پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی

شماری از مستشرقان در آثار خود، ضمن بررسی تاریخ صدر اسلام این ادعا را طرح کرده اند که اسلام دینی آخرت گرا و به تأسیس نهادهای دنیوی بی اعتنا بوده است. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و اتکای بر شواهد و مستندات گوناگون، تلاش دارد تا مسئله توجه به تأسیس نهادهای دنیوی را در صدر اسلام بررسی نماید. از این رو، برای دستیابی به این هدف، به طور ویژه تأسیس نظام آموزشی در صدر اسلام را مطالعه نموده است. یافته های پژوهش حاضر نشان داد که استدلال تاریخی به سود این ادعاست که رسول خدا(ص) در عصر خود، نظامی آموزشی را بنا نهاد. عوامل مختلفی در تأسیس این نظام آموزشی موثر بوده است که مهم ترین آن، خصلت اسلام به عنوان دینی که پیروان خود را به بهره مندی از دنیا بر محور توحید و عبودیت امر کرده است و دیگر اینکه، پیامبر(ص) برای آموزش اسلام به تازه گروندگان، مجاهدت بسیار نمود و به این آموزش جهت بخشید.

مقاله حاضر، واژه پر کاربرد «هذیان» را در ادبیات مسلمانان ذیل شبکه واژگانی خرافات، که همگی محتوایی تخفیف آمیز و نگرشی انتقادی دارند، مطالعه نموده است. شواهد ارائه شده نشانگر آن است که نگرش انتقادی از همان ابتدا در میان برخی متفکران مسلمان وجود داشته و در رفع و طرد باورهای دیگران از این واژه استفاده می شده است؛ از این رو، متون اولیه صدر اسلام تاکنون براساس رهیافت تاریخ اجتماعی زبان و با تأمل در تحولات تاریخی مورد مداقه قرار گرفته و ذهنیت و باور نویسندگان مسلمان در حوزه های متعدد علوم (فِرَق، فلسفه، عرفان و...)، به ویژه در تنازعات دینی و درون دینی واکاوی شده است و در نهایت، مطالعات و یافته ها نشان داده که هیچ تغیر مفهومی در معنای این واژه در سیر تاریخی خود صورت نپذیرفته است و همان ذهنیت به کارگیری اولیه، در حال حاضر نیز در گفتار و نوشتار نویسندگان مسلمان حاکم و پابرجاست.

فرش دوازده ضلعی مقبره شاه عباس دوم، بزرگ ترین فرش ابریشمی دوره صفوی است که در سال 1082 ق بافت آن تکمیل شد و هم اکنون به شماره ثبتی 1400 در موزه آستان مقدس حرم حضرت معصومه(س) در قم نگهداری می شود. هدف این پژوهش، مطالعه ویژگی های بصری و ساختاری این فرش و ارتباط آن با سقف مقبره است. در این راستا، پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش هاست که بافنده تا چه اندازه از نقوش سقف مقبره الهام گرفته است؟ و چه ارتباطی میان عناصر گیاهی و مرکز فرش دوازده ضلعی مقبره شاه عباس دوم وجود دارد؟ تحقیق پیش رو، بر پایه مطالعات کیفی و از حیث روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است و مطالب به شیوه کتابخانه ای و میدانی بر مبنای مطالعه ساختاری و بصری فرش گردآوری شده اند. نتایج یافته ها نشان داد که طراحی فرش دوازده ضلعی متأثر از نقوش سقف مقبره و هنر دوره صفوی است.

