۱.
کلیدواژه‌ها:
کتابچه های مالیاتی جمع و خرج سیاق همدان قاجار قراگوزلو
پژوهش حاضر برآن است، کتابچه های جمع و خرج همدان و قراگوزلو را در سال های 1304 و 1306 ق، بازخوانی و تحلیل نماید و به این پرسش پاسخ دهد که کتابچه های مالیاتی همدان و قراگوزلو مشتمل بر چه عواید، هزینه و اطلاعات اقتصادی است و چه کمکی به فهم تاریخ دیوانی و اقتصادی منطقه می کند؟ داده های اصلی پژوهش از کتابچه های دخل و خرج مالیاتی همدان استخراج و از منابع دست اول تاریخی، اسناد و تحقیقات جدید برای توضیح اصطلاحات دیوانی و سیاقی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد، مالیات بر زمین های کشاورزی مهم ترین منبع مالیاتی همدان در عصر قاجار بود. در این راستا، بیشترین مخارج مالیاتی همدان به سران ایل قراگوزلو متشکل از عالی شأن، سران نظام و نیز هزینه نگهداری افواج، سواران و مستحفظان راه ها اختصاص یافته بود. بعد از مخارج قشون، مصارف دیوانی، حقوق و مزایای حاکم و متولیان، و عوایدی کدخدایان قرار داشت. میزان اندکی از درآمدهای ایالتی به مصرف محلی، توسعه کشاورزی و هزینه های عمرانی می رسید.
۲.
کلیدواژه‌ها:
دوره سلجوقی سازهای موسیقی اشعار شاعران سفالگری کارکرد اجتماعی
موسیقی یکی از هنرهای ارزشمند دوره سلجوقی است که در جامعه آن عصر، به ویژه در میان طبقات بالای اجتماع، جایگاهی والا داشته است. برخلاف دیگر هنرها، اطلاعات زیادی از موسیقی این دوره وجود ندارد، اما بر اساس هنر سفالگری و متون ادبی می توان گفت که موسیقی در حیات اجتماعی دوره سلجوقی نقش مؤثری داشته و در موقعیت های گوناگون همچون رزم و بزم، مراسم آیینی و جشن ها، عنصری کلیدی به شمار می آمده است. پژوهش حاضر کوشیده است با استناد به آثار سفالگری و دیوان هشت تن از شاعران عصر سلجوقی، کارکردهای اجتماعی موسیقی این دوره را تحلیل و تبیین نماید. هدف این پژوهش، شناخت موسیقی دوره سلجوقی بر اساس آثار سفالی و اشعار این دوره است که به روش تاریخی – تحلیلی سامان یافته است. یافته های پژوهش نشان داده که میان نقوش سفالینه های سلجوقی و اشعار شاعران این دوره همبستگی وجود داشته است.
۳.
کلیدواژه‌ها:
آثارالبلاد و اخبار العباد جغرافیانگاری اسلامی عجایب نگاری جغرافیانگری محمد بن زکریا قزوینی
جهان اسلام، پس از حملات ویرانگر مغول ها و تشکیل حکومت ایلخانان ایران (اواسط سده هفتم تا اواسط سده هشتم) با شرایط تازه و متفاوتی رو به رو شد تا آنجا که گسترش علوم مختلف نیز تحت تأثیر این شرایط قرار گرفت. در چنین اوضاعی، محمدبن زکریای قزوینی، با تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد و نیز عجایب البلدان ، نخستین گام را در مسیر تألیف آثار جغرافیایی برداشت. از این رو، پژوهش حاضر کوشیده است تا به این پرسش ها پاسخ دهد که آیا قزوینی در تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد ، بر نگرش و شیوه پیشینیان اتّکا کرد یا طرحی نو درانداخت و از چه منظری به دانش جغرافیا می نگریست و آن را مشتمل بر چه عناصری می دانست؟ بررسی ها نشان می دهد که قزوینی ازلحاظ اشتمال، هم به جهان اسلام و هم به بیرون از آن توجه داشته و از آن روی که در نوشتن مطالب به گونه ای متأثر از نظام اقیلم یونانی بوده، به مکتب عراقی گرایشِ بسیار داشته است. همچنین او کوشید میان جغرافیا و تاریخ توازنی هم به وجود آورد؛ از همین روست که بعد از جغرافیای طبیعی، بیشترین توجه اش به جغرافیای انسانی و اقتصادی بوده است. چنین رویکردی از عنوان کتاب او هم پیداست که «بلاد» و «عباد» را در آن جای داده است. همچنین نگاه ویژه نویسنده به عجایب نگاری و تراجم احوال بزرگان، نشان دهنده گرایش او به تاریخ نگاری و داستان پردازی بوده است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
