مطالعات ساختار و کارکرد شهری

پاندمی کووید-۱۹ با بر هم زدن الگوهای معمول، تحولات قابل ملاحظه ای را در زمینه های برنامه ریزی و طراحی شهری ایجاد کرده است. این پژوهش به بررسی دقیق تأثیرات این بحران بر سازمان های غیردولتی (NGOs) فعال در حوزه شهرسازی در ایران می پردازد. تمرکز اصلی این مطالعه بر نقش بسزای این نهادها در تعامل و تطبیق پذیری با الگوهای نوظهور مدیریتی و تغییرات ناشی از دوران پساکووید است. پژوهش با بهره گیری از مصاحبه های عمیق و دقیق با نمایندگان ۱۷ سازمان غیردولتی فعال درزمینه شهرسازی اجرا شده و سپس داده ها به وسیله تحلیل محتوای کیفی، ارزیابی و تفسیر شده است. نتایج کدگذاری مصاحبه ها در سه مقوله اصلی زمینه های اثرگذار بر فعالیت در دوران کرونا، چگونگی مواجهه با کرونا و راهبردهای پس از کرونا، دسته بندی شده اند. راهبردهای استفاده شده توسط این سازمان ها به منظور برخورد با فعالیت ها و چالش های ساختاری خود در طی همه گیری، به طور دقیق مورد کاوش قرار گرفته اند. با در نظر گرفتن فاکتورهای مؤثر بر فعالیت سازمان های غیردولتی در بستر ایران که شامل مدیریت شهری با تاب آوری پایین، وجود شهروندانی که کمتر در فعالیت های مدنی مشارکت دارند، در کنار وجود بسترهای مناسب برای فعالیت مجازی، سازمان های غیردولتی در مواجهه با چالش های کووید-۱۹ سه راهبرد توقف موقتی، تطبیق پذیری با شرایط و تحولات کامل در پیش گرفته اند. علاوه بر این با تأکید بر تأثیرپذیری این سازمان ها از شرایط بحرانی پیش آمده، در بلندمدت نیز اثرات متفاوتی اعم از پذیرش و مقاومت توسط آنها اتخاذ شده است. این پژوهش پیش زمینه ای برای تحقیقات دقیق تر و عمیق تری در رابطه با شناسایی بهترین استراتژی ها و راهبردهای پیش روی برای مواجهه بهتر سازمان های غیردولتی در مقابله با بحران های پیش بینی نشده است. دانش و تجربیات کسب شده از همه گیری می تواند به عنوان یک سرمایه باارزش برای مواجهه مؤثرتر با چالش های مشابه در آینده عمل نماید

یکی از مهم ترین پیامدهای رشد شتابان شهرنشینی، ازهم پاشیدگی نظام توزیع مراکز خدماتی شهری بوده که زمینه ساز نابرابری شهروندان در برخورداری از این خدمات شده است. در گستره شهرتهران گرچه عدم توازن در پراکنش خدمات شهری محرز است امّا به طور دقیق مشخص نیست که درکدام مناطق شهرداری، تمرکز خدمات و در کدام مناطق کمبود وجود دارد. هدف این مقاله ، بررسی توزیع فضایی 16 مورد از خدمات شهری در سطح مناطق 22 گانه شهرداری تهران و دریافت این نکته است که آیا برخورداری از خدمات با قیمت املاک به عنوان نمودی از سکنی گزینی طبقات اجتماعی-اقتصادی رابطه دارد؟ داده ها و اطلاعات از منابع اسنادی و کتابخانه ای شهرداری تهران و مرکز آمار ایران فراهم گردیده و به صورت شاخص تعداد خدمت به ازای 10 هزار جمعیت با استفاده ازآماره های توصیفی و رتبه بندی، تحلیل شده اند. یافته ها دلالت بر این دارند که منطقه 12 که تنها منطقه شهرداری است که به طور کامل در بافت تاریخی تهران قرار گرفته و منطبق بر بازار و بخش مرکز تجارت شهر است، به لحاظ بهره مندی از خدمات برتری دارد. دلیل این موضوع پابرجایی بسیاری از عناصر شهر اسلامی است. پس از این منطقه، به ترتیب مناطق 6 (به عنوان یک کانون دانشگاهی و خدمات پزشکی)، 13 و 1 برتر هستند. منطقه 1 به عنوان گران ترین و مرفه ترین منطقه شهر تهران به لحاظ خدمات رتبه چهارم را دارد. ضریب همبستگی 235/0+ بیانگر این است که در مجموع، در مناطق با قیمت بالاتر املاک، بهره مندی از خدمات شهری نسبتاً بهتر است. 10 شاخص، واجد همبستگی مستقیم هستند که در آنها رقم ضریب همبستگی 3 شاخص پزشکی-درمانی و شاخص های دانشگاه و بوستان، بالاتر است. میان شاخص سالن ورزشی و مسجد با قیمت املاک رابطه معکوس (58/0- و 50/0-) وجود دارد. در راستای نیل به عدالت فضایی و اجتماعی، اهتمام برنامه ریزی و مدیریت شهری بر مکان گزینی مراکز خدمات شهری به تناسب کمتر-برخورداربودن مناطق که در مقاله روشن شده، ضرورت دارد.

