پژوهشنامه علوم سیاسی

با این مفروضه که بسیج سیاسی مهم ترین رکن انقلاب است، مقاله حاضر به دنبال یافتن پاسخ مناسب برای این پرسش است که ابعاد و مختصات بسیج سیاسی در انقلاب اسلامی ایران و انقلاب ساندنیستی نیکاراگوئه چگونه است؟ پاسخ مقاله بر این فرضیه استوار است که با توجه به نوع رهبری، وسعت ایدئولوژی، قدمت و قدرت سازمان ها و گستره جمعیت مشارکت کننده در انقلاب اسلامی ایران، بسیج سیاسی در ایران گسترده تر از بسیج سیاسی در انقلاب نیکاراگوئه است و انقلاب ایران در ردیف انقلاب های بزرگ تاریخ جای می گیرد. در بادی امر به نظر می رسید که با توجه به برخی شاخص ها همچون نوع ایدئولوژی که یکی اسلامی و دیگری مارکسیستی ـ مسیحی است، وسعت کشور، نوع کالای صادراتی که یکی صادرکننده نفت است و دیگری صادر کننده خاک، و... دو کشور بی شباهتند؛ اما این بررسی نشان می دهد که ماهیت شهری بسیج و نوع دولتی که مورد حمله واقع شد، به همراه گستره بسیج سیاسی عمده ترین نقاط اشتراک این دو انقلابند.

برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی در حوزه های انتخابیه استانی می تواند از یک سو با مزایایی مانند پرداختن بهتر نمایندگان به وظایف ملی، تقویت نقش شوراهای محلی، گسترش فرهنگ و اندیشه حزبی و کاهش درگیری های قومی و قبیله ای همراه باشد؛ و از دیگر سوی با معایبی مانند کاهش مشارکت مردم در انتخابات، افزایش شکاف و تنش های اجتماعی، بی پاسخ ماندن خواسته های مردم و افزایش هزینه های انتخابات همراه شود. به منظور کسب حداکثر مزایا و حداقل معایبِ استانی شدن انتخابات مجلس شورای اسلامی، اجرای نظام انتخاباتی تلفیقیِ یک مرحله ای قابل پیشنهاد است؛ لذا می توان حوزه های انتخابیه تک کرسی را برای انتخاب اشخاص، و حوزه های انتخابیه استانی را برای انتخاب فهرست ها ایجاد کرد. نظام اکثریت نسبی برای انتخاب نمایندگان در حوزه های انتخابیه تک کرسی و نظام تناسبی برای توزیع کرسی ها بین فهرست ها در حوزه های انتخابیه استانی پیشنهاد می شوند.

این مقاله درصدد است ضمن تحلیل و نقد شرق شناسی ادوارد سعید، نشان دهد از هنگام انتشار شرق شناسی در سال 1978، موقعیت اسلام در فضای جهانی به شدت تغییر کرده و در کانون توجه نظریه پردازان سیاست جهانی قرار گرفته است. انقلاب اسلامی ایران، معضل حل نشده فلسطین و گرایش هرچه بیشتر مقاومت فلسطین به اسلام و شعارهای اسلامی در جریان انتفاضه ها، نبرد مجاهدان افغان در مقابل ابرقدرت کمونیست، ایجاد جنبش های اسلامی در جای جای جهان اسلام، عملیات تروریستی تحت پوشش اسلام و از همه مهم تر عملیات یازدهم سپتامبر و واکنش قهرآمیز غرب طی اشغال دو کشور اسلامی افغانستان و عراق، همه و همه موقعیت اسلام و غرب را در فضای جهانی به شدت تغییر داده است. این تغییرات با دسته هایی دیگر از تحولات در فضای جهانی همراه شد که در پی انتشار فزاینده امواج جهانی شدن به وجود آمده است. ضمن بررسی همه این عوامل، این نوشته در پی بررسی این نکته است که آیا این تحولات اساسی توانسته شرق شناسی را وارد پارادایم جدیدی کند که گرچه از پارادایم قبلی موارد زیادی را به ارث برده امادر عین حال قوانین و ساختارهای جدیدی را با خود به ارمغان آورده باشد. در پایان، نگاه های سالم دیگری که اخیراً در غرب مطرح شده مورد کنکاش قرار می گیرد تا ضمن ردِ نظریه ثنویت غرب و اسلام، جایگزین های موفقی هم برای آن معرفی شده باشد

مشارکت در انتخابات و رای دادن از مؤلفه های اساسی رفتار سیاسی شهروندان محسوب می شود. این سؤال که علل و انگیزه های شهروندان برای مشارکت در انتخابات چیست، از مهم ترین موضوعات مورد مطالعه در جامعه شناسی سیاسی است. در مقاله حاضر بر اساس پیمایشی که در سطح تهران صورت گرفت، تاثیر برخی از مهم ترین «منابع اجتماعی» و «عوامل انگیزشی» بر مشارکت شهروندان تهرانی در انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی بررسی شده است. نتایج این مطالعه نشان می دهد در جمعیت مورد مطالعه در تهران، انگیزه هایی چون تقویت انسجام ملی، پیروی از مقام رهبری، حمایت از نظام جمهوری اسلامی ایران و احساس تکلیف شرعی، رابطه معناداری با مشارکت انتخاباتی دارند. به عبارت دیگر، پاسخ دهندگانی که در بیشتر انتخابات رای داده اند، انگیزه های مذکور را مهم ترین دلایل شرکت ذکر کرده اند. از میان منابع اجتماعی مورد بررسی، «پایبندی به انجام تکالیف شرعی»، «اعتماد سیاسی»، «علاقمندی به سیاست»، «مهارت های مشارکتی» و «احساس اثربخشی سیاسی» همبستگی معناداری با مشارکت انتخاباتی نشان می دهند. «منابعی» که در مضمون جامعه ایران، برخلاف بیشتر جوامع دیگر همبستگی معناداری با مشارکت در انتخابات نشان ندادند، تحصیلات و درآمد بود.

