاربردی و روش پژوهش، شبه ریاضی است. نمونه ی آماری پژوهش، منابع درآمدی شهرداری شهر یاسوج بین سال های 98-1394 است. تعداد 19 نفر از کارشناسان و خبرگان متخصص جهت شناسایی منابع درآمد جدید شهرداری شهر یاسوج به صورت هدفمند انتخاب شدند. نمونه برداری به صورت طبقاتی و نمونه برداری هدفمند است. روش های تجزیه وتحلیل داده ها و اطلاعات مورد نیاز در پژوهش حاضر مبتنی بر دو بخش کیفی (تحلیل های تطبیقی و مقایسه ای) و کمی- کیفی (مدل اثرات متقاطع  و مدل سایب) است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد در بین سال های 98- 1394، منابع مالی ناپایدار وصول شده توسط شهرداری نسبت به منابع مالی و درآمدی پایدار در حال افزایش بوده است. لذا در سال های 1397 و 1398، منابع مالی ناپایدار وصول شده توسط شهرداری نسبت به سال های قبل، افزایش و به ترتیب به 45/48 و 58/51 درصد رسیده است. درواقع می توان گفت که در طول سال های 1398- 1395، محور اصلی شهرداری جهت تأمین منابع مالی خود مبتنی بر درآمدهای ناپایدار (معادل 41 درصد) بوده است. لذا بخش اساسی درآمدزایی شهرداری از منابع مالی ناپایدار و براساس تخلفات ساختمانی و ساخت وسازهای غیرقانونی ازجمله (جرائم و تخلفات ساختمانی، فروش تراکم، جریمه ی کمیسیون ماده صد شهرداری، درآمد حاصل از تغییر کاربری ها و جریمه ی سد معبر) بوده است. نتایج چشم انداز جامع حاصل از پژوهش نشان داد که مهم ترین الگوریتم های خلاق استخراج شده جهت درآمدزایی پایدار شهرداری شهر یاسوج شامل مدیریت جامع دکل ها و آنتن ها، مشارکت و سرمایه گذاری شهرداری از شرکت های دانش بنیان و همچنین استارت آپ ها، .... مبتنی بر راهبرد BOT مانند احداث پارکینگ طبقاتی، مجمع تجاری و ... خواهد بود.

بوم شناسی سیمای سرزمین، ساختار منطقه شهری را مجموعه ای از شبکه بوم سیستم ها می پندارد و رابطه متقابل شهر و فرآیندهای طبیعی و بستر به وجود آورنده محیط زیستی آن را مورد ارزیابی و طرح ریزی قرار می دهد چنین رویکردی در گرو ایجاد نگرش سیستمی به ساختار بوم شناختی منطقه های شهری است. در این پژوهش به ارزیابی شبکه های بوم شناختی سیمای سرزمین در سطح شهر ایذه پرداخته می شود. پژوهش حاضر به لحاظ هدف توسعه ای کاربردی و از لحاظ روش شناسی توصیفی تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و بررسی های میدانی است. برای دستیابی به اهداف تحقیق، 5 شاخص با 17 زیر شاخص استخراج شد. برای ارزیابی شبکه های بوم شناختی سیمای سرزمین در سطح شهر ایذه از طریق الگوریتم رقابت استعماری (درخت پوشای مینیمم MST) در محیط نرم افزار Matlab 2016 استفاده گردیده است و برای فضایی سازی شاخص های موردمطالعه در سطح شهر ایذه از روش (Tracking Analyst Tools) در فرآیند تحلیل شبکه (Network Analyst Tools) در محیط نرم افزار ArcGIS استفاده شد. نتایج نشان می دهد: بیشترین قسمت سیمای سرزمین منطقه مورد مطالعاتی را لکه های ساخته شده و کمترین مساحت را لکه های آبی تشکیل می دهند در پهنه ساخت وساز در سال 1365 از 100 درصد پهنه موجود در سطح شهر ایذه 44/42 درصد، در سال 1385 این عدد به 27/49 درصد و در سال 1397 به 02/59 درصد رسیده است در پهنه سبز در سال 1365 54/18 درصد، در سال 1385 این عدد به 63/14 درصد و در سال 1397 به 66/13 درصد رسیده است و در پهنه فضاهای باز و آبی در سال 1365 به ترتیب 56/37 درصد و 45/1 درصد در سال 1385 این عدد به ترتیب  12/35 درصد و 98/0 و در سال 1397 به ترتیب 34/26 درصد و 98/0 رسیده است.

