جامعه شناسی هنر و ادبیات

انسان ها از وطن خود، به وطنی دیگر می روند و در آن جا اقامت می کنند: این تعریفی ساده از یک موضوع پیچیده است. حضور این افراد در کشور دوم، نوعی از ادبیات را خلق می کند که اصطلاحاً «ادبیات مهاجرت»[1] نامیده می شود. این ادبیات را یا خود مهاجران، و یا نویسندگان کشور دوم خلق کرده و چون آیینه ، جنبه های مختلف زندگی مهاجران و نوع برخورد جامعه میزبان با آن ها را منعکس می کنند. یکی از راه هایی که می توان به خوبی نوع مواجهه جامعه مقیم با مهاجران و شیوه تحقیر مهاجران توسط آن را دریافت، مراجعه به آثار هنری و ادبی آن جامعه است. حضور مهاجران افغانستانی در ایران، موجب عکس العمل جامعه ایرانی نسبت به آن ها شده و این موضوع در آثار ادبی و هنری ایرانیان نمود پیدا کرده است. بررسی سه نمایشنامه: خروس (محمد رحمانیان)، بی شیر و شکر (حمید امجد) و بدون خداحافظی (نغمه ثمینی) نشان می دهد: اولاً، نویسندگان ایرانی نسبت به حضور افغان ها در کشور خود توجه نشان داده اند و بر اساس این حضور آثاری را خلق کرده اند، و ثانیاً، شکل و محتوای این آثار نشان دهنده نوع نگاه مبتنی بر نظریه پسااستعماری و نیز دید تحقیرآمیز بخشی از جامعه ایرانی نسبت به مهاجران افغانستانی است.

در دهه 1390 تعدادی از تئاترها از فروش بسیار قابل توجهی در ایران برخوردار بودند. هدف این مقاله، شناخت ابعاد و مؤلفه های ذائقه مخاطبان این نوع تئاترها و همچنین علل و عوامل حرکت به سمت این نوع ذائقه است. برای دستیابی به اهداف تحقیق از روش مصاحبه نیمه ساختاریافته با صاحب نظران استفاده شده است. تعداد صاحب نظران بر اساس روش «نمونه گیری زنجیره ای» و «شاخص اشباع نظری داده ها» دوازده نفر تعیین شده و در صورت بندی و تبیین مقوله ها و زیرمقوله ها از تکنیک «مقایسه دائمی یافته ها» استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که عناصر تأثیرگذار بر افزایش میزان فروش نمایش ها در دهه 1390 در دو دسته عناصر درون تئائری (مانند بازیگری، کارگردانی، موسیقی، نمایشنامه و ژانر نمایش) و برون تئاتری (تبلیغات، مکان اجرا و زمان اجرا) قابل دسته بندی اند. سلبریتی محوری، تلاش برای دراماتورژی، معاصرسازی و ایرانی سازی نمایش های مشهور غربی، استفاده از موسیقی (زنده) و دکورهای عظیم از جمله ویژگی های پرتواتر این نوع نمایش هاست. همچنین عوامل مدیریتی- سیاسی (به ویژه شکل گیری بدون برنامه ریزی تئاتر خصوصی)، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، هنری و تکنولوژیکی- رسانه ای در شکل دهی به ذائقه ویژه مخاطبان در دهه 1390 مؤثر بوده اند که می توان ذیل مفهوم «مجلل بینی» آن را انتظام معنایی بخشید.