مقوله بازسازی و بهسازی، روند طولانی مدتی را پشت سر گذاشته و اکنون در آخرین نسخه آن، صاحب نظران، بازآفرینی را به عنوان راه حلی همه جانبه مدنظر قرار داده اند. نوعی از بهبود که تنها درصدد بهسازی فضای کالبدی نبوده، بلکه جنبه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سایر موضوعات این چنینی را نیز در عرصه موردبررسی و همین طور نواحی اطراف آن مدنظر قرار می دهد. در طی این نوشتار به مفهوم بازآفرینی و به طور اخص، بازآفرینی شهری در کشور فرانسه و شهر پاریس، در محله بوُبور پرداخته شده و ارکان موفقیت پروژه بازآفرینی شهری این محله موردبررسی قرار گرفته است. این محله که هم اکنون، به واسطه وجود مرکز فرهنگی ژرژ پمپیدو، به یکی از محلات شناخته شده این شهر تبدیل شده است، در گذشته یکی از محلات کمتر  توسعه یافته پاریس به شمار می رفت. این بخش از پژوهش، مطالعه ای توصیفی -تحلیلی است که داده های نظری آن، از طریق مطالعات کتابخانه ای و در بخش جمع آوری اطلاعات در مورد وضعیت موجود محله، از طریق مشاهده مستقیم میدانی گردآوری شده است؛ سپس، با در پیش گرفتن روند مطالعات پیگیری، به شناسایی نقاط ضعف این طرح با استفاده از فرایند مشکل گشایی خلاق پرداخته شد؛ با توجه به اینکه نویسندگان مقاله، بومی نبوده و نگاه تازه ای به ساختار عینی حاکم بر این محله داشته اند، یافتن نقاط ضعفی که از دید ناظر فرانسوی مقیم مخفی مانده باشد، در دستور کار قرار گرفت و جبهه غربی ارسن کلیسای سنت مری، به عنوان نقطه ضعف پروژه بازآفرینی محله بوُبور شناسایی شد و با هدف ادامه روند بازآفرینی و تسرّی دادن ارکان موفقیت آن به نقطه ضعف شناسایی شده، یک روند تحقیق و توسعه ای برای ارائه راهکارهای عملی دنبال شده است. در نتیجه نهایی و راهکارهای ارائه شده، مفهوم تراسه، به عنوان مهم ترین رکن موفقیت پروژه بازآفرینی محله بوُبور، ابزار کار نویسندگان بوده است.