رشد سریع شهرها در سراسر جهان، زمانی اتفاق افتاد که شهرها توانایی ارائه ی خدمات را به جمعیت شهری به سرعت در حال رشد خود نداشتند و این امر موجب پراکنده رویی و از بین رفتن اراضی لبه ی شهرها، افزایش شهرک های غیرقانونی و حاشیه ای شد. توجه به توسعه ی کالبدی شهر، یک ضرورت اساسی در برنامه های توسعه ی شهری محسوب می شود. در ایران گسترش سریع فیزیکی شهرها در قالب رشد بدون برنامه و ناموزون در راستای علل مختلف ازجمله مهاجرت های بی رویه یکی از مشکلات اساسی شهرها محسوب شده که پدیده ای تحت عنوان پراکنده رویی از نتایج رشد این گونه است. هدف از پژوهش حاضر، شناسایی و تحلیل عوامل تأثیرگذار بر توسعه ی کالبدی- فضایی ساری است. تحقیق حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی است و با توجه به ماهیت، توصیفی تحلیلی است. داده های نظری با روش اسنادی و داده های تجربی به روش پیمایشی تهیه شده است. در تهیه ی پیشران های توسعه از روش مطالعات اسنادی و داده های تجربی روش پیمایشی براساس روش دلفی استفاده شده است. با توجه به معیارهای فوق، تعداد 20 نفر از خبرگان و متخصصان مراکز دانشگاهی و پژوهشی برای شرکت در پژوهش انتخاب شده اند. در پردازش اطلاعات از روش تحلیل اثرات متقابل ساختاری در نرم افزار MICMAC استفاده شده است. براساس نتایج به دست آمده مهم ترین عوامل مؤثر بر رشد فرم فضایی ساری به ترتیب عواملی چون ناکارآمدی مدیریت شهری، وجود اراضی مرغوب کشاورزی، قیمت زمین، ضعف و عدم رعایت سلسله مراتب شبکه ی ارتباطی، سیاست واگذاری زمین و مسکن، مرکزیت استان و تجهیز آن به خدمات برتر منطقه ای هستند.

هویت مکان ترکیبی از سه ضلع «مکان به مثابه محیط مادی»، «مکان به مثابه فضامندی اجتماعی»، و «مکان به مثابه تفاوت تجربی و روانی افراد از فضا» است، نوشتار پیش رو کوشیده است که در تبیین هویت مکان فضای خیابانی از منظر پوزیتیویستی و پدیدارشناختی بر مولفه نخست آن یعنی فضا به مثابه محیط مادی که خود آفریننده تعامل اجتماعی و شناخت فضایی است را از منظر جین جیکوبز و کوین لینچ دو تن از متفکران برجسته شهری این مهم را مورد واکاوی و تحلیل قرار دهد. در راستای این هدف، پژوهش حاضر در پی شناخت میزان تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم مولفه های مختلف فیزیکی و ذهنی هویت مکان در متن فضای خیابانی آبرسان تبریز مورد مطالعه قرار گرفت. بدین منظور، در ابتدا به تاثیر فرم فضایی از طریق ویژگی کاربری های بزرگ مقیاس، تنوع و اختلاط کاربری ها، ویژگی های بافت شهری منطقه(میزان تراکم مسکونی و جمعیتی)، تعداد طبقات ساختمان ها، دانه بندی قطعات