مسئله ای که مقاله حاضر به آن خواهد پرداخت، بررسی علل بیگانه هراسی و بیگانه ستیزی در فرهنگ سیاسی ایران (با تاکید بر علل ذهنی و فرهنگی) است. رویکرد نویسنده در انجام این تحقیق، رویکردی فرهنگی است؛ به عبارتی، نویسنده از مَنظر فرهنگ سیاسیِ شکل یافته ایرانی که حاصل تجارب تاریخی این ملت طی قرون گذشته است، موضوع پژوهش را «واکاوی» کرده و بر این باور است که ریشه های شکل گیری و اتخاذ چنین رویکردی در فرهنگ سیاسی ایرانیان (هم توده های جامعه و هم نخبگان سیاسی) را باید در «ساخت ذهن»، نوعِ «بینش» و نحوه «نگرش»، در فرهنگ ایرانی، نسبت به جهان هستی و تفسیری که از این جهان ارائه می کند، جست وجو کرد. همچنین نگارنده بر این باور است که تجارب تلخ گذشته این ملت، از یورش اقوام مهاجم به سرزمین شان و نیز مداخله فزاینده قدرت های خارجی در امور داخلی ایران، در تعمیق چنین بینشی نقشی اساسی داشته است.

جنبش های اجتماعی از موضوعات مبتلابه و اثرگذار در ساحت سیاسی ـ اجتماعی جوامع هستند؛ ازاین رو مطالعه آنها همیشه مورد توجه بوده است. جنبش دانشجویی نیز به دلیل حساسیت های خاص خود از جایگاه ویژه ای در این زمینه برخوردار بوده است. مقاله حاضر بر آن است تا ضمن ارائه مقدمه ای نظری در خصوص جنبش های جدید اجتماعی و به طور خاص جنبش دانشجویی، به مبانی فکری و عملکرد دفتر تحکیم وحدت از آغاز شکل گیری تا روی کار آمدن دولت اصلاحات بپردازد. این موضوع از آنجا اهمیت می یابد که انجمن های اسلامی دانشجویان با محوریت دفتر تحکیم وحدت، دست کم در دو دهه نخست پیروزی انقلاب اسلامی، فراگیرترین تشکل دانشجویی در ایران و منشا تاثیرات مهم سیاسی ـ اجتماعی بود ه اند که به عنوان نمونه می توان از تسخیر سفارت امریکا، انقلاب فرهنگی و تلاش در جهت پیروزی حجت الاسلام و المسلمین خاتمی در دوم خرداد 1376 نام برد. این مقاله می کوشد تا روند تغییر در دفتر تحکیم وحدت را در دوره زمانی یادشده مورد بررسی قرار دهد.

نظم سیاسی به معنی هماهنگی اجزای نظام سیاسی جهت دستیابی به اهداف نظام، یکی از خصوصیات مهم جامعه ایدئال است. این امر هنگامی حاصل می شود که اعضای آن جامعه به عنوان عناصر تشکیل دهنده اجزای نظام سیاسی وظایف خود را شناخته و به آن عمل کنند. از جمله نظریه های مهمی که در این راستا مبانی مشروعیت سیاسی را تبیین می کند، نظریه مشروعیت وبر است. او بر این باور است که در تحولات سیاسی ـ اجتماعی یک نظام، مشروعیت از حالت سنتی به سمت عقلانیت در حال حرکت است. روش تحقیق در این پژوهش، پیمایش و ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه است. جامعه آماری مورد مطالعه دانشجویان دانشگاه اصفهان می باشد. تعداد 150 نفر دانشجو، به شیوه تصادفی سیستماتیک برای مطالعه انتخاب شدند. از روایی صوری و سازه برای ارزیابی سؤالات و آلفای کرونباخ برای پایایی آنها و از روش های آماری ضریب پیرسون و تحلیل واریانس و تکنیک رگرسیون و تحلیل مسیر برای سنجش مدل و فرضیات استفاده شد. بر اساس یافته های تحقیق، بین دو سازه آگاهی سیاسی و مشروعیت نظام سیاسی کشور ارتباط معناداری وجود دارد. اما این معناداری در جامعه مورد مطالعه بدین صورت است که آگاهی سیاسی با مشروعیت سیاسی در دو بُعد عقلانی و کاریزماتیکی آن رابطه معناداری دارد. این معناداری در جامعه ایران از یک سو با نظریه وبر مبنی بر دگرگونی در تلقی از مشروعیت سنتی به عقلانی بر اثر افزایش آگاهی سیاسی مطابقت دارد و از سوی دیگر در تضاد است. چراکه بر اساس یافته های تحقیق به رغم حرکت جامعه ایران به سمت عقلانیت بر اثر نوسازی و افزایش آگاهی سیاسی دانشجویان، هم زمان با دگرگونی در تلقی تعداد زیادی از آنها از مشروعیت سنتی به عقلانی در خصوص نظام سیاسی، موارد زیادی نیز مشاهده می شود که از بُعد سنتی به بُعد کاریزمایی تحول یافته است. لذا شاید بتوان این گونه ادعا کرد که نظریه وبر در خصوص مشروعیت سیاسی، مبنی بر دگرگونی در تلقی از مشروعیت سیاسی از بُعد سنتی به عقلانی در یک جامعه بر اثر افزایش آگاهی سیاسی تا حدودی با تحولات نظام سیاسی ایران انطباق دارد.