جنگ ایران و عراق در 31 شهریور 1359آغاز شد. این جنگ ب ه اذعان مفسرین و محققان، جدی ترین و س خت ترین جنگ از زمان جنگ جهانی بود و از همین منظر یک ی از ترس ناک ترین جنگ های فرسایش ی در دوران معاص ر و طولانی تری ن آن ه ا در تاریخ کش ورهای جهان س وم به شمار می آمد. نامه های رزمندگان در مقاطع مختلف جنگ، یکی از مهم ترین اسناد به جامانده است. علی رغم ویژگی ها و ساختار منحصربه فرد این جنگ، در ایران در این زمینه مطالعاتی گسترده انجام نشده، به ویژه آنکه در حوزه انسان شناسی هنر، مطالعه ای بر نامه های رزمندگان صورت نگرفته است. از همین روی در این مقاله، ابعاد زیبایی شناسی و معناشناسی نامه های رزمندگان از منظر انسان شناسی هنر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. پرسش اصلی: نامه ها و پاکت نامه های رزمندگان در دوران جنگ چه ابعاد زیبایی شناسی و معناشناختی ای دارند؟ بیش از50 نامه از رزمندگان، متعلق به آرشیو نگارنده در مقاطع مختلف جنگ مطالعه شدند. یافته ها نشان می دهد که بعد زیبایی شناسی تصاویر و نوشتارهای چاپی نامه ها در راستای تولید و بازتولید گفتمان غالب جنگ است که اغلب نمایشی از هویت های مکانی، دینی، سیاسی و ملی اند. معناشناسی تصاویر و نوشتارها نشان می دهد که گفتمان غالب جنگ، توجه خاصی به هویت دینی دارد و همچنین تلاش برای ایجاد همذات پنداری با وقایع صدر اسلام به ویژه جنگ های آن دوران با جنگ ایران و عراق در ابعاد زیبایی شناسی و معناشناسی نامه ها مشهود است. گفتمان غالب من و دیگری در معناشناسی متن و نوشتار نامه های رزمندگان به دو قطب مخالف من مسلمان و دیگری، دشمن کافر، در حال تولید و بازتولید است.

پژوهش حاضر درصدد ارائه تحلیلی از کیفیت بازنمایی عشق در موسیقی پاپ ایرانی است. روش انجام این تحقیق کیفی و از نوع تحلیل محتواست. میدان مطالعه تحقیق حاضر آلبوم های منتشرشده 10 تن از معروف ترین خوانندگان موسیقی پاپ در ایران بوده و واحد تحلیل در این پژوهش، متن کامل هر ترانه بوده و در این تحقیق به ملودی و آهنگ و دستگاه موسیقیایی استفاده شده در ترانه ها توجه نشده است. روش تجزیه و تحلیل داده ها نیز تحلیل تماتیک است. چارچوب مفهومی این پژوهش مبتنی بر نظریه عشق سیال باومن و رابطه ناب گیدنز بوده و نتایج و یافته هایش، حاکی از آن است که تصویر ارائه شده از عشق در موسیقی پاپ ایرانی دارای ویژگی هایی چون فراخانوادگی بودن، تصادفی بودن، ناپایداری، تکرارپذیری، تعهدگریزی، اروتیک و زمینی بودن، پایان همراه با نفرت، عشق به مثابه تجربه ای منتشر و عمومی، کفویت عاشق و معشوق، جنسیت زدایی از عاشقی، عشق به مثابه خاطره وصل و تلخی تجربه عاشقی است. می توان گفت که عشق در موسیقی پاپ ایرانی با توصیفات گیدنز و باومن از عشق مدرن همخوانی دارد. البته ناهمجنس خواهی در عشق ایرانی تنها وجه تمایز تصویر عشق در این ترانه ها با عشق سیال و رابطه ناب است.