ساختمانی، امکان نفوذپذیری در بین ساختمان ها، امکان دسترسی آسان به فضای عمومی از فضای خیابانی آبرسان، مورد تحلیل قرار گرفت. برای تحلیل این مولفه ها، از روش توصیفی تحلیلی و همبستگی و بر مبنای مدل های تابع فاصله اقلیدسی، شبکه های عصبی، و آمار فضایی در محیط ArcGIS استفاده گردید. همچنین برای بررسی میزان تأثیر مولفه های کالبدی خیابان بر هویت مکان، داده های میدانی از طریق پرسشنامه گردآوری و سپس با استفاده از مدل رگرسیون چندمتغیره خطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج بررسی و تجزیه و تحلیل نقشه ها نشان می دهد که خیابان آبرسان تبریز دارای ویژگیهای کالبدی باکیفیت و قابل قبول است که می بایست در تحقیقات برنامه ریزی و مدیریت شهری مورد توجه عمیق قرار گیرد؛ بدین معنا که نقشه ها نشان دادند که ویژگی های کالبدی و فضایی خیابان آبرسان تبریز می توانند به عنوان عوامل ایجاد و توسعه هویت مکان نسبت معناداری در تحلیل فضایی در خود بازنمایی می کنند؛ همچنین نتیجه مدل رگرسیون چندگانه نشان داد که مؤلفه های کالبدی با ضریب تعیین 78 درصد، نقش زیادی در توسعه هویت مکان خیابان آبرسان تبریز ایفا می کند. از این بین، متغیر تصویر ذهنی و خوانایی با ضریب بتای 45 درصد، بیشترین تأثیر مثبت را در شکل گیری هویت مکان دارد.

یکی از مهمترین پیامدهای رشد شتابان شهرنشینی و توسعه فیزیکی شهرهای کشور در دهه های اخیر، از هم پاشیدگی نظام توزیع مراکز خدمات شهری بوده که زمینه ساز نابرابری اجتماعی شهروندان در برخورداری از این خدمات شده است؛ بنابراین هدف اصلی این تحقیق رتبه بندی شهرستان های استان مازندران به عنوان یکی از متراکم ترین مناطق کشور، از جهت برخورداری از خدمات شهری نمونه و مقایسه آنها با یکدیگر می باشد. در این تحقیق با استفاده از منابع آماری استان مازندران و مطالعات کتابخانه ای به سطح بندی بیست و دو گانه شهرستان های استان مازندران از لحاظ برخورداری از شاخص خدمات شهری در دوازده مولفه منتخب از زیر گروه خدمات شهری اقدام گردید. در این راستا از داده های سازمان ملی آمار و سازمان و مدیریت و برنامه ریزی استان مازندران استفاده شده تا پس از تعیین وزن هریک با استفاده از شاخص ویژگی و مدل استورگس، در نرم افزار VP با یکدیگر مقایسه گردند. نتایج بدست آمده نشان می دهد که تفاوت فاحشی بین شهرستان های این استان از نظر مقادیر جریان خروجی خالص شاخص های مورد مطالعه وجود دارد به شکلی که شهرستان های میاندورود و آمل با 0.7460- و 0.9087 به ترتیب کم برخوردار و برخوردارترین شهرستان های مازندران از نظر مولفه های بیست و دو گانه خدمات شهری بوده اند.