قرآن کریم ، مهم ترین میراث دینی و زیربنای تمدّن اسلامی است. آثار مختلفی از سده سوم هجری تا کنون، به موضوع تاریخ قرآن پرداخته اند. اثبات اصالت و صحت متن قرآن کریم به عنوان مهم ترین منبع دین اسلام با دانش تاریخ قرآن کریم مرتبط است. این آثار، مانند همه آثار علمی دیگر به لحاظ رویکرد و روش پژوهش قابل نقد است. در بسیاری از این آثار به ماهیت قرآن به عنوان پدیده ای تاریخی و اجتماعی، توجه نشده و همین مسئله سبب ضعفِ روشیِ مطالعاتِ تاریخِ قرآن شده است. از این رو، بازنویسی بخش های مختلف تاریخِ قرآن با توجه به ماهیت تاریخی و اجتماعی قرآن، مبتنی بر رویکردها و روش علمی، یک ضرورت است و می توان با استفاده از رویکردهای مختلف ساختارگرایی و انتقادی، مطالعاتِ تاریخِ قرآن را با انطباق بیشتر بر حقیقت تاریخی به رشته تحریر درآورد. توجه به رویکرد ساختارگرا در مطالعاتِ تاریخِ قرآن، ارتباط بین بسیاری حوادث و رویدادهای تاریخ تمدّن اسلامی را با قرآن و سنت نبوی به عنوان زیر بنای تمدّن اسلامی نشان می دهد؛ از جمله این موضوعات، مسئله قتل عثمان بن عفان و اقدامات حجاج بن یوسف ثقفی است. بهره گیری از رویکرد انتقادی نیز، نشان گر لزوم نقد تاریخی روایات زید بن ثابت، ابن شهاب زهری، شعبه بن حجاج، ابن ابی داود و ابوعبید قاسم بن سلام است.

تداخل گزارش های ایمانی از تحولات عصر نبوت در تاریخ نگاری مسلمانان به گره خوردن مرزهای الهیات و دانش تاریخ منجر می شود. در بررسی نسبت بین این دو رویکرد، حضور پررنگ ابن عباس و شاگردان او به عنوان «حلقه تفسیری مکه»، این پرسش را ایجاد می کند که چه ارتباطی بین درک تفسیری، به عنوان یکی از لایه های سنخ شناسی فهم الهیاتی، و روایت فراتاریخی از زیست پیامبر(ص) وجود دارد؟ پژوهش حاضر با طرح این ادعا که جریان تفسیری، خاستگاه روایت های قدسی در تاریخ نگاری مسلمانان است، از منظر توصیفی و با تکیه بر روش داده بنیاد، روایات الهیاتی از زیست پیامبر(ص) را از سه منبع سیره ابن هشام، طبقات ابن سعد و تاریخ طبری استخراج و سپس با روش تحلیل فرم و اِسناد، رد این حلقه را در این ارتباط پی گیری کرده و ادعای یادشده را به آزمون گذاشته است. برآیند این پژوهش نشان داد، گرایش حلقه ابن عباس به اسباب نزول آیات و تمایل مورخان به تفسیر مجازی آنان به تعامل بینش تفسیری و تاریخی منجر شد که نتیجه آن به تصویر کشیدن وجهی قدسی و فراتاریخی از زیست پیامبر(ص) در مکه بود.

مدرنیته و فناوری از گذشته تا کنون از عوامل موثر در تغییر فضاهای معماری و شهرسازی به شمار می آمده و زمینه ساز تغییراتی در هویت و سازمان فضایی و کالبدی سکونتگاه های انسانی بوده است. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد است تا تاثیر مدرنیته و نفوذ معماری دفاعی سبک اروپایی با ساخت نارین قلعه در شهر اردبیل در قرن 19 میلادی را بررسی کند. هدف این پژوهش، تحلیل چرایی و چگونگی نفوذ معماری دفاعی سبک باستیونی در شهر اردبیل و بررسی پلان و ساختار معماری این قلعه در مقایسه با نمونه های مشابه است. پژوهش حاضر به لحاظ شیوه تحقیق، توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری داده ها، کتابخانه ای و بررسی های میدانیست. یافته های پژوهش نشان داده است که پلان و سبک معماری سکونتگاه های قلعه ای شمال غرب ایران در گذر زمان با ظهور فناوری های جدید نظامی متحول شده است؛ به گونه ای که بررسی پلان و عناصر کالبدی 300 مورد از سکونتگاه های قلعه ای این منطقه با استفاده از منابع تاریخی، بررسی های میدانی، عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای به شناسایی 8 قلعه در محدوده مورد مطالعه منتهی شد که در دوره قاجار تحت تاثیر نفود مدرنیته و فناوری سلاح گرم و برای تجهیز بهتر به توپ خانه، میدان دید بیشتر و حذف نقاط کور برج ها به سبک قلعه های باستیونی اروپا ساخته شده اند. در این میان، نارین قلعه اردبیل دارای سبک معماری منحصر به فردی بوده و نفوذ معماری دفاعی سبک اروپایی با ساخت این قلعه در شکل دهی به سیما و هویت شهر اردبیل و سازمان فضایی و کالبدی آن تاثیر بارزی داشته است.