در این مقاله، سیالیت در تقسیم بندی ژانر موسیقی کلاسیک ایرانی را مرتبط با معنای خلاقیت به مثابه «فرایندی فرهنگی» مطالعه کردیم. از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته با پنج نفر از موسیقی دانان در ژانر موسیقی دستگاهی، چگونگی رابطه برساخت خلاقیت در «فرهنگ تولید» صنعت موسیقی ایران را با تقسیم بندی ژانر کلاسیک ایرانی تحلیل کردیم. طبق نتایج، مضامین اصلی عبارتند از «خلاقیت شهرت-محور» که موسیقی شبه دستگاهی، ترکیبی و سفارشی-سازمانی را ایجاد می کند، «خلاقیت ناب» که ژانر هنری را می آفریند و «خلاقیت فرهنگ ساز» که ژانر اصیل دستگاهی و هنر اجتماعی را خلق می کند. در هر ژانری، کدهای اخلاقی و آیینی و جایگاه مخاطب و سود متفاوت است. کدهای اخلاقی و آیینی در مضمون فرهنگ ساز، مرتبط با پیش شرط های اخلاقی مانند تواضع و آداب آیینی ساز زدن است. رابطه با مخاطب، عمودی و در راستای ارتقای سلیقه شنیداری اوست و سود مالی در آن آینده نگرانه است. در خلاقیت ناب، کدهای اخلاقی و آیینی برجسته نیستند، مخاطب غایب است و خود واقعی خالق در این ژانر حضور دارد. ژانر شهرت- محور، با تصور مخاطب شروع می شود، احساس از خودبیگانگی هنرمند در این ژانر وجود دارد، نتیجه گرایی سریع مالی در آن دنبال می شود و کدهای اخلاقی و آیینی مبتنی بر خودنمایی تکنیکی است.

این مقاله بر آن است تا مؤلفه های مؤثر در خوانش مبلمان در کالبد معماری ایران (با تأکید بر خانه ها و کاخ های سنتی تهران در دوره قاجار)، را به عنوان یک متن، شناسایی کند. از این رو ضمن شناسایی و معرفی مبلمان ایرانی در دوره قاجار، به بررسی نسبت میان مبلمان، معماری و سبک زندگی در خانه ها و کاخ های سنتی ایران، دوره قاجار و شهر تهران، پرداخته است. در راستای این بررسی این سؤال ها مطرح می شود: شیوه استفاده از مبلمان و فضاهای داخلی در خانه ها و کاخ های شهر تهران در دور ه قاجار چگونه بوده است؟ مبلمان و معماری داخلی خانه ها و کاخ های شهر تهران در دور ه قاجار، چه تأثیری در شیوه زندگی مردم و اشراف داشت؟ شیوه تعامل سبک زندگی، مبلمان و معماری سنتی خانه ها و کاخ های شهر تهران در دوره قاجار چگونه بود؟ در بررسی های انجام شده در چهارده خانه و کاخ شهر تهران در دوره قاجار که بر اساس سنتی بودن و وجود داده های کافی پیرامون مبلمان و نحوه استفاده از فضا در دوره قاجار انتخاب شده اند، انواع مبلمان در ارتباط با این فضاها تقسیم بندی، و ویژگی ها و نحوه تعاملشان با سبک زندگی و معماری تحلیل شد. این پژوهش از لحاظ هدف یا کاربرد پژوهشی، بنیادی است و با رویکرد تاریخ گرایی، با استدلال استقرایی، مبتنی بر اجرای غیر تجربی و راهبرد اکتشافی، با محوریت پژوهش پیش از نظریه، با آزمون نظریه متغیرهای کیفی، با روش تحلیل تاریخی - تفسیری، با رویه پژوهش اسنادی و میدانی با روش اجرای تحلیل محتوا در مقطعی از زمان با رویکرد ژرفانگر و وسعتی میانه انجام گرفته است.