نصیرالدین طوسی جوامع الحساب جامع الحساب علاءالدوله یزدی جبر و مقابله ابوالقاسم جرجانی ضرب و قسمت
در میان رسایل پرشمار فارسی علم حساب، چندین اثر به نصیرالدین طوسی (597-672ق) منسوب شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با گردآوری، تحقیق و تتبع در دست نویس های مذکور، درستی یا نادرستی انتساب ها را تا حد امکان بررسی کند. فهرست نوسان، اثری با عنوان جامع الحساب بالتخت والتراب را برگردان فارسی رساله مشهور طوسی در حساب هندی، جوامع الحساب بالتخت والتراب ، می دانند که علی رغم شباهت های میان متنی بسیار زیاد، ترجمه جوامع الحساب نیست و به سبب ردپای فارسی کهن در آن پیش از جوامع الحساب پدید آمده است. همچنین اثری فارسی در جبر و مقابله با نام گزیده به کتابت علاءالدوله یزدی در 1057ق را بنا بر دیباچه آن، ترجمه الجبر و المقابله طوسی می پندارند؛ اما این رساله در اصل، فصل سوم از اثری مفصل تر در حساب با عنوان ختم به ضِعف تألیف و تحریر ابوالقاسم جرجانی در950ق است. اثر دیگر موسوم به رساله ضرب و قسمت با اینکه در اکثر فهارس ناشناس مانده و بعضاً ترجمه جوامع الحساب انگاشته شده، بخشی از رساله طوسی در حساب هوایی با نام جامع الحساب است.
۵.
کلیدواژه‌ها:
اندلس امویان اندلس رحله مذهب مالکی
از نظر تاریخی، گرایش غالب به یکی از مذاهب فقهی در بخش های خاصی از سرزمین های اسلامی، همواره موضوعی در خور توجه و به مطالعه نیازمند است. اندکی پس از استقرار حکومت امویان در اندلس، مذهب مالکی، مذهب رسمی مسلمانان این سرزمین و جایگزین مذهب اوزاعی شد. این در حالی است که مذهب غالب در شرق جهان اسلام، مذهب حنفی و خاستگاه فقه مالکی نیز مدینه بود. این پژوهش درصدد است، زمینه ها و دلایل گرایش حکومت و مردم اندلس به مذهب مالکی و عوامل پایداری فقه مالکی را در دوره حکومت امویان اندلس با روش تحلیلی و با استناد به منابع تاریخی واکاوی کند. یافته های پژوهش نشان داد، رحله های فقیهان اندلس به کانون های مذهب مالکی، در گروش مردم اندلس به مذهب مالکی نقش مهمی ایفا کرده و پشتیبانی حکومت اندلس از مذهب مالکی به نهادینه شدن آن نیز سرعت بخشیده است. همچنین، بساطت فکری بیشتر مسلمانان اندلس، با نگرش و آموزه های مذهب مالکی سازگاری بیشتری داشت؛ ازاین رو در زمینه سازی حاکمیت مذهب مالکی مؤثر بود.
۶.
کلیدواژه‌ها:
ایران خراسان فقه شافعی
مذهب شافعی یکی از چهار مذهب اهل سنت است که در ایران رشد کرد و ایرانیان، بسیاری از مبانی علمی آن را تدوین کردند. ایرانیان در ابتدا برای کسب حدیث به نزد شافعی رفتند و از آن طریق با فقه شافعی آشنا شدند. برخی از خراسانیان، به نزد شاگردان شافعی رفتند و این مذهب را به ایران آوردند. این پژوهش، با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و با روش توصیفی - تحلیلی و با هدف بررسی تاریخی حضور این مذهب در ایران، به این نتیجه دست یافته است که اولین حضور شافعیان در ایران از نیمه قرن سوم قمری در شهرهای مرو و اسفراین بوده و بعد از آن در نیشابور رواج یافته و در نیمه قرن چهارم قمری به دینور و کردستان رسیده است. ورود این مذهب به دنبال حرکتی علمی بود که پس از تشکیل سلسله های طاهریان و سامانیان شکل گرفت.
۷.