شناخت ساختار فضایی-کالبدی شهرها از منظر تحولات آن، یکی از عوامل مهم تأثیرگذار در میزان موفقیت برنامه ریزان و دست اندرکاران شهری است و می تواند به بهبود محیط های شهری کمک شایان توجهی نماید. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف بررسی تحولات ساختار فضایی-کالبدی در کلان شهر تبریز نگارش شده است. روش تحقیق در پژوهش حاضر آمیخته (کمی-کیفی) با هدف کاربردی و ماهیت تحلیلی-اکتشافی است که به منظور تجزیه وتحلیل اطلاعات از مدل هلدرن و تکنیک موران و کرنل در نرم افزار ArcGIS استفاده شده است. یافته های تحقیق براساس مدل هلدرن حاکی از آن است که در دوره 1365-1335، 71 درصد از رشد فیزیکی شهر مربوط به رشد جمعیت و 29 درصد به رشد افقی مربوط است. در دوره 1385-1365 رشد جمعیتی و افقی شهر در حالت تقریباً مساوی (48 و 52 درصد) بوده و در دوره 1400-1385 رشد جمعیتی گسترده موجب رشد عمودی و شکل گیری شهر فشرده تبریز گردیده است. همچنین کلان شهر تبریز در یک حالت تک هسته ای (مرکز شهر) قرار داشته و با توجه به تحولات صورت گرفته و افزایش عملکردهای اداری، درمانی و تفریحی در مناطق شرقی و صنایع در مناطق غربی، قابلیت تبدیل به یک الگوی توسعه ای چندهسته ای در ساختار فضایی خود را دارد. به عبارتی تحولات ساختار فضایی شهر در سال های اخیر، تمرکززدایی از مرکز شهر را شاهد بوده است. نتایج نیز حاکی از آن است که روند تحولات ساختار فضایی-کالبدی شهر از حالت سریع به متوسط و دوباره به سریع تغییر یافته است و دراین بین شاهد شکل گیری گسترده نابرابری ها و عدم تعادل های فضایی در ابعاد مختلف هستیم.

برنامه ریزی به عنوان یک فعالیت در جهت منافع عمومی در نظر گرفته می شود و خیر مشترک  اصل مرکزی در نظریه برنامه ریزی است؛ بر این اساس عمل برنامه ریزی به اعتماد نیازمند است. در عین حال اثربخشی فرایندهای برنامه ریزی مشارکتی نیز در گرو اعتماد است. این در حالی است که برنامه ریزی شهری معاصر به دلیل ماهیت بوروکراتیک و ناتوانی در درک و کار برای شهروندان با بحران اعتماد مواجه است. بر این اساس هدف مطالعه حاضر بررسی تأثیر اعتماد نهادی شهروندان بر کیفیت زندگی آنان در راستای برنامه ریزی زیستگاه های انسانی پایدار و برابر است. داده های مورد نیاز این پژوهش از پایگاه پیمایش ارزش های جهانی استخراج گردید. به منظور دستیابی به هدف تحقیق از مدلسازی معادلات ساختاری استفاده شده است. یافته ها حاکی از این است که بین اعتماد نهادی و کیفیت زندگی شهری رابط معنادار و مثبت وجود دارد؛ با افزایش اعتماد نهادی، کیفیت زندگی شهروندان بهبود می یابد. اعتماد نهادی 9/22 درصد از تغییرات واریانس متغیر کیفیت زندگی را تبیین می نماید. با بهبود اعتماد نهادی، امکان برنامه ریزی مشارکتی فراهم می گردد، احساس تعلق به جامعه در میان شهروندان افزایش یافته و کیفیت زندگی بهبود می یابد.

پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی در سکونت گاه های انسانی، همواره در طول تاریخ از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. تجربه نشان داده است که با بهره گیری از طراحی محیطی، می توان اقدامات مؤثری در راستای ارتقاء امنیت محیطی در بافت های حاشیه نشین شهرها انجام داد. این پژوهش به دنبال ارائه الگوی راهبردی در راستای پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی در محلات حاشیه نشین شهر همدان است. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و پیمایشی به استنباط و ارزیابی عوامل پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی در محلات حاشیه نشین شهر همدان پرداخته است. نمونه مورد مطالعه در این پژوهش شامل چهار محله حاشیه نشین: مزدقینه، حصار، دیزج و خضر هستند که نمایندگان اصلی محلات حاشیه نشین در شهر همدان محسوب می گردند. براین اساس، با استفاده ازنظرسنجی از طریق پرسش نامه از ساکنان محلات حاشیه نشین(400 نفر) و همچنین کارشناسان (25نفر)، ضمن ارائه ماتریس های عوامل داخلی و خارجی، ماتریس ارزیابی موقعیت، اقدامات استراتژیک و ارائه استراتژی ها از طریق (SWOT) و همچنین تحلیل ماتریس های کمی برنامه ریزی استراتژی از طریق (QSPM) ، به اولویت بندی راهبردها در این زمینه پرداخته شده است. در راستای تحلیل پرسش نامه از کارشناسان نیز از روش آنتروپی شانون استفاده شده است. یافته های تحقیق بیانگر آن است که موقعیت استراتژیک در این پژوهش ، استراتژی رقابتی (ST) ، است. جهت تعمیق بررسی ها و تحلیل های صورت گرفته، سایر استراتژی ها نیز مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که از مهم ترین راهبردهای مؤثر در راستای ارتقاء امنیت محیطی در محلات حاشیه نشین می توان به: بهره گیری از نظرات ساکنین و اعضای شورای محلات در راستای تهیه طرح های امنیتی - محیطی با نظارت متخصصین، تدوین برنامه جامع، هدفمند و منحصربه فرد جهت ایجاد بستر محیطی مناسب و توسعه زیرساخت های بنیادین محلات حاشیه نشین در راستای برقراری امنیت محیطی در این گونه محلات، اشاره نمود.