در هر جامعه ای، با توجه به نوع باورها و فرهنگ آن، رنگ در زوایای گوناگون زندگی و فعالیت های روزمره مردم با رویکردی متفاوت به کار رفته و بازتاب روحیه هر دوره است. همچون ادیبان و نگارگران چیره دست ایرانی که از رنگ به مثابه ابزاری کارآمد در تصویرسازی، خیال پردازی و انتقال مفاهیم بهره جسته اند و آثار ادبی هنری بی نظیری را در تاریخ ایران خلق کرده اند که عناصر آن قابلیت خوانش و درک فرهنگ عامه آن دوران را فراهم می سازد، از آن جمله نسخه هفت اورنگ جامی است که در مکتب کتاب آرایی مشهد دوره صفویه به تصویر درآمده و به هفت اورنگ ابراهیم میرزا معروف است. علی رغم اهمیت بازشناسی فرهنگ عامه ایرانیان از آثار برجای مانده ادبی و هنری که دارای اهمیت ملی و جهانی اند ، به نظر می رسد تا کنون پژوهشی که کاربرد رنگ را بر بستر فرهنگ ایرانی در نگاره های هفت اورنگ جامی بررسی کرده باشد، انجام نپذیرفته است. مسئله این است که: عنصر رنگ در نگاره های هفت اورنگ ابراهیم میرزا بازتاب چه عناصری از فرهنگ عامه و زندگی روزمره ایرانیان در نیمه قرن دهم هجری در دوره صفویه است؟ و کاربرد رنگ در نگاره ها، چه رابطه ای با فرهنگ عامه و زندگی روزمره درباریان، شهریان، روستاییان، کاروانیان و عشایر در آن روزگار دارد؟ روش این پژوهش مبتنی بر تحلیل انسان شناختی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای-اسنادی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که کاربرد رنگ در نگاره های هفت اورنگ ابراهیم میرزا، علاوه بر نمایش کیفیت عناصر مادی از قبیل پوشاک، ابزار(ادوات و دست بافته ها) و بنا، منطبق با فرهنگ عامه و زندگی روزمره مردمان دوره صفویهدوره صفویه، برخی سنت های رفتاری و گفتاری فرهنگ عامه و زندگی روزمره ایرانیان مربوط به طبقات درباری، شهری، روستایی و عشایری را با استفاده از تمایز رنگ متناسب با فضای نگاره نشان داده اما این تمایز رنگ در نمایش زندگی کاروانیان دیده نمی شود.

رسالت هنرمند و نقش هنر در جامعه، از پرسش های همیشگی هنر به شمار می آید که از گذشته های دور در میان اندیشمندان موضوع بحث بوده است. در یک سوی این ماجرا نظریه هنر برای هنر قرار دارد و در سوی دیگر این طیف، نظریه هنر مفید یا کارکرد اجتماعی جای دارد. در تمامی این چالش ها، نقش هنر در جامعه و رسالت هنرمند مورد سؤال بوده است. سؤال پژوهش آن است که چه تفاوت هایی میان برداشت مخاطب عام و مخاطب خاص از مفهوم زیبایی اثر هنری وجود دارد؟ نمونه مطالعاتی پژوهش شامل 10 نمونه است که از میان آثار نقاشی های نهضت بیداری اسلامی انتخاب شده اند. افراد شرکت کننده در آزمون در دو گروه دسته بندی شدند: 1- مخاطب خاص: هنرمندان حرفه ای فعال در خلق آثار هنری و دوستداران حرفه ای هنر و 2- مخاطب عام: علاقه مندان عمومی به آثار نهضت بیداری اسلامی. در این آزمون، از روش آلفای کرونباخ برای محاسبه قابلیت اعتماد استفاده شده است. در این حالت، هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری و پرسشنامه طراحی شده مورد نظر است. برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ، ابتدا واریانس نمره های هر یک از سؤال های پرسشنامه و سپس واریانس کل محاسبه شده است. بر اساس فرمول مربوط، مقدار ضریب آلفا محاسبه می شود. در آزمون 404 پرسش شونده، در گروه نخست 173 نفر؛ و در گروه دوم 231 نفر شرکت کرده اند. نتایج پژوهش تأکید دارد که همان طور که انس با مردم و توجه ویژه به جایگاه هنرمند و رسالت فرهنگی و اجتماعی او، رمز پایایی و ماندگاری هنر اسلامی بوده است. هنرمند متعهد برای ایفای رسالت اجتماعی خود، لازم است ضمن رعایت مفاهیم، اصول و ارزش های هنری، آثاری قابل درک برای مخاطب عام طراحی و تولید  کند.