گردشگری سالمندان به عنوان بخش مهمی از صنعت گردشگری در بسیاری از اقتصاد های توسعهیافته به رسمیت شناخته شدهاست. لازمه این که یک منطقه گردشگری بتواند از این ظرفیت ها بهره گیرد این است که تحقیقات جامع و کاملی در این زمینه داشته باشد. این بخش از بازار گردشگری برای رشد و ارتقاء و جذب هرچه بیشتر گردشگران به مقصد هایی نیاز دارد که امکانات موردنیاز از هر لحاظ برای سهولت و راحتی سالمندان برایشان در آنجا فراهم شود. برای تحقق این امر در توسعه شهرهای مقصد گردشگری سالمندان تحولاتی صورت می گیرد که در برخی موارد میتوان از آن به عنوان خلاقیت نام برد که در نتیجه ظهور شهرهای خلاق را درپی دارد. هدف از این مقاله سنجش رابطه میزان رونق گردشگری نقرهای در ایجاد شهر خلاق است. در بخش توصیف مفاهیم و مبانی نظری تعدادی از مقالات داخلی و خارجی موردمطالعه قرارگرفت و در نهایت تعداد 380 پرسش نامه طراحیشد که توسط شهروندان شهر رامسر در ارتباط با این مقصد پاسخدادهشده و مورد بررسی قرارگرفته است. در این پژوهش از نرم افزار اسمارت پی ال اس 3   برای تجزیه وتحلیل داده ها استفاده شده است. برای سنجش پایایی داده ها نیز از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده که تمامی متغیرها از آلفای کرونباخ بالای 7/0 داشته اند. باتوجه به نتایج به دست آمده این طور مشاهده شد که حضور گردشگران نقره ای بر شاخص های شهر خلاق تأثیرگذار است و این تأثیرگذاری در جهت مثبت نیز می باشد. بیشترین تأثیر گردشگری نقره ای بر شاخص کیفیت زندگی می باشد. زیرساخت های شهری محرک توسعه اقتصادی و اجتماعی است باتوجه به نتایج حاصل از آزمون ها مشاهده شده است که گردشگری نقره ای بر میزان مشارکت و فعالیت جامعه محلی در شهر رامسر تأثیرگذاری ضعیف تری دارد. این امر می تواند ناشی از این باشد که باتوجه به انجام برنامه ریزی ها از سوی سازمان ها، نقش افراد در مشارکت در این زمینه کم رنگ بوده است، برای افراد بومی در طرح ها جایگاهی معین نشده است، در نتیجه مشارکت ندادن جامعه بومی در فرایند برنامه ریزی، این خود یک عدم شفافیت و پاسخگویی محسوب می شود که افراد سازمان ها ناچار به پنهان کاری می شوند.

رشد روزافزون جمعیت شهری،گسترش فقر و مهاجرت، شکل گیری پدیده حاشیه نشینی در شهرها را گسترش داده است. در مواجهه با این پدیده، فعالیت ها و اقدامات مختلفی در کشورهای گوناگون از نادیده گرفتن، تخلیه، تخریب و تا نهایتاً ارتقاء و توانمندسازی این محلات صورت گرفته است.  این پژوهش بر آن است تا از منظر کیفیت محیطی و براساس نقطه نظرات ساکنین، نسبت به ارزیابی طرح پیشنهادی و اجراء شده توانمندسازی محله حاشیه نشین خضر شهر همدان،  اقدام نماید . براساس مطالعات نظری و میدانی مهمترین شاخص ها و معیارهای مورد سنجش در ارتباط با کیفیت محیطی شامل: ابعاد کارکردی، انسانی، کیفیت مراقبت، سلامت محیطی و مکانی می باشد. روش تحقیق حاضر از نوع توصیفی – تحلیلی  و شیوه جمع آوری داده ها به روش پیمایشی بوده و از ابزار پرسش نامه برای جمع آوری داده ها استفاده شده است. از طریق فرمول کوکران، تعداد 360 نفر با توجه به جامعه آماری درنظر گرفته شده است. برای بررسی سطح معناداری معیار های پنج گانه و زیر معیارهای آن ها و همچنین تحلیل یافته ها با روش تحلیل آماری از دستگاه SPSS و آزمون های فریدمن، همبستگی اسپیرمن، واریانس یکطرفه، آزمون تی و همچنین من ویتنی استفاده شده است. ارزیابی ساکنان نسبت به طرح توانمدسازی محله  نشان از رابطه مستقیم بین  ابعاد کارکردی، انسانی و کیفیت مراقبت با کیفیت محیطی سکونتگاه های غیر رسمی حکایت دارد. درحالی که وجود خدمات تجاری متنوع در سطح محله و همچنین ارتباطات اجتماعی بالای افراد در محله از جمله رویکردهای مثبت طرح توانمندسازی محله خضر اشاره شده است، لکن، ایجاد فضاهای عمومی مناسب، ارتقاء خدمات تفریحی و فرهنگی و همچنین ایجاد زیرساخت های فضای سبز، از جمله مواردی می باشد که معمولا در طرح های توانمندسازی سکونت گاه های غیر رسمی کمتر بدان توجه شده است.