کلیدواژه‌ها:
علم الفرائض علوم دوره اسلامی ارث حساب الفرائض
«علم الفرائض»، اصطلاحی فقهی است که به کیفیت محاسبه و تقسیم ارث می پردازد. نیاز عامه مردم به این علم از یک سو و وجود احادیثی ظاهراً دالّ بر ترغیب مردم به فراگیری آن از سوی دیگر، سبب شد تا در تک نگاری ها و کتاب های جامع فقهی، این علم مورد بررسی قرار گیرد. بخش زیادی از این علم، شامل احکام شرعی است که مشخص می کند ترکه متوفّی با چه نسبتی و به چه کسانی می رسد، اما برای اجرای این ضوابط شرعی، ناگزیر به دانستن مقداری علم حساب موسوم به «حساب الفرائض» است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، به چیستی علمِ فرائض و جایگاه آن در علوم دوره اسلامی پرداخته است. با بررسی دانشنامه های دوره اسلامی مشخص شده است که برخی از دانشمندان، فرائض را شاخه ای از فقه و برخی دیگر آن را شاخه ای از علم حساب و برخی دیگر آن را بینابین در هر دو علم و گاهی هم علمی کاملا مستقل دانسته اند.
۸.
کلیدواژه‌ها:
تغییرات منظر شهری بازنمایی میراث فرهنگی ملموس ارگ حکومتی قاجار بوشهر مستندسازی اسناد بصری و تاریخی پردازش تصاویر قدیمی
شهر بوشهر در دوره قاجار به یکی از مراکز تجاری و سیاسی تأثیرگذار تبدیل شد. در همین راستا ساختمان های زیادی در این شهر احداث شدند. برخی از این بناها در دوره های بعدی به دلیل تغییر رویکرد سیاسی- اجتماعی و توسعه شهری تخریب شدند. اثری از بسیاری از این بناها از جمله ارگ حکومتی قاجار بوشهر و ساختمان دولت چهاربرج باقی نمانده است. هدف این پژوهش مستندسازی بخش هایی از میراث فرهنگی ملموس است. همچنین تغییر منظر شهری بخش های قاجاری بوشهر را که به مرور زمان کاملاً ویران شده اند، نشان می دهد. ساختمان دولتی بوشهر که یکی از شناخته شده ترین بناهای قاجاریه بوشهر است، به طور کامل تخریب شده است. این مقاله برای اولین بار با بهره گیری از اسناد توصیفی و تصویری، به مستندسازی ساختمان های حکومتی قاجار بوشهر و تغییرات منظر شهری آنها می پردازد. پردازش تصاویر قدیمی و بررسی میدانی به ما کمک کرد تا تغییرات منظر شهری را مستند و مدل کنیم. مقایسه این اسناد، بخش هایی از ارگ و تغییرات منظر شهری را در طول زمان نشان داد.
۹.
کلیدواژه‌ها:
حضرت خدیجه (س) پیامبر (ص) نظریه بنیاد ازدواج تاریخ طبری
بازتاب اخبار ازدواج حضرت خدیجه(س) و پیامبر(ص) در منابع تاریخی به شیوه های متفاوت و به گونه ای ناهمگون مطرح شده است. تنوع محتوایی و مضمونی روایت ها به صورت اسطوره سازی، داستان پردازی و برجسته سازی برخی گزاره های این واقعه در ذیل گزارش های تاریخی مرتبط با موضوع آشکار است و می تواند بر نوع نگاه مخاطب به این واقعه و دور کردن آن از واقعیت اثرگذار باشد. با توجه به اهمیت شناخت بهتر محتوای این گزارش ها، پژوهش پیش رو با استفاده از روش نظریه بنیاد (زمینه ای) به سنجش گزارش های تاریخ طبری مرتبط با این بحث پرداخته است. طبری (م 310 ه.ق) از این رو مبنای پژوهش حاضر قرار گرفته که هم با ثبت روایت های گوناگون از جامعیت بیشتری نسبت به دیگر منابع تاریخی برخوردار و هم محل رجوع اهل فن و عامه مردم است. کاربست این روش در پژوهش موجود از طریق شناسایی مفاهیم، مقوله ها و روابط معنایی آنها به یافتن معیار غالب در متن گزارش های طبری از ازدواج حضرت خدیجه و پیامبر(ص) پرداخته است و ویژگی های خُلقی و شخصیتی خدیجه(س) و پیامبر(ص) را به عنوان مقوله اصلی در امر ازدواج آنان پیش بینی می کند.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
تاریخ چای کاری در ایران گیلان دوره قاجاریه کشتِ چای در گیلان بر اساس اسناد لاهیجان کاشف السلطنه
