پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی

کتاب الفلاحه الأندلسیه ابن عوّام اشبیلی مهم ترین اثر در قرون وسطا در زمینه کشاورزی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی روش ابن عوّام در ارزیابی، تدوین، و نگارش دانش کشاورزی می پردازد و به این پرسش ها پاسخ می دهد که جایگاه کتاب ابن عوّام در دانش کشاورزی دوره اسلامی چیست؟ ابن عوام چه تأثیری از پیشینیان گرفته، و چه تأثیری بر آیندگان گذاشته است؟ دستاورد تحقیق نشان می دهد که روش نگارش کتاب ابن عوّام قابل مقایسه با روش کتاب های امروزی است. روش پژوهش ابن عوّام بهره گیری از علوم نظری و تجربی است و او اصل امانتداری را به وضوح در کتابش رعایت نموده است. رویکرد مترقی وی در تعریف کشاورزی به شکل بارزی انعکاس یافته؛ به گونه ای که تعریف او با تعریف این علم در عصر حاضر مطابقت دارد. بدین ترتیب، مباحث دانش کشاورزی در نگارش وی جامعیت دارد.

خواندن خطبه که در عصر جاهلی سخت مورد توجه عربها بود، بعد از اسلام، تحت تأثیر قرآن و آموزه های پیامبر(ص)، از دلالت های شرک آلود و اندیشه های جاهلی دور شد و رنگ توحیدی گرفت و به مهم ترین ابزار کارآمد و مؤثر در تبلیغ دین جدید و ترویج احکام و آموزه های وحیانی تبدیل شد. برپایه منابع تاریخی، خطبه در محیط دعوت اسلامی به ویژه با خطبه های شخص پیامبر(ص) علاوه بر تعالی موضوعی و محتوایی، از حیث هدف و غایت نیز روی به تعالی نهاد، به علاوه قالب و ساختار ثابت و مشخصی نیز یافت و سرانجام از آنجاکه خطبه در بطن فریضه نماز جمعه و عیدین جای گرفت و در شمار واجبات شرعی درآمد، قداست تام یافت. این ویژگی ها که در پرتو بعثت پیامبر اکرم (ص) به دست آمد، خطبه را از جایگاه فرودینِ ابزار مفاخره و منافره (در جاهلیت) به مرتبه فرازین و قدسی ذکرالله (در اسلام) رساند.

یکی از مؤلفه های مهم در فراهم کردن مقدمات یورش فراگیر سلیم اول به قلمرو ممالیک، همراه کردن مدرسیان و علمای صاحب افتاء و زعماء طبقه علمیه بود. در بررسی مسأله حمله عثمانی ها به ممالیک، اگرچه به جواز مدرسیان و فقهاء عثمانی، اشاره می شود، اما اغلب به پیچیدگی روند صدور این فتاوی و ملاحظات مدرسیان و فقهاء صاحب فتوی، توجه چندانی نمی شود. این پژوهش نشان می دهد با توجه به اینکه فتوی ملا عرب شیخ الاسلام روزگار سلطنت بایزید دوم مبنی بر حرمت جنگ دو حاکم مسلمان، منجر به پایان یافتن جنگ های پنج ساله عثمانی و ممالیک شد، همچنین نظر به اینکه سلاطین مملوک مذهب تسنن داشتند، اعلام جهاد علیه آنها به سادگی میسر نبود. سلیم اول با اطلاع از این مهم، به شیوه مرسوم در امر استفتاء، درخواست فتوی برای شرعی بودن یورش به قلمرو ممالیک را به صورت هدفی کلی و بدون اشاره به مصداق آن مطرح کرد. مدرسیان و صاحبان افتاء نیز با توجه به همه مشکلات پیش رو در اعلام جهاد بر ضد حاکمان سنی مملوکی، فتاوایی چندپهلو صادر کردند. این فتاوی از یک سو، به سلطان عثمانی اجازه می داد به قلمرو ممالیک، حمله کند و از سوی دیگر به ظاهر تناقضی با فتوای پیشین ملاعرب نداشت.