هویّت از نگاه جامعه شناختی ابعادی گوناگون دارد که هویّت دینی، ملّی و قومی نمونه هایی از آن هستند و هر یک ارزش ها و هنجارهای ویژه ای دارند که گاهی مشترک و گاهی متفاوت اند. خاطره -داستان نورالدین پسر ایران از آثار ادبیات روایی دفاع مقدس است که بخشی از ارزش ها و هنجارهای دینی، ملّی و قومی را بازتاب داده است. هویّت ملّی و دینی مبتنی بر شاخص های گذشته شناسی، خودشناسی، خودباوری و دشمن شناسی است که در خاطرات سیّدنورالدین عافی، بازتاب یافته و نشان دهنده نگرش فکری و فرهنگی رزمندگان، شرایط فرهنگی و اجتماعی آنان، رخداد های دوران دفاع مقدّس و به عبارتی بازتاب هویّت دینی و ملّی جامعه ایرانی در دوران دفاع مقدّس است. پژوهش پیش روی با هدف تبیین شاخص های هویّت دینی و ملی مبتنی بر شرایط فرهنگی و اجتماعی رزمندگان در خاطره- داستان مورد مطالعه با تکیه بر الگوی پیشنهادی هانری زالامانسکی مبتنی بربراساس جامعه شناسی محتواگرا با رویکردی توصیفی- تحلیلی انجام شده است. دستاورد تحقیق نشان می دهد، هویّت دینی، ملی و قومی در این خاطره -داستان، مبتنی بر گذشته شناسی، خودشناسی، خودباوری و دشمن شناسی است که در مفاهیمی چون پیروی از الگوهای دینی، عمل گرایی دینی و ملی، نقش و کارکرد نمادهای دینی، نوزایی آگاهانه و شهادت طلبی، وطن دوستی و میهن خواهی مبتنی بر هویّت دینی و ملی، هویّت دیگری و دشمن ستیزی از برجسته ترین محتواهایی است مبتنی برکه بر مبنای هویّت دینی و ملّی بازتاب یافته است.

هویت تصویری ذهنی است که شخص در پاسخ به «چه کسی بودن؟» و «چگونه زیستن؟» خود می دهد. این مقوله که توسط جامعه به افراد اطلاق می شود، تدوینی از خویشتن است که نحوه رفتار، اندیشه و احساسات شخص را تبیین می کند. این مسئله روانی- اجتماعی این امکان را به فرد می دهد تا بازخورد خود را نسبت به جهان پیرامون و دیگران مشخص کند. به عبارت دیگر؛ هویت، پدیده ای ثابت نیست، بلکه دارای لایه و ابعادی گوناگون است که همین سیال بودنش، سبب پویایی و قرارگیری اش در معرض خطر می َشود، و در نهایت خطری که وارد لایه های بنیان هویت می شود، بحران آن را به وجود می آورد. اریک اریکسون اولین کسی است که اصطلاح «بحران هویت» را به کار برد و مراحل رشد انسان را به هشت مرحله تقسیم کرد که پنجمین مرحله آن «هویت» نام دارد. رمان الکافره اثر علی بدر ، رمانی اجتماعی با پی رنگی فمنیستی است که مؤلفه اصلی آن را بحران هویت زنانی تشکیل می دهد که زیر تیغ داعش زندگی می کنند و از هویت فردی، اجتماعی و خانوادگی برخودار نیستند. هدف از این پژوهش، آشنایی خوانندگان ایرانی با وضعیت زنان و جامعه تحت سلطه داعش در رمان الکافرهالکافره بر پایه نظریه اریکسون و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی است. یافته این پژوهش بیانگر آن است که نویسنده با یک اثر اجتماعی با رویکردی زنانه، افق های تازه ای را از مسائلی مانند حقوق زنان در چنگال داعش، مردسالاری، نابسامانی اجتماعی و فرهنگی جامعه تحت سلطه داعشیان می گشاید و زخم ها و جراحت هایی را که از رهگذر اشغال عراق بر پیکره زنان جامعه وارد شده است، ترسیم می کند.