کِشت و برداشت چای در ایران به عنوان محصولی کشاورزی برای نخستین بار در گیلان و در دوره قاجاریه آغاز شد. کاشف السلطنه سفیر ایران در بمبئی، در این دوره نقشی مهم و محوری در فراهم آوردن شرایط انتقال بذر چای به ایران و سپس کشت آن در گیلان ایفا کرد، که از نظر آب و هوایی و شرایط طبیعی منطقه ای مناسب برای کشت چای تشخیص داده شده بود. در این پژوهش، به طورعمده با تکیه بر اسناد و با بهره گیری از روش مطالعه تاریخی توصیفی تحلیلی مسائل مربوط به روند کشت چای و چالش های پیش روی آن از ایام نخستین کاشتِ این محصول در گیلان دوره قاجاریه تا به ثمر رسیدن و تثبت آن در این منطقه به عنوان محصولی کشاورزی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این پژوهش نشان داد؛ روند کشت چای در ابتدا به سبب مخالفت شدید حکام و مالکان گیلانی با مشکلاتی جدی رو به رو شد؛ اما با حمایت مستقیم مظفرالدین شاه از کاشف السلطنه از یک سو و پشتکار خود کاشف السلطنه از سوی دیگر، درنهایت کشتِ چای در گیلان تثبیت شد.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
درخت صنوبر نقش صنوبری سوزنی برگان هنر ایرانی اسلامی
توصیف درخت صنوبری که در متون مکتوب فارسی از گذشته تاکنون برجای مانده، با درختی که در سده اخیر، متخصصان حوزه علوم گیاهی و کشاورزی صنوبر می نامند، متفاوت است و این دو یکی نیستند. پژوهش حاضر به بازشناسی تصویر درخت صنوبر و نقش صنوبری در آثار هنری ایرانی پرداخته است و در راستای این هدف، ویژگی های درخت صنوبر را در متون مکتوب دوران اسلامی بررسی و سعی در بازشناسی این درخت از نشانه های ثبت شده در متون مذکور می نماید. از این رو، پرسش های این پژهش عبارت اند از: چه ویژگی هایی برای درخت صنوبر در لغت نامه ها، فرهنگ ها و متون کهن دوران اسلامی ذکرشده که به کمک آن ها بتوان این درخت را از سایر درخت ها باز شناخت؟ براساس ویژگی های موجود در متون کهن، کدام یک از نقوش موجود در آثار هنری دوران اسلامی را می توان بازنمایی درخت صنوبر و شکل صنوبری دانست؟ فرضیه این پژوهش، مبتنی بر آن است که نقش مایه موسوم به نقش صنوبری در آثار هنری ادوار تاریخی ایران موجود است، که برگرفته از درخت صنوبر است، و این درخت از خانواده درختان سوزنی برگ بوده و نمی تواند درختی از خانواده پوپولوس مانند تبریزی و سپیدار باشد. پژوهش حاضر به روش توصیفی تطبیقی و به شیوه گردآوری داده ها، مطالعه کتابخانه ای و جست وجوی میدانی و اینترنتی انجام گرفته است. برآیند پژوهش حاضر نشان داد که درخت صنوبر از خانواده درختان کاج و از دیرباز یکی از نقوش پرتکرار در آثار هنری ایرانی اسلامی بوده است.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
پیکره بندی فضایی اتصال هم پیوندی حیاط مرکزی ایوان ورودی
مساجد جامع، همواره مهم ترین فضاهای آئینی-اجتماعی در جهان اسلام بودند. احیا و بهره برداری از این فضاها بدون شناخت این میراث فرهنگی و توجه به دوره های تاریخی و زمانی آن ها میسر نمی شود. ساختار و پیکره بندی فضایی مساجد ایرانی در زمان سلجوقیان شکل گرفته است و فضاهای بینابین، اجزای اصلی این قالب هستند. با توجه به اینکه کیفیت خوانایی در مساجد جامع بر پیوند عاطفی میان انسان و کالبد معماری أثر گذاشته و بر کیفیت حضورپذیری و تجمع پذیری این فضاها می افزاید، لزوم شناخت ارتباط این فضاها و خوانایی مساجد جامع دوران سلجوقی ضروری به نظر می رسد. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که چه رابطه ای میان مؤلفه های پیکره بندی فضاهای بینابین و کیفیت خوانایی در مساجد جامع سلجوقی وجود دارد؟ پژوهش حاضر جزو مطالعات تاریخی-تفسیری و از نوع ترکیبی (کمی و کیفی) و به روش استدلال استنتاجی است. نتایج تحقیق نشان داد که فضاهای بینابین اعم از حیاط مرکزی، ایوان و ورودی با سامان بخشی و توزیع متوازن سایر فضاها حول مرکز ثقل مسجد بر افزایش خوانایی مساجد جامع سلجوقی أثر می گذارند.