در این مقاله علل و پیامدهای حملاتِ دریایی مسلمانان به جزیره سَردانِیَه، بررسی شده است؛ مسلمانان در فاصله 84 تا 446ق، به منظور جلوگیری از هجمه هایِ مکرر اُسطول های بیزانس به شهرهای ساحلی مفتوحه، تأدیب مسیحیان مغرب، دستیابی به منابع اقتصادی نظامیِ جزیره و نیز سلطه بر راه تجاری ِدریای مدیترانه، به سردانیه یورش بردند، امّا دستاورد آ ن ها در این زمینه اندک و به وضع جزیه بر ملوک این جزیره در برخی از دوره ها محدود بود. حملات مسلمانان به سردانیه موجب کشته شدن شمار زیادی از لشکریان مسلمان و صرف بودجه های هنگفتِ نظامی شد. با این حال مسلمانان در دوره مجاهد عامری در 406ق سردانیه را فتح کردند، هر چند از ثمرات این فتح نیز بهره ای نبردند. چه، مجاهد پیش از تثبیت قدرت، به سواحل جنوا و پیزا حمله و شهر لونی را تاراج کرد؛ این اقدام، هراس کلیسا و اعلان جنگ بر ضدّ مسلمانان از سوی پاپ بنِدیکت هشتم را درپی داشت و سبب گردید بیزانسیان با کمک ایتالیا، یک سال بعد سردانیه را بازپس گیرند.

خصوصیات کالبدی اجزا، معیاری است برای دسته بندی ویژگی های مساجد نخستین ایرانی و آشکار ساختن شباهت ها و تفاوت های آن ها. مطالعه مقایسه ای این ویژگی ها راهکاری برای تحلیل چگونگی و چرایی تفاوت های مساجد قرون نخست تا چهارم ایران و تفاوت های کالبدین اجزای آن ها ارائه می دهد. بررسی این خصوصیات کالبدین براساس کاربرد عناصر بصری و مطالعه مقایسه ای آن ها به منظور دسته بندی ویژگی های نخستین مساجد ایرانی تاکنون به شکل روشمند صورت نگرفته است. در این پژوهش، که داده اندوزی در آن براساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی بوده، ده مسجد از مساجد باقیمانده از سده های یکم تا چهارم هجری در ایران بررسی شده است. بنا به یافته های پژوهش، سه فرم اصلی مساجد نخستین ایران بر اساس عناصر تشکیل دهنده پلان و بررسی مفاهیم بصری در نمونه ها آشکار شده است. این یافته ها همچنین، تفاوت های آشکاری در بخش های جزئی تر نخستین مساجد را نشان می دهند.

وفودنگاری گونه ای از نگارش سیره پیامبر(ص) است که به ورود هیئت های نمایندگی قبائل مختلف به مدینه برای شنیدن دعوت اسلام می پردازد. مانند دیگر مسلمانان، امامیه نیز آثاری این چنین نوشته اند. از جمله این آثار، الوُفود علی النبی، نوشته حسین بن محمد اَزدی، و وُفود العرب إلی النبی، اثر مُنذر بن محمد قابوسی است که هیچ کدام بر جای نمانده و در منابع شیعی، روایتی از آن ها در زمینه وفود نقل نشده است. تنها در اُسد الغابَه و کتاب الإصابه روایاتی از آن ها آمده است. در این نوشتار، به روش تحلیل محتوا، این روایات، بررسی و روشن شده که نویسندگان اُسد الغابَه و الإصابه به اصل آثار یادشده دسترسی نداشته و تنها از طریق مشایخ خود این روایات را نقل کرده اند. به نظر می رسد رویکرد تاریخی اَزدی و قابوسی و بی توجهی به روایات امامان(ع) سبب بی مهری علمای شیعه به این کتاب ها و عدم نقل روایات آن بوده است. قابوسی همه روایات استاد خود اَزدی را نقل کرده است از این رو احتمالاً کتاب وی رونوشتی از اَزدی، بوده است.