بحث مدیریت شهری کشور در چند دهه گذشته از ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، زیرساختی، اداری، قانونی و غیره  آسیب شناسی شده و مدیریت یکپارچه به عنوان پاسخی به مشکلات فعلی همواره مطرح بوده است. اما نقش اطلاعات و زیرساخت های آن در این چرخه زیاد موردتوجه قرار نگرفته است. ازاین رو هدف این پژوهش بر شناسایی ضعف های سازوکارهای اطلاعاتی مجموعه مدیریت شهری بانه و ارائه راهکارهای اجرایی برای رفع آن ها با استفاده از قابلیت های سامانه اطلاعات مکانی مبتنی بر وب (Web-Based GIS) است. جامعه آماری پژوهش حاضر تمام مدیران و پرسنل متخصص شهرداری بانه هستند  که 10 نفر از مدیران و پرسنل به صورت تصادفی انتخاب و اطلاعات لازم با استفاده از مصاحبه های تخصصی جمع آوری شده و از روش کدگذاری (باز، محوری و گزینشی) در نرم افزار Nvivo11 تحلیل شده، که نتایج کلی آن ضعف در دسترسی و طبقه بندی اطلاعات تمام بخش ها، درنتیجه عدم زیرساخت های مناسب برای طبقه بندی داده ها را نشان می دهد درنهایت پس از اولویت بندی مشکلات بخش های مختلف با کمک پرسنل و مدیران جهت حل مشکلات ذکرشده به طراحی یک سامانه جامع اطلاعاتی ویژه مدیریت عوارض ساختمانی شهرداری بر بستر وب پرداختیم. در این راستا بخش Frontend سامانه را با HTML5 و CSS3 و Bootstrap5 طراحی و بخش Backend را با زبان برنامه نویسی JavaScript و Python در فریم ورک Django و با استفاده از پایگاه داده متن باز PostgreSQL11 توسعه دادیم. نتایج پیاده سازی این ساختار نشان می دهد علاوه بر توجیه پذیر بودن اقتصادی آن به بهبود سازوکارهای مختلف این حوزه شامل اخذ و مدیریت داده های مکانی، طبقه بندی داده ها، به روزرسانی آنی با رابط کاربری ساده، امکان گزارش گیری لحظه ای از وضعیت پرداختی ها، مشاهده تراکنش های نقدی و غیرنقدی، کنترل کارکنان شهرداری و ثبت خودکار فعالیت های آن ها، دسترسی به تمام داده ها بدون محدودیت زمانی و مکانی با امکان تعیین سطح دسترسی به آن ها و مشاهده آنی تغییرات در بازه زمانی دلخواه منجر شده است. همچنین یک سیستم جست وجوی پیشرفته بر روی پایگاه داده با 43 فیلد اطلاعاتی پیاده سازی شده که امکان هر نوع اعمال فیلتری را روی اطلاعات فراهم کرده است. درنهایت با پیاده سازی سامانه مدیریت اطلاعات عوارض ساختمانی  مسیر توسعه سامانه های مکمل شهرسازی، پسماند، بافت فرسوده و غیره را هموار و روشن کرده است.