دولت قاجاری در کشمکش با سیاست توسعه طلبانه عثمانی بر سر مالکیت خرمشهر و جزایر ایرانی جنوب غرب خوزستان (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

در اسناد و مدارک تاریخی دوره قاجار و پاره ای از پژوهش های جدید اخبار جسته گریخته ای درباره اقدامات تجاوزکارانه دولت عثمانی در بندر خرمشهر و جزایر ایرانی جنوب غرب خوزستان وجود دارد. با این حال، درباره عوامل و چگونگی این مسئله روایت به هم پیوسته و منسجمی بیان نشده است. این مقاله با رویکردی تاریخی و با توصیف و تحلیل منابع و اسناد دوره قاجار، در قالب روایتِ «سیاست توسعه طلبی استراتژیک» عثمانی، در پی توضیح این مسئله برآمده است. یافته های این پژوهش به شرح زیر است: نخست، موقعیت سوق الجیشی خرمشهر و جزایر این منطقه امکان تسلط و نفوذ بر بصره، بین النهرین و مسیرهای تجاری و نظامی منتهی به آبراهه مهم خلیج فارس را برای رقیبان عثمانی فراهم می ساخت. از این رو، این مسئله برای این دولت حساسیت برانگیز و تهدیدآمیز بود. دوم، تسلط احتمالی بر منطقه زرخیز خرمشهر و آبادان می توانست ثروت قابل توجهی را از محل فروش محصولات کشاورزی و نیز درآمدهای مالیاتی نصیب دولت عثمانی و پاشای بغداد کند. سوم، درهم تنیدگی جغرافیایِ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ناحیه خرمشهر با حوزه بصره و بغداد، حساسیت های امنیتی و اهمیت اقتصادی این ناحیه مهم را برای دولت عثمانی افزون کرده بود. بنابراین، دولت عثمانی، براساس سیاستی توسعه طلبانه، با استفاده از عهدنامه های ناشفاف و عدم تعیین قطعی مرزهای فی مابین، تغییراتی که اروندرود در مرزها ایجاد می کرد و جغرافیای درهم تنیده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این نواحی با منطقه بین النهرین، در این مناطق مکرر به اقدامات اشغالگرانه دست زد و در جریان مذاکرات با دولت قاجاری نیز بر دعاوی تمامیت خواهانه خود اصرار ورزید. با این همه، به دلیل سیاست ورزی صحیح دیپلمات های دولت قاجاری در رسیدن به اهداف خویش ناکام ماند.